Научная статья на тему 'DIZEL DVIGATELGA METAN JIXOZLARINI O’RNATISHNI TAKOMILLASHTIRISH VA EKOLOGIYAGA TA’SIRINI BAHOLASH'

DIZEL DVIGATELGA METAN JIXOZLARINI O’RNATISHNI TAKOMILLASHTIRISH VA EKOLOGIYAGA TA’SIRINI BAHOLASH Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
transport vositalari / dizel / dvigatel / metan / ekologiya / ballon / alangalanish chegarasi / atrof muhit / транспортные средства / дизель / двигатель / метан / экология / баллон / предел воспламеняемости / окружающая среда

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Suvanqulov Sherali Abdumannanovich, Abulqosimov Asadbek Otabek O’G’Li, G’Aniyev Ulug’Bek Erkinovich

Jahonda avtomobil ishlab chiqarish sanoatida ichki yonuv dvigateli bilan jihozlangan avtomobillarda al’ternativ yonilg’ilarni qo’llash yetakchi o’rinlardan birini egallamoqda. Dunyo miqyosida 3 mlrdga yaqin avtomobillar mavjud bo’lib, deyarli barchasi ichki yonuv dvigateli bilan jihozlangan. Hozirgi kunda transport vositalarini gaz ballon yonilg’isiga, elektr quvvatiga va boshqa muqobil yonilg’i turlariga o’tkazishni tashkil etish ko’zda tutilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Improvement and environmental impact assessment of methane equipment installation on diesel engines

Использование альтернативных видов топлива в автомобилях, оснащенных двигателем внутреннего сгорания, занимает одну из лидирующих позиций в мировом автомобильном производстве. В мире насчитывается около 3 миллиардов автомобилей, и почти все они оснащены двигателем внутреннего сгорания. В настоящее время планируется организовать перевод автотранспорта на газобаллонное топливо, электроэнергию и другие альтернативные виды топлива.

Текст научной работы на тему «DIZEL DVIGATELGA METAN JIXOZLARINI O’RNATISHNI TAKOMILLASHTIRISH VA EKOLOGIYAGA TA’SIRINI BAHOLASH»

13. Солиев Х. М. Кенг камровли чигит экиш машина-трактор агрегатини агротехник курсаткичлари //Механика ва технология илмий журнали. - Наманган, 2021. - Т. 2. - №. 3.

- С. 39-43.

14. Soliev H. M. et al. Course stability models of a wide-width tractor unit //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. - IOP Publishing, 2022. - Т. 1112. - №. 1.

- С. 012033.

15. Тухтабаев М. А., Сидиков О. А. Выбор шин для хлопководческого трактора по уплотняющим воздействиям на почву //Экономика и социум. - 2022. - №. 10-2 (101). - С. 565-568.

16. Akhmetov A. A. et al. Fitability of the high-clearance tractor with the 4K4 wheel arrangement at the row spacing //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. -IOP Publishing, 2022. - Т. 1112. - №. 1. - С. 012038.

17. Тухтабаев М. А., Сидиков О. А. Влияние вертикальной нагрузки и давления в шинах на уплотнение почвы //Экономика и социум. - 2023. - №. 3-2 (106). - С. 788-792.

18. Ксеневич И.П., Скотников В.А., Ляско М.И. Ходовая система-почва-урожай. -М.: Агропромиздат, 1985. - 304 с.

19. Нормирзаев А. Р., Валиева Г. Ф. Изменение физико-механических свойств почвы под воздействием движителей тракторов //Вестник Науки и Творчества. - 2016. -№. 5 (5). - С. 351-354.

UDK 629.014.6

DIZEL DVIGATELGA METAN JIXOZLARINI O'RNATISHNI TAKOMILLASHTIRISH VA EKOLOGIYAGA TA'SIRINI BAHOLASH

Suvanqulov Sherali Abdumannanovich Jizzax Politexnika instituti dots, PhD, sheralisuvanqulv@gmail.com,+998933035504

Abulqosimov Asadbek Otabek o'g'li Magistrant, asadbekabulqosimov@gmail.com, +998933003015

G'aniyev Ulug'bek Erkinovich Magistrant, ulugbekganiyev 19853001 @gmail.com, +998915676050

Annotatsiya. Jahonda avtomobil ishlab chiqarish sanoatida ichki yonuv dvigateli bilan jihozlangan avtomobillarda al'ternativ yonilg'ilarni qo'llash yetakchi o'rinlardan birini egallamoqda. Dunyo miqyosida 3 mlrdga yaqin avtomobillar mavjud bo'lib, deyarli barchasi ichki yonuv dvigateli bilan jihozlangan. Hozirgi kunda transport vositalarini gaz ballon yonilg'isiga, elektr quvvatiga va boshqa muqobil yonilg'i turlariga o'tkazishni tashkil etish ko'zda tutilgan.

Аннотация. Использование альтернативных видов топлива в автомобилях, оснащенных двигателем внутреннего сгорания, занимает одну из лидирующих позиций в мировом автомобильном производстве. В мире насчитывается около 3 миллиардов автомобилей, и почти все они оснащены двигателем внутреннего сгорания. В настоящее время планируется организовать перевод автотранспорта на газобаллонное топливо, электроэнергию и другие альтернативные виды топлива.

Abstract. The use of alternative fuels in cars equipped with an internal combustion engine occupies one of the leading positions in the world car manufacturing industry. There are

about 3 billion cars in the world, and almost all of them are equipped with an internal combustion engine. Currently, it is planned to organize the transfer of vehicles to gas cylinder fuel, electric power and other alternative fuels.

Kalit so'zlar: transport vositalari, dizel, dvigatel, metan, ekologiya, ballon, alangalanish chegarasi, atrof muhit.

Ключевые слова: транспортные средства, дизель, двигатель, метан, экология, баллон, предел воспламеняемости, окружающая среда.

Key words: vehicles, diesel, engine, methane, ecology, cylinder, flammability limit, environment.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 oktyabrdagi PF-5863-son «2030 yilgacha bo'lgan davrda O'zbekiston Respublikasining atrof - muhitni muhofaza qilish konseptsiyasini tasdiqlash to'g'risida»gi Farmoni, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 19 sentyabrdagi 745-son «Gaz ballonlari bilan jihozlangan avtotransport vositalari, shuningdek, tabiiy gazda ishlaydigan markazlashtirilgan qozonxonalardan bexatar foydalanishga doir shoshilinch chora - tadbirlar to'g'risida»gi qaroriga muvofiq, transport vositalarini gaz ballon yonilg'isiga, elektr quvvatiga va boshqa muqobil yonilg'i turlariga o'tkazish, shuningdek, tegishli yo'l infratuzilmasini tashkil etish ko'zda tutilgan.

Yigirma birinchi asrda insoniyatni jiddiy tashvishga solayotgan muammolardan biri atrof - muhitni ifloslanishi va atmosferaga chiqarilayotgan turli chiqindi gazlarni inson salomatligiga yetkazayotgan salbiy oqibatlarini oldini olish hisoblanadi.

Dizel dvigatel - o'quv ma'nbalardan xammaga ma'lumki, siqilgan havoga yonilg'ini sepish orqali aralashma hosil qiladigan dvigatel. Oddiy dizel dvigateliga yonilg'i sifatida siqilgan gaz (metan) yonilg'isini to'g'ridan - to'g'ri foydalanib bo'lmaydi, chunki metan dizel yonilg'isiga nisbatan sezilarli darajada yuqori alangalanish haroratiga ega (dizel yonilg'isi - 300-330oS, metan - 650oC), bunday holda dizel dvigatellarining alangalanish chegarasiga erishib bo'lmaydi, shu maqsadda dizel dvigatelni konstruktiv qayta - silindr tashqarisida aralashma tayrlab olishga mo'ljallab jixozlash talab etiladi.

Shuningdek, dizel dvigatelning gaz yonilg'isida ishlay olmasligining ikkinchi sababi -detonatsiya hodisasi, ya'ni dizel dvigatelga metan o'rnatilganda o'z-o'zidan alangalanish tartib bilan sodir bo'lmasligi ma'lum. Dizel dvigatellar uchun siqish darajasi 14-22, metan dvigateli 12-16 gacha siqish darajasiga ega [1].

Shuning uchun, dizel dvigatelini gaz dvigatelining ishlash rejimiga o'tkazish uchun ikkita asosiy konstrutorlik o'zgartirishlarni bajarish talab etiladi:

1. Dvigatelning siqish darajasini kamaytirish;

2. Uchqunli o't oldirish tizimini o'rnatish.

Dizel dvigatelni gaz rejimiga o'tkazish uchun dvigatelga jiddiy o'zgartirishlar kiritiladi.

Avval biz siqishni darajasini o'zgartirishimiz kerak. Buning uchun dvigatel konstruktiv xususiyatlarni o'zgartirish lozim:

1. Porshenni yo'nish,

2. Tsilindrlar blokining qistirmasini almashtirish,

3. Yangi porshenlarni o'rnatish

4. Shatunni qisqartirish

Ko'pgina hollarda servis xizmatlarida oson uslublardan biri porshenni yo'nishdan foydalanishmoqda.

Shuningdek, tizimga gaz qo'yish, bosimni kamaytirish, uchqun bilan o't oldirish tizimi, ya'ni yondirish shamchalari, yondirish shamchasi simlari, uzgich taqsimlagich va o't oldirish

g'altagi o'rnatiladi va bir qator qo'shimcha sensorlar va qurilmalarni (tirsakli val holati sensori, kislorod miqdori sensori, detonatsiya sensori va boshqalar) o'rnatiladi[1].

1-rasm. Porshenni tayyorlash

Tizimning barcha komponentlari elektron boshqaruv bloki (EBU) tomonidan boshqariladi.

Dvigatelga o'rnatish uchun gaz jixozlar to'plami quyidagilar:

2-rasm. Gaz jixozlar to'plami

Albatta, shu o'rinda dizel dvigatellarining gazoballonli dvigatelga o'tkazish jarayonidagi umumiy konstruktiv ko'rinish texnologik jarayonini yoritish maqsadga muvofiqdir. Bunda asosiy qismlarni tashkil etuvchi elementlar to'plami va ularning ishlash prinsiplari ketma -ketligi hamda detallarining joylashuv holatlari aniq keltirilgan holati quydagi rasmda o'z aksini topgan.

Dizel dvigatelga siqilgan gaz uskunalarini o'rnatish va yonilg'i cifatida metan gaz yonilg'isidan foydalanish quyidagi afzalliklarga ega. Dvigatelning ishlash muddati sezilarli darajada ortadi. Gazning yonishi dizel yonilg'isiga qaraganda bir tekis sodir bo'lganligi sababli shovqin biroz kamayadi, gaz dvigatelining siqilish nisbati dizel yoqilg'isiga qaraganda kamroq va gaz dizel yonilg'idan farqli o'laroq, begona aralashmalarni o'z ichiga olmaydi[2].

Neft gaz dvigatellari neft sifatiga ko'proq talabchan. SAE 15W-40, 10W-40 sinflarining yuqori sifatli barcha moylaridan foydalanishni va moyni kamida 10 000 km o'zgartirishni tavsiya etiladi.

Gazoballonli dvigatellar dizel dvigateliga nisbatan shovqinsiz ishlaydi. Shovqin darajasi 10-15 dB ga kamayadi.

3-rasm. Dizel dvigatelga metan uskunalarini o'rnatishning sxematik tasviri.

Yuqoridagi o'zgarishlardan so'ng dizel dvigateli faqat metan bilan ishlaydi. Dizel rejimiga qaytish uchun esa tsilindrlar blokining kallagini yangisiga almashtirish va qayta jixozlash zarur bo'ladi.

Dvigatelga metan uskunalarini o'rnatishdan oldin dizel yoqilg'isi uchun 100 km masofani bosib o'tish uchun yonilg'i sarfi va gaz uskunalari narxi o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi.

Misol uchun, ISUZU FVR 33 PLX yuk mashinasi uchun o'rtacha dizel yonilg'isi sarfi 100 km uchun 25 litrni tashkil etadi va dvigatel metan yonilg'isida ishlashga o'tkazilgandan so'ng, gaz yonilg'isi sarfi 40 m3 ni tashkil etadi. Dizel yonilg'isi narxi 12000 so'm. 100 kilometr masofani bosib o'tishi uchun 300000 so'mni tashkil etdi va konvertatsiya qilingandan so'ng, metanning normal kubometri (m3) uchun 2500 so'm. 100 km masofani bosib o'tish uchun gaz narhi 100000 so'mni tashkil qiladi[2].

Tejamkorlik 100 kilometrga 200000 so'mni tashkil etmoqdi. Yillik 75000 km masofani hisobga olgan holda yillik tejamkorlik 150000000 so'mni tashkil qiladi. Ushbu mashinada siqilgan gaz uskunasini o'rnatish narhi 80000000 so'm. Shunday qilib, gaz jihozlarining narhining qoplanish muddati taxminan 6 oyni tashkil etadi.

Avtotransport bortidagi metan gazsimon holatda 200 atmosfera bosim ostida maxsus ballonlarda saqlanadi. Ushbu ballonlarning og'irligi va o'lchamlari metandan gaz dvigateli yonilg'isi sifatida foydalanishni cheklovchi muhim salbiy omil hisoblanadi.

Ushbu ballonlarning ichki qismi yuqori quvvatli xrom-molibdenli po'latdan yasalgan, tashqi qismi esa shisha tolali shisha bilan o'ralgan.

1 m3 metanni saqlash uchun 5 litr silindrli gidravlik hajmi kerak, ya'ni masalan 100 litrli tsilindr sizga taxminan 20 m3 metanni saqlashga imkon beradi (aslida, metan ideal gaz emasligi va yaxshiroq siqilishi sababli, biroz ko'proq joylashishi ham mumkin). 1 litr gidravlik moyning og'irligi taxminan 0,85 kg ni tashkil qiladi, ya'ni. 20 m3 metan uchun saqlash tizimining og'irligi taxminan 100 kg bo'ladi (85 kg ballonning og'irligi va 15 kg haqiqiy metanning og'irligi) [4].

4-rasm. Metan saqlash ballonlari.

Metan gazi o'rnatilgan dvigatel atrof-muhitga barcha xususiyatlari bo'yicha dizel yonilg'isida ishlaydigan shunga o'xshash quvvatli dvigateldan sezilarli darajada ustundir, faqat elektr va vodorod dvigatellari uchun zaharli va zararli chiqindilar emissiya jihatidan past. Bu, ayniqsa, yirik shaharlarda muhim ahamiyat kasb etadi[3].

5-rasm. Dvigatel yonilg'isi sifatida tabiiy gaz yonilg'isidan foydalanganda zaharli va zararli

chiqindilarning chiqish miqdori.

Yuqoridagi grafikdan ko'rinib turiptiki, dvigatel yonilg'isi sifatida tabiiy gaz yonilg'isidan foydalanganda zaharli va zararli chiqindilarning chiqish miqdori sezilarli darajada kamayishini ko'rish mumkin.

Metan gazida ishlovchi dvigatelning ekologik klassi Evro-4. Biroq, qo'shimcha katalizatorni o'rnatishda ekologik sinfni Evro-5 ga oshirish mumkin[4].

Olimlarning tadqiqotlari va mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko'ra, agarda elektromobillarni rivojlantirish ustida olib borilayotgan ishlar samarali tashkil etilsa, 2040 yilga kelib dunyodagi engil avtomobillarning 35 foizi yoki 41 millionta engil avtomobil elektr toki orqali harakatlanadi va buning natijasida bir kunda 13 million barrel tozalanmagan neft mahsulotlarini tejab qolish hamda atrof muhitga salbiy gazlar ta'sirini kamaytirishga erishiladi [4]. Jahon amaliyotidan ko'rinib turibdiki, ekologiyaga kam zarar etkazuvchi tabiiy gazda harakatlanuvchi avtomobil foydalanish bugungi kun uchun juda ham muhim hisoblanadi. Chunki bu orqali transport vositalaridan atrof - muhitga chiqariladigan zararli gazlar miqdorini qisqartirish, insonlar sog'lig'i hamda tabiatni asrash, shuningdek mamlakatda energiya xavfsizligini ta'minlashga erishiladi.

ADABIYOTLAR

1. Mirziyoev Sh.M. Strategiya deystviy po pyati prioritetno'm napravleniyam razvitiya Respubliki Uzbekistan v 2017-2021 gg. Ukaz Prezidenta RUz ot 07.02.2017 g.

2. Eroxov V.I. Toksichnost sovremenno'x avtomobiley. Método' i sredstva snijeniya vredno'x vo'brosov v atmosferu. Uchebnik. - M.: Forum, 2013. - 448 s.

3. Bazarov B.I. Ekologicheskaya bezopasnost avtotransportno'x sredstv. Uchebnik. -Tashkent: Chinor ENK, 2012. - 216 c.

4. Bazarov B.I., Kalauov S.A., Axmadjanov R.N. Sistemno'y podxod k ispolzovaniyu kompozitsionno'x motorno'x topliv na osnove spirtov i efirov.G'G' European science, № 3 (13), 2016. - r.35-37.

УДК 632.935.9:937.3

РАССЕЛЕНИЯ ТРИХОГРАММЫ МЕХАНИЗИРОВАННЫМ СПОСОБОМ

Тухтабаев Мирзохид Ахмаджанович НамИСИ, PhD, доцент, +998977600462, mirzoxidt_2011@mail.ru

Аннотация: в статье представлены результаты разработки установки для биологической защиты растений от вредителей, используемые при расселениях трихограммы. Задача исследований является повышение точности подачи трихограммы в требуемом количестве на обрабатываемую площадь сельскохозяйственных культур без потерь. Это достигается тем, что формирующего поток трихограммы, под диском расположен охладитель, обеспечивающий биоматериал требуемым температурным режимом.

Abstract: The article highlights biological protection of plants from pests that are used in resettlement of Trichogramma. The task of the research is to increase accuracy of applying trichogram in the required amount to the cultivated area of agricultural crops without loss. This is achieved by the fact that a cooler is located under the disk, which forms the flow of the trichogram, providing the biomaterial with the required temperature regime.

Ключевые слова: технические средства, механизированная технология, защита растений, биологический метод, энтомофаги, вредители, хлопковая совка, трихограмма, расселение.

Key words: technical means, mechanized technology, plant protection, biological method, entomophages, pests, cotton bollworm, trichogram, resettlement.

Введение

В настоящее время биологическая защита растений, используемых при расселениях трихограммы, от вредителей является одним из важных задачей. Задача исследований является повышение точности подачи трихограммы в требуемом количестве на обрабатываемую площадь сельскохозяйственных культур без потерь [1,2].

В сельскохозяйственной отрасли существуют три метода защиты растений, то есть три метода борьбы с вредителями и болезнями сельскохозяйственных растений. Самые древние биологический и физический, химический. метод защиты растений является экологически высокочистым, что очень важно для человечества [3-6]. Во многих случаях биоматериалы имеют меньшую стоимость по сравнению с химическими препаратами. В то же время необходимость промышленного разведения и хранения большого количества насекомых и трудности механизации их выпуска в агробиоценоз при их кратковременном жизненном цикле усложняют его применение [7,8].

Одним из эффективных способов использования данного метода защиты растений, преимущественно полевых и овощных сельскохозяйственных культур, является применение местных видов энтомофагов их сезонной колонизацией. Для этих целей разработан установки механизации расселению яйцееда-трихограмму средства защиты от вредителей [9,10]. Новизной установки относится к сельскому хозяйству, в частности к

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.