Научная статья на тему 'Дизел ёқилғилари учун цетан сонини оширадиган присадкалар'

Дизел ёқилғилари учун цетан сонини оширадиган присадкалар Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
19
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
присадка / двигател / центрифуга / полимер / механик / оксид / адсорбент / ресурс / техник / сульфат

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Жахонгир Шодмонқулович Раббимов, Садриддин Файзуллаевич Фозилов, Хусен Мамедкулович Мустафоев

Мақолада дизел ёқилғилари учун цетан сонини оширадиган присадкаларини олиш технологиясини махаллий иккиламчи хомашё асосида ишлаб чиқилганлиги тўғрисида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технике и технологии , автор научной работы — Жахонгир Шодмонқулович Раббимов, Садриддин Файзуллаевич Фозилов, Хусен Мамедкулович Мустафоев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Дизел ёқилғилари учун цетан сонини оширадиган присадкалар»

Дизел ёкилFилари учун цетан сонини оширадиган

присадкалар

Жахонгир Шодмонкулович Раббимов rabbimov.j ahongir1933gmail. com К,арши мухдндислик-иктисодиёт институти Садриддин Файзуллаевич Фозилов Бухоро мухдндислик технология институти Хусен Мамедкулович Мустафоев Бухоро давлат университети

Аннотация: Маколада дизел ёкилFилари учун цетан сонини оширадиган присадкаларини олиш технологиясини махаллий иккиламчи хомашё асосида ишлаб чикилганлиги тyFрисида фикр юритилган.

Калит сузлар: присадка, двигател, центрифуга, полимер, механик, оксид, адсорбент, ресурс, техник, сульфат

Komponenty, povyshayushchie tsetanovoe chislo, dlya

dizelnogo topliva

Jakhongir Shodmonkulovich Rabbimov Karshi Institute of Engineering and Economics Sadriddin Faizullaevich Fazilov Bukhara Institute of Engineering and Technology Husen Mamedkulovich Mustafoev Bukhara State University

Abstract: The article discusses the development of technology for obtaining additives that increase the cetane number for diesel fuels based on local secondary raw materials.

Keywords: prizadka, engine, centrifuge, polymer, mechanical, oxide, adsorbent, resource, technical, sulfate

Х,озирги вактда купинча НКДЗ да товар дизел ёкилFисини компаундирлаш йули билан олинади. Масалан, Товар ДЁ нинг компонентларидан бири булиб Узбекистон нефтларидан олинган тyFри хдйдаш газойллари х,исобланади шу билан бирга уларнинг цетан сонлари 45-47 бирликни ташкил килади. Уларни кушиш товар дизел ёкилFисининг цетан сонининг камайишига олиб келади. Шу

сабабли Узбекистондаги бир катор НКДЗ дизел ёки^иларининг цетан сонлари тахлил килинади.

Х,озирги вактда нефтни кайта ишлаш заводлари ишлаб чикариладиган дизел ёкилFиларининг цетан сонлари киймати Европа стандартлари Е-590 талабларига жавоб бермайди, унга биноан цетан сонининг киймати 51,0 бирлигидан кам булмаслиги керак.

Мамлакатнинг барча заводлари буйича цетан сонининг "етишмаслиги" уртача 2-3 бирл. ташкил килади. Унинг ошишига ёкилFига 0,1% масс. гача ут олиш промоторини киритиш билан эришилади. Бундан келиб чикиб, уларга эхтиёж 2015-йилда йилига 42 минг тоннани ташкил килади. Россияда тажриба саноат микёсида узлаштирилган бу присадкаларни ишлаб чикаришнинг зарур технологиялари мавжуд.

Х,озирда махаллий присадкалар истеъмоли 6 мартагача ошган, аммо шунга карамасдан уларнинг куп кисми импорт килинади, бу эса айрим кушимча харажатларга шу жумладан, божхонада импорт юкни олгандаги харажатларга олиб келади. Шу сабабли, Узбекистонда бу присадканинг ишлаб чикаришини кенгайтириш зарур. Яна шуни таъкидлаш зарурки, уртача истеъмол 500 м/мин. булган Евро ёкилFиларини ишлаб чикариш учун цетан сонини оширадиган присадкаларга булган эхтиёжи (цетан сонининг бошлаетич кийматига караб) йилига 12 минг тоннани ташкил килади. Бунда присадка нархи юкорирок булади, чунки ишлаб чикаришнинг кам хажмида кушимча харажатлар улуши юкори. Шу билан бирга мухин савдо хажмига эга булган хорижий ишлаб чикарувчилар жиддий демпинг имкониятларига эга. Ишлаб чикариш хажмини бир неча минг тоннагача оширгандан сунг, ушбу турдаги махаллий присадкалар анча ракобатбардош булади.

Цетан сонини оширадиган присадкаларнинг таъсир этиш механизми оловдан олдинги реакцияларни тезлаштиришдан шунингдек оксидловчи занжирлар ва янги реакция марказларини шакллантиришдан иборат. Шундай тарзда периоксидланиш тупланишига НОО' радикаллар, оксидланиш занжирларининг ривожланишига НО' радикаллар кумаклашади, бунда N02' ва NO' радикаллар юкори хароратли ут олишнинг кушимча марказларининг хосил булишига ёрдам беради.

Саноатда турли маркали нитрат туридаги присадкалар ишлаб чикарилади, улардан энг куп таркалганлари таъсир этувчи модда сифатида 2-этилгексилнитрат ва циклогексилнитрат (ЦГН) ни саклайди.2-этилгексилнитрат махсулоти нормал хароратда баркарор аммо у паст ут олиш хароратига эга (130 0C атрофида), 100 0C дан юкори булган борадиган уз-узидан тезлашадиган реакцияга учрайди, у эса харорат ва босимнинг тез усишини келтириб чикариб портлашга хавфли вазиятга олиб келади. Бундай термал

(иссик) парчаланишлар натижасида вужудга келган босимда саклаш учун кулланиладиган систерна ва контейнерларнинг бузилиши вужудга келиши мумкин. Бу присадкалар дизел ёк;илFисидаги эритмалар холида кулланилади.

Шуни хисобга олиш керакки, присадкаларни ишлаб чикариш буйича технологияларни заводларни лойихалаш куриш махаллий ташкилотлар кучи билан амалга оширилиши керак, бу эса бозоридан чет эл етказиб берувчиларни сикиб чикаришга имкон беради. К,иска муддатда аникланган эхтиёжларга мувофик присадкаларни ишлаб чикариш албатта иктисодий жихатдан самарали булади.

Х,озирги вактда "ЛУКОЙЛ-Пермнефтеоргсинтез» МЧЖ да дизел ёкилFиси гидротозалаш курилмалари (ГТ) Л-24/6 ва ЛГ-24/7 да шунингдек гидоркрекинг курилмасида T-Star нефтни чукур кайта хайдаш комплексини кейинчалик гидродеароматлаш билан ишлаб чикарилади.

Бу курилмаларда ишлаб чикариладиган дизел ёкилFиси бир катор курсаткичлар буйича меъёрларга мос келмайди. Шунинг учун дизел ёкилFиси таркибига цетан сонини оширадиган эскиришга карши, депрессор-дисперсияловчи ва антистатис присадкаларни ЕТ-590 Европа стандарти талабларига ёкилFи сифатини етказиш, шунингдек дизел ёкилFисининг етказиш, шунингдек дизел ёкилFисининг истеъмол хоссаларини яхшилаш максадида кушадилар Масалан, "ЛУКОЙЛ-Пермнефтеоргсинтез» МЧЖ нинг дизел ёкилFиси таркибига цетан сонини оширадиган 2-этилгексилнитрат асосида Х,итес 4103W присадкани киритадилар. Олинадиган дизел ёкилFининг синфи (нави) га караб Hitеc 4103W присадкасининг дозаланиши 1 тонна дизел ёкилFисига 300 дан 700 г гача булган диапазонда ётади. Шуни таъкидлаш керакки, EN-590 талабларига мос келадиган кишги дизел ёкилFисини цетан сонини оширадиган присадкани кушмай туриб олиб булмайди. Цетан сонини оширадиган присадкани баъзида ёкилFисининг ёзги навларига хам киритадилар. "Ангар нефткимё компания" МЧЖ да турли технологиялар буйича ишлаб чикарилган, паст хароратли курсаткичлари буйича 4синф Евро дизел ёкилFисига ГОСТ Р 52368-2005 томонидан куйиладиган талабларни кондирадиган ва дизел ёкилFисининг кайнаб чикиш чегаралари буйича якин булган фракцияларнинг физик-кимёвий хоссалари текширилди:

- иккиламчи газойл фракцияларининг (каталитик крекинг енгил газойли ва секинлаштирилган кокслаш курилмасининг дизел фракцияси) гидрокрекинг жараёни ёрдамида олинган, курилма 209 дан кишги экологик тоза дизел ёкилFиси (ГОСТ Р 52368 4 синф, тур III, Евро 5 га тугри келади);

- туFри хайдалган газойл фракцияларининг гидрокрекингги билан олинган курилма 332 дан кишги дизел ёк;илFиси (ГОСТ Р 52368 синф 4, тур III, Евро 5 га туFри келади);

- турли даражадаги гидротозалашли дизел арктик ёки^иснинг гидротозаланган тyFри хайдаш фракциялари (ГОСТ Р 52368 синф 4, тур 1,П,Ш га тyFри келади);

- АТГК-3 курилмасидан тyFри хайдалган дизел акртик ёкилFиси (ГОСТ 305-82 га тугри келади).

Саналаётган дизел фракцияларида махаллий ва чет элда ишлаб чикарилган алкилнитрат туридаги иккита цетан сонини оширадиган присадкалар урганилди. Утказилган текширишлар шуни курсатдики, бу фракцияларнинг турли ишлаб чикарувчиларнинг иккала присадкасига кабул килувчанлиги бир хил экан. Масалан, олтингугурт микдори 6 мг/кг га тугри келадиган хайдалган гидротозаланган дизел фракцияси, шунингдек 640 мг/кг олтингугуртни саклаган гидротозаланмаган дизел ёкилFилари гидрокрекинг-нинг дизел фракцияларига караганда цетан сонини оширадиган присадкаларга кабул килувчанлиги камрок.

1000 мг/кг цетан сонини оширадиган присадкани саклаган гидрокрекинг махсулотлари асосидаги фракциялар 47 бирл.га тенг булган цетан сонининг киймати буйича 4-синф Евро дизел ёкилFисига ГОСТ Р 52368 томонидан меъёрлаштирадиган талабларга тyFри келади. Юкорида келтирилган ГОСТ га биноан тyFри хайдалган дизел фракцияларининг талаб килинадиган кийматларига эришиш учун 1500 мг/кг дан ортик присадкани киритиш талаб килинади .

Махаллий ишлаб чикаришнинг цетан сонини оширадиган присадкалари дизел ёкилFисининг цетан сонини импорт присадкалари даражасида купайтириш нуктаи назаридан бир хил хусусиятларга нисбатан сезиларли тежаш имконини беради. Эскиришга карши присадкалар каторидан Байкат ва цетан сонини оширадиганлар каторидан присадкалардан махаллий ишлаб чикарилган присадкалардан фойдаланиш энг тежамкор хисобланади.

Х,озирги вактда бозорда цетан сонини оширадиган присадкаларнинг анча кенг ассортиментини мавжуд булиб, уларнинг асосини алифатик ёки сиклик спиртларнинг пероксидлари ва нитратлари хамда парафинлар ташкил килади. Пероксидлар асосидаги присадкалар асосан юкори нафга эга, аммо нитратларни куллашдан фарк килиб экологик ва хавфсизрокдир. Масалан, ёкилFиларда азотнинг микдори чекловлар мавжуд булган мамлакатларда пероксидларни кулланилади. Нитратлар ва пероксидлар асосидаги присадкаларнинг самарадорлиги деярли бир хил, вахоланки нитратлар самарадорлиги буйича периоксидлардан устун булади. Периоксидлар асосидаги присадкаларнинг камчилиги були уларнинг кичик баркарорлиги ва уларни саклаган ёкилFиларнинг ортикча смола хосил килувчанлиги хисобланади.

Циклогексилнитрат ва 2-этилгексилнитратнинг самарадорлиги деярли бир хил. ЦГН молекуляр OFирлиги пастлиги ва шунинг учун нитрат гурухларининг юкори концентрацияси туфайли бироз самаралирокдир. Алкилнитратлар туFридан-туFри хеч кандай кушимчаларсиз ёкилFи присадкалари сифатида ишлатилганлиги сабабли бу бирикмалар етарли даражада тоза булса, промоторлари самарадорлик жихатидан ут олиш промоторлари самарадорлик жихаитдан бир хил булади. Махсулотлар таннархи бир катор омилларга хусусан, технологияга ва уларни ишлаб чикариш хажмларига боFлик булади .

Суюк нитроэфирларни олишнинг биринчи усулига биноан спиртни нитролаш кичик реакцион хажмли нитраторда амалга оширилади, сунгра реакцион аралашманинг окиб утувчи совутгичда совитилиши амалага оширилади, ундан сунг нитроэмульцияни сепарацияланади ва нитроэфир ювилади, бунда ишлатиб булинган кислотани жараёндан нитромассани биринчи боскичдан кейин оралик совитиш билан тулик чикариб юбориш билан амалга оширилади, шу билан бирга биринчи боскич нитраторига нитроланадиган спиртнинг талаб килинадиган микдоридан 50-60 % ни, иккинчи боскич нитраторига эса 50-60 % ни етказиб берилади, бунда нитро аралашма ва спиртнинг масса нисбати нитроэфирларнинг парчаланиш хароратига эршишни истисно киладиган тарзда танланади.

Иккинчи усулда цетан сонини оширишга кумаклашадиган асосий компонент 2-этилгексилнитратни 2 этилгексанолни куйидаги таркибли (% масс) нитрат ва сульфат кислота аралашмаси: НNО3 20-30 %, H2SО4 55-61 %, ^О 10-20 % билан нитролаб, максадли махсулотни 65-75 0C да аввал сув билан, сунгра 10-15 % ли ишкор (ЫаОН) эритмаси билан ювиб олишиши куриб чикилган. Бу усулнинг камчилиги жараённи утказиш учун киммат ва танкис хомашёни куллаш, нитролаш жараёнининг паст стабиллиги ва мустахкамлиги хисобланади, бу эса нитроланадиган 2-этилгексанолни нитролаш аралашмасига етказиб бера олиши билан шартланган.

Асосий компоненти 2-этилгексилнитрит булган цетан сонини оширадиган присадканинг олинишига асосланган кейинг усулга биноан таркибида 99,0 % масс. дан кам булмаган асосий моддани саклаган 2-этилгексанолни карбамид кушилган нитрат ва сульфат кислота аралашмаси билан нитрат ва сульфат кислота аралашмаси билан нитролаш жараёни киради, бунда максадли махсулот булган 2-этилгексилнитратдан ишлатиб булинган кислоталарни ажратиш амалга оширилади, сунгра у икки марта натрий сульфатнинг 10 % ли эритмаси билан ювилади, ундан сунг натрий сульфат ва натрий карбонатнинг 1:1 нисбатдаги 10 % масс. эритмаси билан бир каррали ювишни амалга оширилади, бунда 2 кисм максадли махсулотга 1 кисм тузлар эритмасидан кулланилади.

Цетан сонини оширадиган присадканинг яна бир олиниш усулида оксосинтез усули билан олинадиган бутил спиртларини ишлаб чикаришнинг куб колдикларидан ажратиб олинган 166-190 0С хароратда кайнаб чикадиган фракция хомашё сифатида кулланилади. Нитролаш учун асосий сомпонент сифатида 2-этилгексанолни саклган кайнаб чикиш чегаралари 166-190 0C булган фракцияни нитролаш жараёнини 1,5-2,5 соат давомида 8-18 0C хароратда нитрат ва сульфат кислота аралашмаси ёрдамида утказилади.

Фойдаланилган адабиётлар

1.Фозилов С.Ф., Фозилов Х.С., Ахмедова Ш.У., Ражабов О.С.Методика активации природные минералные сорбенты для использования очиски отработанных моторных масел/'Sanoat injeneriyasining dolzarb muammolari" respublika ilmiy-amaliy anjumani.382-383 б

2. Фозилов С.Ф.,Фозилов Х.С.,Мавланов Б.А.,Турсунов Б.Ж.Дизель ёкилFиларининг мойлов-чанлик хоссаларини яхшилаш. "Фан ва технологиялар тараккиёти" Илмий техникавий журнал. № 1/2022 йил 39-44 бет.

3. Фозилов С.Ф., Сапашов И.Я.,Сейдабуллаев Б.Б.Дизел ёкилFиси учун депрессор кундирмалар тахлили. "Оролбуйи худудларида кимё ва кимёвий технология ривожланишининг хозирги замон тенденциялари" мавзусидаги Республика илмий-амалий конференция материаллари туплами 2023 йил 13 март. Нукус.306-308 б.

4. Фозилов Х.С.,Саъдуллаев М.М.,Мавлонов Б.А.,Эшонкулов Ж.Г Синтез депрессорных присадки на основе гетероциклических акрилатов улучшающих низкотемпературных свойств дизельных топлив. "Оролбуйи худудларида кимё ва кимёвий технология ривожланишининг хозирги замон тенденциялари" мавзусидаги Республика илмий-амалий конференция материаллари туплами 2023 йил 13 март. Нукус.102-106 б.

5. S.F.Fozilov., B.A.Mavlonov., Sh.A.Mavlonov., D.F.Asadova., A.F.Gaybullayeva.,H.S.Fozilov.Obtaining Higher Fatty Alcohols Based on Low Molecular Polyethylene and Their Useage as Lubricating Additives for Diesel Fuels. International Journal on Integrated Education, 3(12), 44-46.

6. Ражабов, Р. Н., Фозилов, С. Ф., Гайбуллаева, А. Ф., & Фозилов, X,. С. (2021). Газконденсатидан олинган дизел ёкилFиларини сифатини яхшиловчи композицион куп функционалли присадкалар олиш технологиясини ишлаб чикиш. Science and Education, 2(11), 438-443.

7. Mizrobjon Xalim O'G'Li Zaripov, & Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev (2021). PIROLIZ KINETIKASINING MATEMATIK MODELI. Academic research in educational sciences, 2 (9), 619-625.

8. Gaybullayeva A. F., Sharipov M. S., Gaybullayev S. A. TABIIY GAZLARDAN GELIY OLISHNING KRIOGEN USULI //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 4. - С. 571-579.

9. Шарипов, М. З., Фозилов, С. Ф., Мавлонов, Б. А., & Гайбуллаева, А. Ф. (2021). ПОЛУЧЕНИЕ И ИЗУЧЕНИЕ ВЫСШИХ ЖИРНЫХ СПИРТОВ И ИХ ПРИМЕНЕНИЕ В НЕФТЕХИМИЧЕСКОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ. «Universum: технические науки» электронный научный журнал.- г.Москва. 2021 г. №11 (92) часть 4.

10. Жумаев, К К., Турсунов, Б. Ж., & Шомуродов, А. Ю. (2021). НЕФТ ШЛАМИНИНГ АТРОФ МУХ,ИТГА ТАЪСИРИ. Science and Education, 2(2), 115-120.

11. Жумаев, К. К., Турсунов, Б. Ж., Шомуродов, А. Ю., & Максудов, М. М. (2021). НЕФТ ШЛАМЛАРИНИНГ АМБАРЛАРДА ЙИГИЛИШИНИНГ ТАХ,ЛИЛИ. Science and Education, 2(2).

12. G'aybullayeva, A. F., Tilloyev, L. I., & Xamidov, D. G. A. (2020). ISHLATILGAN MOTOR MOYLARINI SHISHA TOLALI FILTRLAR BILAN SUVSIZLANTIRISH JARAYONINI TADQIQ QILISH. Science and Education, 1(9), 170-178.

13. Fozilov S.F., G'aybullayeva A.F. Dizel yoqilg'isi va mineral moylarning quyi haroratli xossalarini yaxshilaydigan prisadkalarni sintez qilish hamda qonuniyatlarini o'rganish. SCIENCE AND EDUCCATION Scientific journal. ISSN 2181-0842 Volume 2, ISSUE 12.Desember 2021. 279-286 б.

14. Фозилов С.Ф., Фатоев И.И.,Мустафоев Х.,Гайбуллаева А.Ф.,Фозилов Х,.С., Бегтурганов С.С. О КРИСТАЛЛИЗАЦИИ И ДЕФЕКТНОСТИ СТРУКТУРЫ НАПОЛНЕННЫХ ПОЛИМЕРНЫХ МАТЕРИАЛОВ. «Universum: технические науки» электронный научный журнал.- г.Москва. 2021 г. №12 (93) 68 с.

15. Д.Ф.Асадова, Р.Р.Хайитов Изучение химического и фракционного состава пиролизного дистиллята.Universum:технические науки. Научный журнал 2021 № 11 (92) часть-4. Москва С.14-19

16. D.F.Asadova,R.R.Hayitov T.H.Naubeev,A.A zahbergenov,J.E.Babajanov Сhromatographic analysis of the chemical individual composition of pyrolysis distillate Journal of Management Information and Decision Sciences is a SCOPUS Indexed Q2 Journal.Design Engineering Issue: ISSN: 9 | Pages: 0011-9342 Year 2021- [11562-11566]

17. D .F.Asadova,S.F .Fozilov,B .A.Mavlonov,A.F.G' aybullayeva International Journal on Integrated Education."Obtaining higher fatty alcohols based on low molecular polyethylene and their useage as lubricating additives for diesel fuels". Volume 3, Issue XII, December,2020.p.44-47

18. D.F.Asadova,S.F.Fozilov,B.A.Mavlonov,A.F.G'aybullayeva. IJARSET International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology."Synthesis of Styrene - Based Copolymers and Study of their Thermal and Thermo - Oxidative Stability". Vol. 7, Issue 9 , September 2020.pp 14897-14906

19. Nilufar Saydyaxyayevna Maxmudova, Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev TABIIY GAZLARNI VODOROD SUL'FIDIDAN TOZALASH USULLARINING TASNIFI // Scientific progress. 2021. №5. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/tabiiy-gazlarni-vodorod-sul-fididan-tozalash-usullarining-tasnifi (дата обращения: 12.10.2022).

20. Nilufar Saidyaxyoyevna Maxmudova, Ma'Murjon Yangiboyevich Xo'Jjiyev SINTETIK YOQILG'ILAR ISHLAB CHIQARISHNING BUGUNGI KUNDAGI DOLZARBLIGI // Science and Education. 2020. №7. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/sintetik-yoqilg-ilar-ishlab-chiqarishning-bugungi-kundagi-dolzarbligi (дата обращения: 12.10.2022).

21. Maxmudova, N. S., Saidjon Abdusalimovich, G., SUL'FIDIDAN, A. T. G. V., & TASNIFI, T. U. Scientific progress. 2021. № 5. URL: https://cyberleninka. ru/article/n/tabiiy-gazlarni-vodorod-sul-fididan-tozalash-usullarining-tasnifi (дата обращения: 28.05. 2021).

22. Мавлонов.Ш.Б., Синтез депрессорной присадки на основе сополимеров стирола с алкилметакрилатов и их влияние на низкотемпературных свойств дизельного топлива.// Universum: технические науки. -Москва, 2022. - № 2(95). -С. 32-36. DOI-10.32743/UniTech.2022.95.2.1313

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.