Научная статья на тему 'Диплом спектакли яратиш жараёнида грим эскизи устида ишлаш'

Диплом спектакли яратиш жараёнида грим эскизи устида ишлаш Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
127
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
грим / спектакл / образ / персонаж / репитиция / саҳна / эскиз / парик / makeup / performance / image / character / rehearsal / scene / sketch / wig

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ф. Джалилова

Мазкур мақолада спектакл яратилиши жараёнида грим эскизлари устида ишлаш ҳақида тавсиялар берилади. Хаваскорлик ва профессионал гримнинг фарқлари ҳақида сўз боради. Грим эскизлари устида ишлаш жараёнини буюк адибларнинг асар қаҳрамонлари мисолларида келтириб ўтилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WORK ON MAKE-UP SKETCH IN THE PROCESS OF CREATING A PERFORMANCE SPECTACLE

This article gives recommendations on working on makeup sketches in the process of creating a play. There is talk of the differences between amateur and professional makeup. The process of working on make-up sketches is described in the examples of the heroes of the works of great writers.

Текст научной работы на тему «Диплом спектакли яратиш жараёнида грим эскизи устида ишлаш»

ДИПЛОМ СПЕКТАКЛИ ЯРАТИШ ЖАРАЁНИДА ГРИМ ЭСКИЗИ

УСТИДА ИШЛАШ

Ф.Джалилова

Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Мазкур мацолада спектакл яратилиши жараёнида грим эскизлари устида ишлаш уацида тавсиялар берилади. Хаваскорлик ва профессионал гримнинг фарцлари уацида суз боради. Грим эскизлари устида ишлаш жараёнини буюк адибларнинг асар цаурамонлари мисолларида келтириб утилади.

Калит сузлар: грим, спектакл, образ, персонаж, репитиция, сауна, эскиз, парик

WORK ON MAKE-UP SKETCH IN THE PROCESS OF CREATING A

PERFORMANCE SPECTACLE

F.Djalilova

Uzbekistan state institute of arts and culture

Abstract: This article gives recommendations on working on makeup sketches in the process of creating a play. There is talk of the differences between amateur and professional makeup. The process of working on make-up sketches is described in the examples of the heroes of the works of great writers.

Keywords: makeup, performance, image, character, rehearsal, scene, sketch,

wig

Баъзи хаваскор коллективларда спектакл яратилиши жараёнида гримнинг улкан ахамияти купинча хисобга олинмайди. Образ яратилишидаги энг масъулиятли боскичлардан бири булган грим устида ишлаш бунда деярли кузатилмайди. Тахминан шундай булади: грим килишни билмайдиган хдваскор актёрлар спектаклни умуман гримсиз репитиция киладилар. Премьерага ёки асосий репитицияга таклиф килинган проффесионал гример купинча хаттоки пьесса текстини укимаган холда хам узининг эркин фантазияси ва малакасига таяниб, уз "универсал" ("хаммабоп") парикларини ишлатиб грим килаверади.

Уз-узидан тушунарлики, бундай холда спектаклнинг бадиий жихатдан яхлитлиги хакида гап булиши мумкин эмас. Шу тарика хаваскорлик, яъни энг ёмон маънодаги "хаваскорлик" вужудга келади.

Грим устида ишлаш нимадан бошланади? Аввало, гримни танлаш жараёнидан бошланади. Бунинг учун эса кахрамон "киёфасини излаш", яъни у узида нималарни ифодалашини аниклаб олиш керак. Бунинг учун пьессани диккат билан укиб чикиш ва персонажнинг киёфаси ёки характёр жихатлари хакида аник ёзилган жойларини белгилаб олиш керак. Чунки, инсоннинг характёри, миллати, ёши, хатто касби ва биографияси унинг киёфасида уз белгиларига эга булади. Х,ар кандай пьеса мазмунида бундай курсатмалар мавжуд булади. Баъзида бу курсатмалар бевосита булади. Масалан, кахрамонларнинг бир-бирлари киёфалари хакидаги гаплари ёки муаллифнинг изохи кабилар. Баъзида эса бу курсатмалар гоятда образли булади ва асар кахрамонининг киёфаси хакида деярли батафсил маълумот берилган булиши хам мумкин. Масалан, Б. Шоунинг "Бланко Поснетанинг фош этилиши" пьесасида Бланко образига шундай изох берилган: "Бланко - узининг барча белгилари билан безоридир. Унинг ёшини аник билиш учун, уни ювинтириш керак, аммо у киркдан ёшрок; бирок тепага кайрилган муйлови, пешонасидаги хурпайтирилган сочи, унинг нихоятда тубанлашиб кетганига карамасдан, олифталигини ошкор килади. Бошини баланд тутади, лаблари катъий кимтилган, вахолангки жонсарак ёнаётган кузлари унинг арокхурларнинг алахсираши холатига якинлашиб колганини курсатиб туради."1 Баъзида бундай курсатмалар билвосита булади, бунга кахрамонларнинг хатти-харакатларини , характёрини жуда ёркин намоён килувчи жумлалар мисол була олади.

Узбек телеспектаклида бундай курсатмалар, масалан, Абдулла Кодирийнинг "Мехробдан чаён асари"да муаллифнинг узи томонидан жуда ёркин ва жонли чизиб берилган Раъно киёфасида намоён булади. "...Раънонинг исми жисмига, ёхуд хуснига жуда мувофик тушган эди" - деб ёзади Абдулла Кодирий, - Мен рассом эмасман. Агар менда шу санъат булганда эди, суз билан билжираб утирмас, шу уринда Раънонинг расмини тортиб курсатар-куяр, факат менга Раъно гулининг сувигина купрок керак булар эди...

Бизнинг узбекларда, айникса, Куконга махсус бир тус, сарикка мойил бир тус бор. Лекин бу тусни кестириб сарик, деб булмайди. Чунки биз огрик кишининг тусини сарик деймиз. Зарча, заъфар туслари хам бунга дагаллик киладилар. Таъбиримиз купол тушмаса, бу гузал киз, оч раъно гулнинг тусида, ёки ок-сарик тусда яратилган эди. Аъзода уган тукларга хам халиги туснинг таъсири булади. Раънонинг сочи гунгурт-кора, яъни куёшсиз жойларда кора куринса хам куёшда бир оз саргиш булиб куринар эди. Шунга ухшаш, Раънонинг кузида хам бунинг асари курилади: мудавварга мойилрок жоду кузи кишига каттик караганда, кораликдан бошкача яна бир турли кдзгиш нур сочар эди. Киприклари остида нафис бир сурма доираси бор эди. Коши туташ каби

1 Бернард Шоу. Избранное. Госметиздат. М., 1953, стр 516

ПШЛ^^И 16 http://oac.dsmi-qf.uz

куринса хам кундаланг ётган икки килич орасини нафис бир куйилиб кутарилиши ажратиб турар эди. Юзи чузинчок хам эмас, ойкулча хам деб булмас; кишига кулиб Караганда кизил олма остларида иккита замма равишлик шакл хосил булар, гуё бизга чин раъно гули очилган холатда куринар эди. Сочлари жуда куюк, саноксиз кокиллар орка-унгини тутиб ётар, кадди узунлик билан кискаликнинг уртаси, дундик бармокларини жимжилогида хина гуллари; хар холда бу киз ёлгиз Кукондагина эмас, умуман Фаргонанинг куйларга кушилиб, макталатурган гузаллардан эди"2.

Шуниси хайратланарли тахсинга сазоворки, буюк адиб нафакат гузал, балки хунук киёфаларни хам махорат билан чизиб бера олган. Масалан, "Утган кунлар" романидаги Жаннат холанинг портрети шундай чизиб берилган: "Хотин Кумушка караб келар эди. Ул ердан бичиб олгандек, пак-пакана, бурни юзи билан баробар деярли теп-текис, кузи коккан козик урнидек чуп-чукур, огзи кулоги билан кошик солишар даражада жуда катта, юзи кирк йиллик огрикларникидек сап-сарик, кирк беш ёшлар чамасида бир хотин эди"3

Баъзида асар кахрамонининг узи хам уз киёфаси хакида гапиришлари мумкин. Масалан, Ф.Шиллернинг кахрамони Франц Моор уз киёфаси хакида шундай дейди: "Мени табиатдан норози булишга тула хакким бор ва виждоним олдида онт ичаманки, мен бу хукукимдан фойдаланаман. Нима учун мен она корнидан биринчи булиб тугилмадим? Нима учун табиат менинг устимга бундай бадбашаралик юкини ортди? Айнан менинг устимга? У худди менинг тугилишим арафасида касотга учрагандек. Нима учун айнан менга бу лапландча бурун насиб килди? Коратанликларникига ухшаш бу огизчи? Бу готтентотларнинг кузларичи? Менинг уйлашимча, у аслида одам зотлари киёфаларидаги энг жирканч ерларини олгану, уларни кориштириб, шу зуваладан мени ясаган. Дузах ва улим!... Демак, олга! Ишга дадил кириш! Хркимият йулида менга гов булаётган хамма нарсани сугуриб ташлайман. Мен хукумдор буламан ва киёфам оркали эриша олмайдиган нарсаларга куч билан эришаман."4 Бу сатрлардан куриниб турибдики, Франц Моор факат уз киёфаси белгиларинигина эмас, балки уз характёр хусусиятларини хам (даргазаблик, шавкатсизлик, маслаксизлик, айёрлик ва ирода кучи) намоён килади. Бу хам гримёрга жуда кул келади, зеро купинча уринли топилган хар битта деталь хам актёр яратиши керак булган образини тугри очиб беришга йуналтирилиши мумкин.

Грим хакидаги жуда куп рус кулланмаларида жуда батафсил маълумотлар бор. Масалан, Мольернинг "Жорж Данди" комедиясидаги Станвил гримини

2 А. Кодирий. Мехробдан чаён. Т. 1959., 20-21 б.

3 А..Кодирий. Уткан кунлар.Т., 1994, 168 б.

4 Фридрих Шиллер. Избранные произведения в двух томах. Том первый. Госметиздат. М., 1959. стр 171-172 ПШЛ^^И 17 http://oac.dsmi-qf.uz

излаш жараёни хакидаги К.С.Станиславскийнинг хотиралари хакида куп гапирилади. Грим хдкида узимизда янги ёзилган китобларда хам бу маълумотлар келтирилиши бежиз эмас.5

Шунга ухшаш жараёнлар бошка машхур актёрлар хаётида хам булган. Масалан, машхур француз актёри ва режиссёри Шарль Дюллен китобида куйдаги сатрлар бор: "...мен куп персонажлар билан ишлаганман... Улар купинча, факат костюмда ва гримда булганларидагина сузлашишга рози булганлар. Пиранделлонинг "Орият лаззати" комедиясидаги Больдевинонингсахнага энг модали костюмда ва похол шляпада чикиши шу захоти менга персонажнинг бутун пьеса давомидаги муомаласи ва макомини, хатти-харакат усулларини айтиб беради. Армон Салакрунинг "Атлас-отел"идаги Август хам менинг олдимга охирги дакикада менга сахна ортидаги ойна олдида паригимни тугирлаётган пайтимда келди. Мен бирдан унинг кандайдир кулгили томонларини курдим ва гримни бир оз узгартириш учун зинадан чопиб чикиб тепага, уз хонамга кетдим ва бу холат менинг гапириш ва уйнаш услубимни узил-кесил белгилаб берди."6

Грим излашни бевосита юздан бошламасдан, аввало когозда грим эскизларини яратилиши керак. Афсуски, профессионал театрда хам бу нарса ахён-ахёндагина бажарилади, натижада баъзан гримни ортикча узгартиришга, унга кайта-кайта ишлов беришга тугри келади. Шу маънода хаваскорликда эскизларнинг йуклиги ишни янада кийинлаштириши мумкин. Эскиз маълум бир актёрга мосланмаган такдирда хам фойдали булади, чунки рассом тамонидан график тарзда топилган образ грим учун асос булиши, актёр ёки гримёрни талайгина изланишларидан озод килиши мумкин.

Алохида образнинг эскизи бу киёфа гримига умумий йуналиш бериши мумкин. Гримнинг барча эскизларини дастлабки узаро солиштириш образларинг бир-бирига таъсир кучини, ранглар уйгунлигини, услубий изчилликни тасаввур этиш ва текшириш имконини беради.

Баъзида эскиз тайёрлаш учун кандайдир тасвирий санъат асари бошлангич асос булиб хизмат килиши хам мумкин. Масалан, баъзи рус пьесаларини куйишда грим учун В.Г.Перов, В.Е.Маковский, И.М.Прянишниковларнинг рисолаларида тасвирланган персонажларнинг киёфаларидан

фойдаланилганлиги кайд этилган. Бу рассомлар буюк драматургнинг замондошлари булиб, уз талантларининг кучи билан тамошабинга А.Н.Островскийнинг куп персонажларини "уз кузи билан кургандек" тасаввур килишига ёрдам бера олганлар.

5 М.Исмоилов.Сахна пардози. Т.2004, 5 - 7 б.

6 Шарль Дюллин. Воспоминания и заметки актёра. Издателство иностранной литературы. М., 1958, стр 48.

Хдваскор театр коллективининг рассоми ёки узининг буш вактини драматик санъатга багишлаган бошка хар кандай киши портрет репродукцияларини, узига хос таъсирли киёфалар фотосуратларини газета, журнал ва бошка ерлардан йигиб бориши керак. Атрофдаги одамларнинг киёфаларига диккат билан карашга, уларнинг энг ажойибларини уз блакнотига чизиб боришга харакат килиши керак. Бу иллюстратив материал роль ва грим устида ишлашда бебахо ёрдам курсатиши мумкин.

Купгина рассомлар ижодий услуби ва бажарилиши турлича, аммо бирдай уткир ва ифодали булган ажойиб грим эскизлар намуналарини колдирганлар. Характерни ута яккол очиб берувчи намуна сифатида А.Я.Галовин томонидан ишланган игвогар Шприх гримининг эскизини курсатиш мумкин (Лермонтовнинг "Маскарад" драмаси). К.А.Каровин томонидан Римский -Корсаковнинг "Млада" операсига чизилган эскизлари хам нихоятда ифодалидир. Бир нечта чизгилар билан рассом Варягин ва князь киролининг умумлашган образини яратади. Островскийнинг "Узимизнинг одамлар -суришиб кетамиз" комедиясига Б.М.Кустодиев чизган грим эскизлари хам ажойиб. Бу ерда мухитни билиш киноя билан уйгунлашади. Рассом Липочка ва Тишкага шундай муносабатда булади. Маяковскийнинг "Сандала" комедиясига чизилган эскизларда эса рассомлар (Кукриникслар) уз кахрамонларини хеч такаллуфсиз мазах киладилар. Мешчанлар ва таъмагирлар оиласи атайлаб карикатура тарзида курсатилган. Бу холат Маяковский драматургиясининг фош килувчи мохиятига тула мос келган.

Рассом М.В.Либаков томонидан Шекспирнинг "Гамлет" трагедиясига чизган эскизлари мисолида гримни излашдаги ижодий жараённинг боришини кузатиш мумкин. Бу ерда Гамлет ва бошка персонажларнинг образи кандай яратилишини куриш мумкин.

Режиссёр ва рассом Н.П.Акимов грим эскизларини узига хос аниклик ва уткирлик билан чизгани куп китобларда кайд этилган. Унинг "Ревизор"га чизган грим эскизлари персонажларни таърифлашда катта таъсирчанлиги билан ажралиб турган экан.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Бернард Шоу. Избранное. Госметиздат. М., 1953, стр 516

2. А. Кодирий. Мехробдан чаён. Т. 1959., 20-21 б.

3. А.Кодирий. Уткан кунлар.Т., 1994, 168 б.

4. Фридрих Шиллер. Избранные произведения в двух томах. Том первый. Госметиздат. М., 1959. стр 171-172

5. М.Исмоилов. Сахна пардози. Т.2004, 5 - 7 б.

6. Шарль Дюллин. Воспоминания и заметки актёра. Издателство иностранной литературы. М., 1958, стр 48.

References

1. Бернард Шоу. Избранное. Госметиздат. М., 1953, стр 516

2. А. Кодирий. Мехробдан чаён. Т. 1959., 20-21 б.

3. А.Кодирий. Уткан кунлар.Т., 1994, 168 б.

4. Фридрих Шиллер. Избранные произведения в двух томах. Том первый. Госметиздат. М., 1959. стр 171-172

5. М.Исмоилов. Сахна пардози. Т.2004, 5 - 7 б.

6. Шарль Дюллин. Воспоминания и заметки актёра. Издателство иностранной литературы. М., 1958, стр 48.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.