Научная статья на тему 'ДИСК УЛOҚТИРУВЧИ СПOРТЧИЛАРНИНГ КЎП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК БOСҚИЧЛАРИДА ҲАРАКАТЛАНИШ ПАРАМЕТРЛАРИНИ БИOМЕХАНИК КАРРЕКЦИЯЛАШ АСOСИДА ТЕХНИКАСИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ'

ДИСК УЛOҚТИРУВЧИ СПOРТЧИЛАРНИНГ КЎП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК БOСҚИЧЛАРИДА ҲАРАКАТЛАНИШ ПАРАМЕТРЛАРИНИ БИOМЕХАНИК КАРРЕКЦИЯЛАШ АСOСИДА ТЕХНИКАСИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
5
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
диск улoқтирувчи спoртчилар / техник тайёргарлик / дискни учиб чиқиш бурчаги / ўртача тезлиги / учиш масoфаси биoмеханик каррекция / диск улoқтиришда кинематик характеристикалар. / metal disk / technical preparation / angular velocity disk / medium speed / flight distance / biomechanical correction / kinematic characteristics and metal disk.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — З Х. Юсупoва

Мақoла диск улoқтирувчиларнинг шахсий мoтивациясини шакллантириш ҳамда диск улoқтириш машғулoтларнинг ўзига хoс хусусиятларини ўрганишга қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF TECHNIQUE OF DISCUS THROWERS BASED ON BIOMECHANICAL CORRECTION OF MOVEMENT PARAMETERS DURING MULTI-YEAR TRAINING STAGES

The article is devoted to the study of the personality-motivational sphere of young throwers and the specific features of the construction of the educational process in the youth sports school.

Текст научной работы на тему «ДИСК УЛOҚТИРУВЧИ СПOРТЧИЛАРНИНГ КЎП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК БOСҚИЧЛАРИДА ҲАРАКАТЛАНИШ ПАРАМЕТРЛАРИНИ БИOМЕХАНИК КАРРЕКЦИЯЛАШ АСOСИДА ТЕХНИКАСИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ»

ДИСК УЛОЦТИРУВЧИ СПОРТЧИЛАРНИНГ КУП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК БОСЦИЧЛАРИДА ХДРАКАТЛАНИШ ПАРАМЕТРЛАРИНИ БИОМЕХАНИК КАРРЕКЦИЯЛАШ АСОСИДА ТЕХНИКАСИНИ ТА^ЛИЛ ЦИЛИШ

З.Х.Юсупова

Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)., доцент в.б, Узбекитон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, Чирчик шахри, Узбекистон https://doi.org/10.5281/zenodo.13622003

Аннотация: Макола диск улоктирувчиларнинг шахсий мотивациясини шакллантириш хамда диск улоктириш машгулотларнинг узига хос хусусиятларини урганишга каратилган.

Калит сузлар: диск улоктирувчи спортчилар, техник тайёргарлик, дискни учиб чикиш бурчаги, уртача тезлиги, учиш масофаси биомеханик каррекция, диск улоктиришда кинематик характеристикалар.

ANALYSIS OF TECHNIQUE OF DISCUS THROWERS BASED ON BIOMECHANICAL CORRECTION OF MOVEMENT PARAMETERS DURING

MULTI-YEAR TRAINING STAGES

Abstract: The article is devoted to the study of the personality-motivational sphere of young throwers and the specific features of the construction of the educational process in the youth sports school.

Keywords: metal disk, technical preparation, angular velocity disk, medium speed, flight distance, biomechanical correction, kinematic characteristics and metal disk.

АНАЛИЗ ТЕХНИКИ МЕТАТЕЛЕЙ ДИСКА НА ОСНОВЕ БИОМЕХАНИЧЕСКОЙ КОРРЕКЦИИ ПАРАМЕТРОВ ДВИЖЕНИЯ НА ЭТАПАХ МНОГОЛЕТНЕЙ

ПОДГОТОВКИ

Аннотация: В стате основное внимание уделяется формированию личностной мотивасии метателей диска и изучению спесифики подготовки спортивных тренировка

Ключевые слова: метатели диска, техническая подготовка, угол вылета диска, средняя скорость, дальность полета, биомеханическая коррекция, кинематические характеристики в метании диска.

МАВЗУНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ

Дунёнинг купгина мамлакатларида сунгги йилларда енгил атлетика спортини оммалаштиришга алохида эътибор берилмокда. Барча мамлакатларнинг келажаги пойдевори булган бугунги кун ёшларининг хар томонлама навкирон булиб вояга етиши устувор вазифалардан бири хисобланади. Енгил атлетикада спорт натижаларининг кескин ошиб бориши машгулотларни янада оптималлаштириш талабини куймокда.. Енгил атлетика спорт турлари ичида киска масофага югуриш, улоктириш тури купкирралилиги ва оммавийлиги билан ажралиб туради. Енгил атлетика спортида хотин-кизлар ва ёшларни спорт мусобакаларига тайёрлаш тезкор-куч сифатларини ривожлантириш талабини куймокда. Енгил атлетика буйича юкори малакали спортчиларни тайёрлаш тизимида спортчиларни комплекс тайёргарлигини такомиллаштириш бугунги кунда жахон микёсида мухим ахамиятга эга булган вазифалардан саналмокда. Дунёнинг куплаб мамлакатларида тадкикотчилар томонидан енгил атлетика турларида техник-тактик жихатларни тадбик

килиш, индивидуал хусусиятларни аниклаш, саралаб олинган машкларни бажариш усулларини урганиш буйича улоктирувчи спортчиларнинг машгулот жараёнларини ривожлантиришда куплаб изланишлар олиб борилмокда. Куп йиллик тайёргарлик тизими хар бир боскичида ёш спортчиларнинг машгулот жараёнини уз вактида ва сифатли бошкариш услубиятини ишлаб чикиш ва амалиётда куллаш мухим масалалардан бири хисобланмокда. Юкори малакали спортчиларнинг жисмоний тарбия ва спорт сохасида тупланган куп йиллик назарий ва амалий тажрибалари асосида турли ноанъанавий согломлаштирувчи тизимлардаги машгулотлар билан бирлаштиришга асосланган мажмуавий усуллар хамда уларни назорат килиш имкониятлари амалиётга тадбик этилмокда. Президентимиз томонидан "Жамиятимизда соглом турмуш тарзини шакллантириш, ахолининг, ауникса, ёш авлоднинг жисмоний тарбия ва оммавий спорт билан мунтазам шугулланиши учун замон талабларига мос шарт-шароитлар яратиш, жисмоний тарбия хдмда оммавий срортни янада ривожлантиришга" каратилган кенг куламли ишларни амалга оширишда касбий масалаларга алохида тухталиб утилган ва шу каби мухим вазифалар белгиланган. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 3-ноябрдаги «Жисмоний тарбия ва спорт сохасида кадрлар тайёрлаш хамда илмий тадкикотлар тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги П^-414-сон ^арори, шунингдек, шу фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу илмий тадкикот иши муайян даражада хизмат килади.

Тадкикотларнинг максади - диск улоктирувчи спортчиларнинг айланиб улоктиришни бажариш техникасини ва махсус техник тайёргарлигини такомиллаштириш буйича машгулотларда фойдаланиладиган инновацион технологиялар буйича маълумотларни умумлаштириш асосида тахлил килишдан иборат.

ТАДЦЩОТНИНГ ВАЗИФАЛАРИ

1. Олий таълимда муассасаларида тахсил олаётган талабаларнинг хамда диск улоктирувчи терма жамоа аъзо спортчиларнинг жисмоний тайёргарлик ва техник тайёргарлик даражасини такомиллаштириш хамда улоктириш техникасини яхшилашда биомеханик керрекциялашга мулжалланган, восита ва усуллардан фойдаланиш;

2.Диск улоктирувчиларнинг техник тайёргарлик даражасини педагогик тажрибалар оркали амалиётда урганиш;

ТАДЦЩОТНИНГ ОЛИБ БОРИШ УСУЛИ.

Диск улоктирувчи спортчиларнинг техник харакаталарини "Спорт биомеханикаси" лаборатория оркали биомеханик курсатгичларни текшириш, хамда адабиётларни тахлил килиш.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА УНИНГ МУ^ОКАМАСИ

Диск улоктиришда старт, бевосита диск тезлигини ошириш йули билан хам, бурилишни ва финал кучланишни энг яхши бажарилишини таъминлаш туфайли -билвосита йул билан хам, снарядни учиб бориш узоклигини ошириш имкониятини яратиши керак.

Биз тадкикотимизни "Спорт биомеханикаси" лабороториясида олиб бордик.

Тадкикот жарайёнида биз диск улоктирувчиларнинг харакатланиш параметрларини тахлилини куриб чикдик.

Бир таянчли старт иккала товонларни бирданига бурилишидаги стартнинг биринчи фазасида товонларни ерга тегмаслиги билан характерланади.

Бир таянчли стартда оёкларнинг етакчилик роли чап тиззанинг бурчак тезлиги чап елканинг ва унг тиззанинг (икки таянчли холатда) бурчак тезлигидан, унг тиззанинг бурчак тезлиги унг елканинг бурчак тезлигидан катта булган холдагина таъминланади.

Бир таянчли стартнинг биринчи фазаси (унг ук атрофида бурилиш) старт тезлигининг энг катта ташкил этувчиси яратиладиган иккинчи фазага (чап ук атрофида бурилиш) тайёргарлик хисобланади. Факат чап оёк яхши ишлаганда жисмни айланага тушиши улоктирувчининг сттартдаги тезкор илгариланма харакатини таъминлаши мумкин. Улоктиришнинг ихтиёрий бир вариантида хам стартдан финалга утиш фазаси пассив хисобланади.

Таянчсиз фазада улоктирувчи яхши гурухланиш хисобига тизимнинг бурилиш тезлигини ва дискнинг харакатланиш тезлигини ошириши, яъни бурилишни кисман пассив фазадан фаолига айлантириш мумкин. Улоктирувчини бир вактда иккала оёкларига, бирок унг оёкка утказилган масса билан, кунишга интилиши стартда оёкларнинг ишини тезлаштиради, тизимни бурилишдаги айланиш тезлигини оширади ва янада расионал икки таянчли финал кучланишни бажарилишини таъминлайди. Дискка энг катта таъсир кучи факат икки таянчли холатларда яратилиши сабабли хам харакатлар шундай тузилиши (ташкил этилиши) керакки, бунда икки таянчли финал кучланишнинг бошланиш пайтида диск узокрокда оркада булиши керак ва улоктирувчи унга имкони борича каттарок йул давомида таъсир курсатиши, яъни узунрок финал кучланишини амалга ошириши мумкин булсин.

Узунрок икки таянчли финал кучланиш чап оёкни уз вактида куйилиши ва улоктирувчининг стартда оёклар мушакларидан, финалда эса гавда мушакларидан,

120

максимал фойдаланишга замин яратадиган тулик жамланганлик ва босик холатини юкори даражаси мавжудлигида булиши мумкин, чунки улар катта йул давомида ва самарали дастлабки чузилишдан кейин иш бажаришади.

Финалда елкалар ва корин мушакларидан самарали фойдаланиш учун улоктирувчи уларни харакатнинг бошлангич фазаларида ишга кушмаслиги керак, чунки бу, дискнинг харакатини тезлаштирса хам, елка камарининг бурилишига олиб келади (чакиради), бирок оёкларнинг фаол ишини камайтиради ва бу, уз навбатида, дискнинг тезлигини пасайтиради.

Икки таянчли финал кучланишни бошланишидан олдин дискка таъсир этиш йулини ошириш учун улоктирувчи танасининг улоктириш йуналишига нисбатан карама-карши ён томонга умумий огишига эришиши керак, бу огишга унг оёкни эгиш замин яратади.

Финалда улоктирувчининг дискка таъсир курсатиш кучидан фойдаланишни яхшиланиши дискнинг харакатланиш радиуси оширилганда содир булади. Стартни бошланишидан деярли дискни айнан учишигача елкалар бир хил сатхда (баландликда) жойлашган булиши керак.

Дискни улоктириш жараёнининг асосида ётадиган айланма харакатнинг хусусиятлари масалан ядро иргитишдагига нисбатан юкори буладиган таянч билан яхши контакт мавжудлигини талаб килади.

Диск улоктириш техникаси буйича маълумотларни тахлил килиб ва уларнинг мазмунини тушуниб, диск улоктирувчи бу техниканинг хамма шакллари хам максадга мувофик эмаслигини, хамда диск улоктиришнинг рационал техникаси етарли даражада яхлитлигини ва айрим спортчилар техникасидаги фарки улоктирувчининг жисмоний сифатлари маълумотлари билан аникланишини куради муаллифларнинг фикрига кура, эркак диск улоктирувчиларни тайёрлаш услубиёти билан аёлларни тайёрлаш услубиётида жиддий фаркларнинг мавжуд эмаслиги муаммоси улоктирувчиларнинг спорт тренировкаси жараёнида энг мухим муаммолардан бири хисобланади

Тадкикот натижалари ва уларни мух,окама килиш.

Тадкикотимизга Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университетининг диск улоктирувчи талаба спортчилари жалб килинди. Биз талаба-спортчиларни икки гурухга тажриба (ТГ) ва назорат (НГ) гурухларига ажратиб олдик. Тадкикотимиз давомида спортчиларнинг диск улоктириши жараёнида дискни учиб чикиш бурчаги, уртача тезлиги, учиш масофаси сингари кинематик курсаткичлар аникланди. Дискни учиб чикиш бурчаги тажриба гурухи (ТГ)да синалувчилари уртача Х ± g = 39,29± 2,82 (L-дискни учиш масофаси, а- дискни учиб чикиш бурчаги, g-эркин тушиш тезланиши) натижани курсатган булса, назорат гурухи (НГ) синалувчиларида эса дискни учиб чикиш бурчаги уртача Х ± g = 41,17±2,43. Тадкикот якунида ушбу курсаткич мос равишда

ТГда 35,08±3,20 ва НГда 39,8 ±1,85 булди ва фарк статистик жихатдан ишончли (Р<0,01) ташкил этганлигини куришимиз мумкин. Дискни уртача тезлиги тажриба гурухи ТГда синалувчилари уртача Х ± g = 24,92± 1,04 натижани курсатган булса, назорат гурухи НГда синалувчиларида эса дискни уртача тезлиги уртача Х ± g = 24,73±1,21 тадкикот якунида ушбу курсатгич мос равишда ТГда 26,53±1,52 ва НГ 25,80±1,14 булди фарк статистик жихатдан ишончли (Р<0,01) ташкил этганлигини куришимиз мумкин. Дискни учиш масофаси тажриба гурухи ТГда синалувчилари уртача Х ± g = 34,82±4,44 натижани курсатган булса, назорат гурухи НГда синалувчилари эса дискни учиш масофаси уртача Х ± g = 35,21±3,40 Тадкикот якунида ушбу курсаткич мос равишда ТГда синалувчилари уртача Х± g = 39,67±4,7м натижани курсатган булса, НГда синалувчилари эса дискни учиш масофаси уртачаХ ± g = 37,84±3,61 м ни ташкил этганлигини куришимиз мумкин. Бу ерда снаряднинг бошлангич тезлигини аниклашда бурчак тезлигининг катталиги ва айланиш радиуси, яъни айланиш укидан тортишиш кучини марказигача булган масофа улоктиришда мухим ахамиятга эга эканлиги кузатилди. Диск улоктирилганда унинг учиш масофасига улоктирувчи кулининг узунлиги, дискнинг айланиш укидан узоклиги ва тортишиш кучи марказини снаряднинг узида жойлашганлиги таъсир курсатиши кузатилди. Берилган бурчак тезлигида айланиш радиуси канчалик катта булса, снаряднинг учиш дастлабки тезлиги шунча юкори булади ва улоктириш масофасини узоклиги натижаси юкори булади, унга кура олинган тадкикот натижалари куйдаги жадвалларда берилди. ^уйидаги жадвалларда педагогик тажриба бошида НГ ва ТГ курсатган натижалариуртасида хисобланган корреляция коеффициенти кийматлари келтирилган.

1-жадвал. Диск улоктирувчи спортчи-талаба кизларнинг диск улоктиришда

кинематик характеристикаларини урганиш (н=12)

Тажриба бошида НГ учиш бурчаги НГ уртача тезлик НГ масофа

ТГ учиш бурчаги 0,710 -0,802 -0,320

ТГ уртача тезлик -0,735 0,761 0,326

ТГ масофа -0,306 0,487 0,670

педагогик тажриба охирида НГ ва ТГ курсаткичлари уртасида,

Тажриба охири НГ учиш бурчаги НГ уртача тезлик НГ масофа

ТГ учиш бурчаги 0,933 -0,850 -0,708

ТГ уртача тезлик -0,784 0,901 0,729

ТГ масофа -0,724 0,748 0,599

НГ спортчиларини тажриба давомида, яъни тажриба боши ва охирида

Назорат гурух,и ТБ учиш бурчаги ТБ уртача тезлик ТБ масофа

ТО учиш бурчаги 0,930 -0,812 -0,640

ТО уртача тезлик -0,857 0,769 0,595

ТО масофа -0,260 0,537 0,015

ТГ спортчиларини тажриба давомида, яъни тажриба боши ва охирида

Тажриба гурух,и ТБ учиш бурчаги ТБ уртача тезлик ТБ масофа

ТО учиш бурчаги 0,759 -0,925 -0,824

ТО уртача тезлик -0,766 0,950 0,805

ТО масофа -0,295 0,453 0,588

Изох;: ТБ-Тажриба боши, ТО-Тажриба охири.

Педагогик тажриба охирига келиб НГда дискни учиб чикиш бурчаги тажриба давомида 1,370га, бошлангич натижага нисбатан 3,32% га яхшиланган, уртача тезлик 1,07 м/с.га, яъни 4,33 % га ва учиш масофаси 2,73 м., яъни 7,76 % га яхшиланган ташкил этган булса, ТГ гурухида бу курсаткичларнинг хаммаси НГдагига нисбатан анча яхширок натижалар кузатилган. Чунончи, ТГда дискни учиб чикиш бурчаги бошлангичга нисбатан 10,73 % га яхшиланган, уртача тезлик 1,61 м/с ёки 6,45% ва учиш масофаси 4,85 м.га ёки 13,93 % га яхшиланган тенг булди. Шунинг билан бирга вариация коеффициент сон кийматлари хам тажриба бошидаги кийматларига нисбатан ижобий томонга узгарди ва буларнинг хаммаси педагогик тажрибани услубий жихатдан тугри ташкил этилганлигини исботи хисобланади.

1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 -0.2 -0.4 -0.6 -0.8 -1

/

•TG NG

uchish burchagi -0.824 -0.64

o'rtacha tezlik 0.805 0.595

Masofa 0.588 0.015

Расм 1. Диск улоцтирувчи спортчи-талабаларнинг диск улоцтиришда кинематик характеристикаларини урганиш динамикаси.

ш

F

2-расм. Диск улоцтирувчи спортчининг киноциклограммаси

ХУЛ0СА

Диск улоктириш яхлит ва узлуксиз, шу билан бирга, етарли даражада техник жихатдан тез бажариладиган жараён хисобланади, спортчидани куч ва харакат координациясини такозо этади. Бирок ургатиш жараёнининг осон ва кулай булиши учун ушбу яхлит хамда улоктирувчи дискни кулига олган пайтдан бошлаб, улоктириш айланасига кириш, дискнинг кулдан учиб чикиши ва спортчининг тухташ пайтигача булган харакатлардан ташкил топган жараённи бир нечта фазаларга булиб ургатиш зарурияти тадкикот жараёнида кузатилди.

Эркак ва аёл спортчиларнинг диск улоктиришни бажариш техникасида деярли фарклар булмайди, ягона фарк - бу снаряднинг массасидир. Снаряднинг учиб чикиш бурчаги об-хаво шароитларига, шамолнинг йуналишига ва тезлигига боглик булади. Улоктирувчи-спортчи кучининг снарядга таъсир курсатиш вакти канча узок давом этса, улоктирувчининг снарядга таъсир утказиш йули шунча узок давом этади.

Диск улоктириш техникасидан келиб чикиб, силтаниб харакатланишга асосланган машклар диск улоктирувчилар куп фойдаланадиган энг мухим машклар хисобланади. Диск улоктиришда мушакларнинг дастлабки чузилган холати уларда эластик деформация кучларининг вужудга келиши муносабати билан уларнинг кейинги кискариш амплитудасининг ортишига замин яратади. ^улнинг узидан дискнинг спортчи гавдасига нисбатан айланиш радиусини ошириш учун фойдаланилади. Шу туфайли гавда оркали утадиган вертикал ук атрофида жисмнинг айланиш вактида пайдо буладиган марказдан кочувчи куч катталиги ортиб бориши тадкикотда аникланди. Машгулотларда диск улоктириш машкларини куллаш принципиал ахамиятга эга эканлиги аникланди. Бирок хозиргача диск улоктирувчиларнинг харакат параметрларининг биомеханик тахлили, восита, усул ва шакллари танланиб, халигача тула равишда асослаб берилмаганлиги аникланди. Педагогик тажриба бошида хам, охирида хам хисобланган корреляция коеффициенти натижалари, асосан, кучли статистик богланишда, шунинг билан бирга уларнинг айримлари мусбат ва ошкалари манфий ишорали, эканлиги аникланди.

1. Акбаров А. Взаимосвязь показателей технических действий и скоростносиловых способностей на этапе углубленной подготовки молодых дзюдоистов. Теория и методика физической культуры, 2021, 64(2), 50-56. https://doi.org/10.48114/2306-5540 2021 2 50.

2. Yusupova Z. Kh. The effectiveness of planning the training loads of discus throwers in the annual training process. // Eurasian Journal of Sport Science: Vol. 1 : Iss. 2 , Article 33. 2021.Р. 12 - 11. [13.00.00 Буйрук № 01-10/403]

3. Юсупова З.Х. Диск улоктирувчи спортчиларнинг машгулотларга булган мотивациясини шакллантириш усуллари // FAN-SPORTGA илмий-назарий журнал. Т., 2020.№ 3-сон. Б. 32 - 34.[13.00.00 №16].

4. Юсупова З.Х. Диск улоктирувчининг биомеханик курсаткичлари асосида натижадорлигини ошириш самарадорлиги // FAN-SPORTGA" илмий-назарий журнал Т., 2020. №8. Б.33-35.[13.00.00 №16].

5. Xamidjonov A. "Yangi o'zbekistonda paralimpiyaning rivojlanishi" //^sh^ng 'ich sinf о 'quvchilarida universal ta'lim faoliyatini shakllantirish, rivojlantirish va takomillashtirish nazariyasi va amaliyoti Xalqaro onlayn ilmiy-amaliy konferensiya. - 2023. - С. 354-357.

6. Zakharevich, V., Korobeynikov, G., Nesen, O., & Xamidjonov, A. (2024). Incorporating specific sambo exercises into distance learning for high school students aged 15-16.

7. Yusupova Z.X. Disk uloqtiruvchilarning parametrlarini biomexanik tahlil qilish orqali sport yutuqlari samaradorligini oshirish (adabiyotlar sharxi) // "ТИББИЁТ ВА СПОРТ" РЕСПУБЛИКА СПОРТ ТИББИЁТИ ИЛМИЙАМАЛИЙ МАРКАЗИ SSN 2181-998X, 2020.- Б.46 - 48

Адабиётлар:

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.