Научная статья на тему 'ДИНИЙ МУТААССИБЛИКНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАРДА ЎРГАНИЛГАНЛИК ҲОЛАТИ'

ДИНИЙ МУТААССИБЛИКНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАРДА ЎРГАНИЛГАНЛИК ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

54
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДИНИЙ МУТААССИБЛИКНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАРДА ЎРГАНИЛГАНЛИК ҲОЛАТИ»

ДИНИЙ МУТААССИБЛИКНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАДЦЩОТЛАРДА

УРГАНИЛГАНЛИК ^ОЛАТИ

Диний мутаассиблик масаласи бугун пайдо булган феномен (ходиса) булмай, у узининг тарихига эга экан. Диний мутаассиблик масаласини тарих, фаласафа, диншунослик ва психология каби катор фанларда тадкик этилган. Муаммони тахлил этишда фанлар уз принсипларига асосланган.

Диний мутаассиблик муаммоси психологик тадкикотларда кисман урганилган булиб, аммо бу тадкикотлар диний мутаассибликни тулик ёритиб берган, деб айтиб булмайди. Диний мутаассиб шахс, унинг узига хос хусусиятлари, фаолият мотивлари етарли даражада изчил ёритилмаган.

Маълумки, хар бир илмий тадкикот албатта, чукур ва кенг назарий билимларни талаб этади. Шу маънода тадкикот доирасида диний мутаассиб шахсининг назарий ёндашувларига алохида эътибор берилади. Афсуски, назарий карашларнинг озлиги, тадкикотларнинг илмий асосга эга эмаслиги ва мутаассиб шахсининг узига хос хусусиятлари сабаб диний мутаассиб шахсини психологик жихатдан урганиш мутахассислар олдига катор муаммоларни куяди:

1) Диний мутаассиб шахси хакида аник ва тулик назарий билимларнинг яхлит холда урганилмаганлиги;

2) Диний мутаассиб шахсини урганишда консептуал ёндашувларни яратилмаганлиги;

3) Диний мутаасиб шахси хакидаги илмий адабиётларнинг камлиги;

4) Диний мутаассиб шахсининг урганиш метод ва методикаларининг аник бир яхлит тизимга келтирилмаганлиги;

5) Диний мутаассиб шахсининг таркиб топиши механизмлари хакидаги изчил ёндашувларнинг озлиги;

6) Диний мутаассиб шахси фаолиятининг намоён булиши хусусиятлари хакидаги карашларнинг бирёкламалилиги [1: 169].

Юкоридаги муаммоларга карамай, мавжуд назариялар ва тадкикотлардан фойдаланиб, диний мутаассиб шахси

Сарвар Сайфиддинович ^аххоров

Узбекистан халкаро ислом академияси таянч докторанти psixolog sarvar1990@mail.ru

I_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

психологияси, унинг узига хос хусусиятлари хакида катор карашларга тухталиб утилади.

Психолог Б.Б. Ким узининг "Некоторые аспекты формирования фанатизма: на примере религий" номли маколасида "Биз диний мутаассибликни маълум бир объект (дин)га каратилган, инсон онгида катта бир ишончга асосланган психосоциал феномен сифатида биламиз. Диний мутаассибликнинг шаклланиши бошка эътикод ва мафкурага нисбатан кескин муросасизлик билан характерланади. Айникса, мутаассиблик жараён сифатида аввало, "меники-бировники" тушунчасининг узаро муносабатлари чегарасида куринади. Тадкикотларнинг курсатишича, айнан мутаассиблик диний можаролар, конфессиялараро урушлар ва диний терроризмнинг бош манбаси хисобланади ва айнан шу хуружлар "гайридин"ларга нисбатан олиб борилади. Мутаассибликнинг шаклланишида бир канча сабаблар булади:

- Илохий китоблардаги айрим кисмларни нотугри талкин килиш;

- Инсон хаётидаги айрим инкирозли холатлар хам шахсда аста секинлик билан мутаассиблик куринишини юзага келтиради;

- Ижтимоий мухитнинг таъсири кабилар [2:29].

Юкорида психолог Б.Б. Ким диний мутаассиблик шаклланишидаги омиллар сифатида 3 та омилга ургу беради. Чиндан хам, утказилган тадкикотларда диний манбаларни узларига мос килиб хато талкин килиш, инсондаги рухий зурикишлар ва ижтимоий таъсирларни ахамияти яккол намоён булади.

Яна бир психолог Олшанский эса узининг "Психология терроризма" номли китобида диний мутаассибликка оид катор карашларини турли тадкикотлар асосида келтириб утади. Унга кура, "у доим халокатга махкум одам. Уни шахсий кизикишлари, ишлари, хиссиётлари ва хатто номи хам йук" деб таъриф беради. Диний мутаассиб шахси хаддан ортик узини диний карашга бахш этадики, натижада унинг "мен"лиги буткул йуколиб боради. ^олаверса, у уз тадкикотлари асосида мутаассиб шахсининг ички мотивация (шахсни маълум фаолиятга йуналтирувчи турткилар жамланмаси)сига эътибор каратиб: "диний мутаассиб шахси дастлаб уз динининг софлигини саклаш максадида харакат килган булса, маълум вактдан сунг эса энди у уз фаолиятини бошкалар устидан хукмронлик урнатишга харакат килади" дейди ва бу караши билан у мутаассиб-террорчи фаолиятини мотивацияси бир холатдан бошка холатга утишлигини айтиб утади [3:288].

Щ_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

Демак, Олшанский уз китобида мутаассиб шахси мотивациясини узгариши хакидаги фикрни тахлил этсак, мотивацияни узгартириш ва айнан бир мотивациядан бошкасига утиши оралигида амалга ошириш яхши натижа беради, деган караш пайдо булади.

Сергей Герасимовнинг "Психология зла" номли китобининг "Гипноз остидаги фикрлар" номли булимида купчилик инсонлар "гипноз остидаги фикрлар"га кул булиб яшашлигини айтади. Мутаассибларни айнан мана шундай "куллар"дан деб атайди. У шахсни мана шундай мутаассибга айлантирувчи гоя (фикр)ни "фанатоид" деб атайди. [4:210].

Чиндан инсон онги агар бирор бир гояга каттик каратилган такдирда онг доираси кескин тарзда шу масалага кенгайиши окибатида колган барча масалаларга торайиб боради. Натижада эса инсон факат диний акидаларнинг кулига айланади.

Диний мутаассиб шахсининг узига хос классификацияси тулик холда урганилмаган. Урганилган манба ва адабиётлардан келиб чикиб, куйидаги хулосаларни бериш мумкин:

Биринчидан, диний мутаассиблик факатгина ислом динига боглик булмай, балки бошка динларда хам куп кузатилади.

Иккинчидан, диний мутаассибликнинг намоён булишида дастлаб мутаассиб жамоанинг акидавий карашлари устунлик килган булса, кейинчалик бу энди инсон шахслилигини йукотиш эвазига хокимиятни куч билан эгаллаллаш мотиви устунлик килар экан.

Учинчидан, аксарият манбаларда диний мутаассиб шахс одатда террорчига айланиши таъкидланган. Демак, диний мутаассиб шахсини тадкик этиш натижасида террорчи шахсининг хам психологик кирраларини аниклаш, ёки аксинча, террорчи шахсини психологик тадкик этиш билан диний фанат шахсини хусусиятларини хам урганиш мумкин булади.

Туртинчидан, диний мутаассиб шахсларни узига хос психологик хусусиятларини инобатга олиб, уларни коррекциялаш, соф акидадан адашмасликлари учун дастурлар ишлаб чикиш ва хатто олдиндан мутаассибликка мойил булган шахслар билан психологик консултациялар ташкил этиш оркали уларни саклаб колиш мумкин булади.

Бешинчидан, диний мутаассиб шахси шаклланишида психологик омилларнинг ахамияти юкорилигини хисобга олган холда, таргибот ишларида психолог мутахассислар иштирокини таъминлаш яхши натижа бериши мумкин.

May 21

https://ares.uz/ Republican Scientific and Practical Conference

185

Олтинчидан, мустакиллик шароитида улкан бунёдкорлик ишлари амалга оширилаётган обод юртимизда ислом динининг урни, унга булган кизикишнинг юкорилигини инобатга олсак, бу омилдан диний мутаассиб окимларларни фойдаланишга уринишлари, диний мутаассиб окимлар тузилиши, таркиби, психологик мухитини билиш уларга карши курашнинг самарали булишини таъминлайди.

Хулоса килганда, диний мутаассиб шахс, унинг психологик портрети, тузилиши, классификацияси ва узига хос хусусиятлари яхлит холда чукур илмий тадкикотларни кутиб турибди. Юкоридаги тадкикотларда хам бу масалалар алохида урганилган, аммо комплекс тарзда илмий-психологик билимлар урганилиши, тажрибалар утказилиши зарур.

REFERENCES

1. Qahhorov, S. "The degree to which the problem of religious bigotry has been studied in psychology". Pedagogical skills, Scientific-theoretical and methodical journal, 5 (2021), 169.

2. Kim, B.B. "Some Aspects of the Formation of Fanaticism: The First Religion". International collection of scientific works. V.10 - Volgograd, 2006, p. 29.

3. Olshanskiy, D.V. "Psychology of terrorism". M .: Peter, 2007. p. 288. Gerasimov, S. "Psychology is evil". Moscow, 1999. p. 210.

■_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.