CC BY
0DOLOMIT MINERALI TADQIQOTI
1Raximov A.X., 2Abdurayimov Z.A., 3Turimov S
1Denov tadbirkorlik va pedogogika instituti o'qituvchisi, 1,2Denov tadbirkorlik va pedogogika instituti 4-bosqich talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11115010
Dolomit- mineral, kaltsiy va magniyning qo'sh karbonat tuzidir. Temir va marganetsning izomorf aralashmalari (bir necha foizgacha) xarakterlidir. Kimyoviy tarkibi Kaltsiy oksidi (CaO)-30,4%, magniy oksidi (MgO) - 21,7%, karbonat angidrid (CO2) - 47,9%; quyidagi jadvalda dolomit mineralining kimyoviy tarkibi keltitilgan og' %
1- jadval
Namuna O csidlar
CaO MgO SiO2 Fe2O3/FeO TiO2 Al2O3 MnO K2O SO3
D1 45,9 28,6 14.2 1.6 0.2 8.4 0.1 1.0 -
D2 58,7 41.1 - 0.2 - - - - -
D3 70,8 28.1 0.5 0.4 0.1 0.1 - - -
D4 56,7 25.9 10.1 1.5 0.2 4.2 0.1 1.1 0.2
Kaltsitdan (CaCO3) farqli o'laroq, dolomit odatda rombedrlarga ega, odatda egar shaklidagi egri yuzlari bilan. Sovuq HCl da sekin eriydi, qizdirilgan HCl da tezroq eriydi (kuchli qaynash bilan); Greynerit - pushti rangli, marganets o'z ichiga olgan dolomit navi, Italiyaning Greyner tog'idagi kashfiyot joyi nomi bilan atalgan. Gurhofian - dolomitning mikrokristalli navi. Kobalt dolomiti (Ca,Mg,Co)CO3 - Chexiyadagi Pribram ruda konida topilgan dolomitning kobalt navi bo'lib, taxminan 5,17% CoO ni o'z ichiga oladi. Mangandolomit (manganoan dolomiti) - 20% dan ortiq marganets aralashmasi bo'lgan marganets o'z ichiga olgan dolomit navi hisoblanadi. Plumbodolomit - qo'rg'oshin bilan boyitilgan nav bo'lib shakllanishi); gidrotermal tomirlarda topilgan; karbonatitlar; ultramafik jinslar. Dolomit qurilishda keng qo'llaniladigan tabiiy materialdir. Xususiyatlariga ko'ra, bu mineral ohaktoshga o'xshaydi, lekin undan mustahkamligi va qarshiligi bilan ajralib turadi. Tabiiy muhitda dolomit kristalli tuzilishga ega bo'lgan sarg'ish yoki oq birikma sifatida topiladi. Uning konlari har doim loy va ohaktosh qatlamlari yonida joylashgan. Ammo shakllanish uchun sho'r suv (dengiz, ko'l) talab qilinadi. Dolomit butun dunyoda uchraydi. Rossiyada dolomitning konlari va ko'rinishlari Uralning g'arbiy va sharqiy yon bag'irlarida, Volga bo'yida va Kola yarim orolida tarqalgan. Dolomit Avstriya, Angliya, Braziliya, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Meksika, AQSh va Shveytsariyada ham mavjud. Dolomit qurilishda keng qo'llaniladi; birlashtiruvchi moddalar ishlab chiqarishda; issiqlik izolyatsion materiallar; metallurgiyada refrakter material va oqim sifatida; kimyo sanoatida. Qadim zamonlardan beri quruvchilar dolomitdan foydalanganlar. Katta zinapoyalar va deraza tokchalarini bezashda ular ushbu qimmatbaho materiallarga taqlid qilishlari mumkin.
2- jadval
DOLOMIT JINSLARI NAMUNASINING KRISTALL KIMYOVIY XARAKTERISTIKASI
Namuna D1 D2 D3 D4 CaMg(CO)2
Kristall 98% dolomit 100% 100% 98,1% 100%
panjaralarining a=4.806 A dolomit dolomit dolomit dolomit
fazaning c=16.007A a=4.806 A a=4.806 A a=4.806 A a=4.806 A
tarkibi 2% kvars c=16.004A c=16.003A c=16.043A c=16.018A
a= 4.917 0,5% kvars
c=5.326 a=4,905A
c=5,384
0,4% kalsit
a=4,984A
c=17,111
MgO/CaO 0.62 0,70 0.40 0,46 0,71
nisbati
D104A 2,875 2,877 2,880 2,891 2,887
Yuqordagi 2- jadvalda dolomit mineralini kimyoviy xarakteristkasi keltirilgan. Mineral rangining xususiyatlari kulrang-oq, sarg'ish, jigarrang, kamroq yashil rang,pushti, krem, rangsiz Kimyoviy formulasi CaMg[CO3]2 Qo'llanilishi
Dolomitlarning va ular orqali olinadigan modda va elementlarning qo'llanilish sohalari juda keng va hozirda har qanday sohani usiz tasavvur qilish qiyin. Ulardan ayrimlari:
• sanoatda zaharli tutunlarni neytrallashtirish;
• vino ishlab chiqarishda oqartiruvchi vosita;
• qishloq xo'jaligida yerga ishlov berishda oziq sifatida;
• dorishunoslikda kislotalarni neytrallashtiruvchi, kuchsizlatiruvchi vosita sifatida (masalan oshqozon kislotasi oshishiga qarshi);
• oziq-ovqat sanoatida insonlar va hayvonlarga kalsiy va magniy asosidagi vitaminlar tayyorlashda;
• tish yuvadigan pasta tayyorlashda:
• uy tozalaydigan mahsulotlarda (soda, sovun);
• rezina plastika va qog'oz ishlab chiqarishda;
• chinni, keramika, shisha va mayolika mahsulotlari ishlab chiqarishda;
• yong'inni o'chirishda ishlatiladigan maxsus kukunlar tarkibida qo'llaniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Palache, C., Berman, H., & Frondel, C. (1951), The System of Mineralogy of James Dwight Dana and Edward Salisbury Dana, Yale University 1837-1892
2.Volume II: Halides, Nitrates, Borates, Carbonates, Sulfates, Phosphates, Arsenates, Tungstates, Molybdates, Etc. John Wiley and Sons, Inc., New York, 7th edition, revised and enlarged: 208217.
