Научная статья на тему 'ДАВЛАТ САЛОҲИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШ БИЛАН БОҒЛИҚ НАЗАРИЙ АСОСЛАР РИВОЖИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ'

ДАВЛАТ САЛОҲИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШ БИЛАН БОҒЛИҚ НАЗАРИЙ АСОСЛАР РИВОЖИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
53
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СИЁСАТШУНОСЛИК / ГЛОБАЛЛАШУВ / ДЕМОКРАТИЯ / ДАВЛАТЧИЛИК / ДАВЛАТ САЛОҲИЯТИ / қИЁСИЙ ТАДқИқОТЛАР

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Рузиев Х.Д.

Тадқиқот иши давлат салоҳияти ва сиёсий режим ўртасидаги боғлиқлик муаммосини ўрганишга бағишланади. Муаллиф структуруалистик ёндашув доирасида изланиш олиб борган ва эконометрик воситалардан фойдаланган ҳолда сиёсий режимнинг давлат салоҳияти даражасигабоғлиқ эканлигини очиб беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODOLOGICAL FUNDAMENTALS OF STUDYING THE DEVELOPMENT OF THEORETICAL FUNDAMENTALS INCREASING STATE AUTHORITY

The article was devoting a problem of research causation between stateness and political regime. The author worked within the structuralism approach and using econometric tools. He educed that political regime is determined of stateness.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ САЛОҲИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШ БИЛАН БОҒЛИҚ НАЗАРИЙ АСОСЛАР РИВОЖИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ»

Рузиев Х.Д. тадцицотчиси Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институти

ДАВЛАТ САЛОХ^ИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШ БИЛАН БОГЛЩ

НАЗАРИЙ АСОСЛАР РИВОЖИНИ ТАДЦЩ ЭТИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ

Аннотация: Тадцицот иши давлат салоуияти ва сиёсий режим уртасидаги боглицлик муаммосини урганишга багишланади. Муаллиф структуруалистик ёндашув доирасида изланиш олиб борган ва эконометрик воситалардан фойдаланган уолда сиёсий режимнинг давлат салоуияти даражасигабоглиц эканлигини очиб беради.

Калит сузлар: сиёсатшунослик, глобаллашув, демократия, давлатчилик, давлат салоуияти, циёсий тадцицотлар.

Ruziev X.D. researcher

Tashkent State Pedagogical Institute named after Nizami

METHODOLOGICAL FUNDAMENTALS OF STUDYING THE DEVELOPMENT OF THEORETICAL FUNDAMENTALS INCREASING STATE AUTHORITY

Abstract: The article was devoting a problem of research causation between stateness and political regime. The author worked within the structuralism approach and using econometric tools. He educed that political regime is determined of stateness.

Keywords: political science, globalization, democracy, statehood, stateness, comparative studies.

Шиддат билан кучайиб бораётган бугунги кундаги глобаллашув жараёнлари дунё давлатлари тараккиётининг кескин суратларда узгаришига туртки булмокда. Дунёдаги кечаётган жараёнлар сиёсий ва иктисодий майдондаги барча субъектларга янгидан янги шартларни белгилаб бермокда. Юз бераётган иктисодий инкирозлар ва пандемия шароити эса дунё иктисодини ишдан чикариб катта талофатлар куришига сабаб булмокда, бу эса уз навбатида давлат бошкаруви тизимининг жамиятнинг ижтимоий-иктисодий хаётида тизимли назоратни кучайтиришга олиб келмокда ва шу уринда дунё сиёсатшуносларининг давлатнинг жамиятдаги урни хакидаги бахсли фикрларига сабаб булмокда. Демократик тараккий этган мамлакатларда жамият ва давлатни давлат

органлари эмас, балки тула-тукис давлат фукаролари ва фукаролик жамияти институтлари назорат киладилар.

Сиёсий жараёнлар тараккиёти натижасида давлат, давлатчилик ва давлат салохияти муаммолари, жумладан, сиёсий режимларнинг узгариши ёки изчил ривожланиши, демократик ва нодемократик жамият масалаларининг киёсий тахлили жахон сиёсатшуносларининг тадкикотларида асосий уринни эгаллаб турибди. Гарб либерал-демократик кадриятлари нуктаи назаридан демократик тизим энг яхши сиёсий тизим деб хисобланади. Сунгги 30 йил ичида дунёдаги турли сиёсий режимли давлатлар тараккиёти айнан демократик режим идеал тараккиёт модели эмас деган тушунчани келтириб чикармокда. Давлат бошкарувидаги самарасизлик феномени дунё давлатларининг бошкарув тизими ва давлат структурасининг бир биридан ажралиб туриши, узаро бошкарув сифати борасидаги хилма хиллик, давлатларнинг ривожланиш йуналишлари, табиати ва суръати сиёсий режимларнинг мукобил моделлари, давлатчилик турлари орасидаги узаро боFликликнинг ноаник намоён булиши давлат муаммосига олимларнинг эътиборини каратишга мажбур килмокда. Коммунистик Хитой дунёдаги биринчи иктисодиётга айланаётгани бунга ёркин мисол була олади. Чунки тоталитар коммунистик режим совет иттифокидан сунг кулаши башорат килинган эди, аксинча демократик режимли давлатлар сингари иктисодий жихатдан тезлик билан ривожланиб бормокда.

Мухокама марказидаги у ёки бу давлатнинг имконият ва слохиятлари даражасини сиёсий тахлилчилар, сиёсатшунослар, журналистлар, тадкикотчилар томонидан тахлил килинганида купинча давлатга нисбатан "кучли" ёки "заиф" каби ноаник маънога эга булган атамаларни ишлатишади. Шу уринда куплаб муаллифлар тавтологияга тушиб давлат кучини унинг фаолияти натижалари билан изохлашади[9]. "Кучли" ва "заиф" давлатлар талкин килинганда куп жихатдан фарк килади, яъни, давлат аппаратининг самарали ишлашини назарда тутадиган фикрлардан тортиб давлатнинг жамиятга сезиларли даражадаги таъсири, авторитар бошкарув, ривожланган жамият сектори ва ташки таъсирга йул бермаслик каби[10].

Давлат салохияти энг аввало узининг сиёсий, иктисодий, ижтимоий ва ташки сиёсий йуналишларда узининг суверен карорларини самарали амалга ошира олиш кобилияти сифатида тушунилади. Давлат салохиятининг юксаклиги энг аввало мавжуд ресурслардан окилона фойдалана олиш кобилияти туртки була олади. Мавжуд ресурс ва имкониятлар, улардан самарали фойдаланиш механизмини амалга оширишга давлат бошкарувидаги етук кадрлар, иктисодий ва ижтимоий ривожланиш даражалари, сиёсий режимнинг баркарорлиги ва хусусиятлари, фукаролик жамияти институтларининг шаклланганлиги, хукукий давлат барпо этилганлиги ва фукароларнинг хукук ва

эркинликлари кафолатланганлиги, давлатнинг жахон тизимидаги урни ва обруси каби омиллар туртки була олади.

Давлат салохияти концепциялари устида тадкикотлар олиб борган олимлардан Ф.Фукуяма, Ч.Тилли, В.Ван Кривлд, Ф.Шмиттер каби ва рус тадкикотчиларидан А.Ю.Мельвиль, В.Г.Иванов, Е.Ю.Мелшкина, Д.К.Стукал ва М.Г.Миронюкларни мисолл килиш мумкин. Урганилаётган мавзу юзасидан адабиётлар кулами хам жуда катта. Замонавий рус сиёсатшунос олимларининг илмий изланишларида бир томондан давлат, давлатчилик ва давлат салохияти, иккинчи томондан эса сиёсий режимларнинг узгариши, демократия ва жамиятни демократлаштириш муаммолари сиёсатшуносликнинг киёсий тадкикотларида биринчи уринга чикиб олди[1]. Давлат салохияти тоифаси давлатнинг функцияларини амалга оширишда узига хос хусусиятларини ва уз навбатида давлатнинг самарали бошкариш кобилиятини акс эттиради. Мисол тарикасида посткоммунистик давлатларнинг ислохотлари утиш даври муаммолари жихатлари кетма-кетлиги билан боFлик. Баъзи тадкикотчи ва сиёсатшуносларнинг таъкидлашича самарали давлат институтларининг мавжуд булмаслиги давлат бошкарувидаги демократик жараёнларнинг тартибсиз ва назоратсиз куриниши намоён булади. Шу уринда кучли давлат барпо этиб сунг демократик жараёнларни бошлаш максадга мувофикдир деган фаразни илгари суришади. Бошка сиёсатшуносларнинг фикрича утиш даврини бошидан кечираётган давлатлар бир вактнинг узида хам давлат курилишини ривожлантириши хам демократик жараёнларни шакллантириши зарур. Албатта замонавий демократик жамият самарали шаклланган давлат таркибида вужудга келади, баъзи холларда демократик ислохотлар оксаб колаётган давлатлар хам оз эмас, масаланинг бошка жихати шундаки демократик кадриятлар тула - тукис ривожланмай колаётган ёки умуман ривожланмаётган давлатлардаги сиёсий режимларнинг турлари ва сиёсий йуналишлари турлича булиб давлат бошкарув институтлари фаолияти маъмурий буйрукбозлик асосида шаклланган булади.

Дунё давлатларининг дифференциал даражасига монанд унинг салохияти ва самарали бошкарув институтларининг мавжудлигига караб мамлакатларни турли тоифаларга ажратиб бошкарув сифатини аниклаш мумкин. Давлатларнинг бошкарув салохиятини сифат даражасини аниклашда Бертельсман трнсформацияси индекси фонди (ВТ1), Жахон банки институтининг "Дунё мамлакатларида давлат бошкаруви самарадорлиги курсаткичи" тадкикоти ва Гётеборг университетининг "Давлат бошкаруви сифати" каби институтларнинг индексларини мисол килиш мумкин. Ушбу индекслар ривожланаётган давлатларнинг Fарб давлатлари салохияти билан киёсий тахлил килишга ёрдам беради.

Дунё мамлакатлари ривожланиш траекториясидан келиб чиккан холда неолиберал стандартларга мувофик бахоланади. "Давлат салохияти"

масаласи буйича Гарб сиёсатшуносларининг куплаб олиб борган тадкикотлари натижаларига карамай улар уртасида ханузгача давлат салохиятининг асосий омиллари нима эканлиги хакидаги якдил фикрлар мавжуд эмас. Мавжуд давлатлар салохияти даражасини улчаш буйича турли хил концептуал ва методологик ёндашувлар сиёсатшунос олимлар томонидан таклиф этилади, жумладан, давлат салохияти омиллари сирасига давлатнинг миллий хавфсизлик даражаси, давлат харажатлари кулами, солик тизими, мудофаа кобилияти, коррупция даражаси, мулк дахлсизлиги, инсон хукуклари кай даражада химоя килинганлиги каби куплаб курсаткичлар мавжуд.

"Давлат салохияти" атамасини биринчи булиб 1968 йилда Дж.П.Неттл "Давлат концептуал узгарувчи сифатида" маколасида киритган [2]. У узининг эмпирик ва мантикий FOяларини "давлатчилик", "давлат салохияти" ва "миллийлик" каби атамалар асосида илгари сурди. Орадан 50 йилдан зиёд вакт утган булса хам ханузгача замонавий сиёсатшунослар олдида давлат салохияти тушунчаси хакида ягона фикр мавжуд эмас. Бунинг сабаби Т.Пфистернинг таъкидлашича давлат тизимлар ва замонавий амалиёт мажмуидир, уни давлат киёфасига келтирган фазилатлари хилма-хил булиб давлатнинг узи терминологик доирага кириб бориши мушкул вазифа [3]. Барча давлатлар турли хил параметрларига асосан бир бирларидан фарк килади.

Биз куриб чикаётган муаммолар билан боFлик адабиётларда давлат курилиши туFрисида "янги давлат институтларини яратиш ва мавжудларини мустахкамлаш" деган тушунча кенг таркалган [4]. Шу билан бирга давлат курилиши купинча "давлат салохиятини яратиш ва ошириш" деб талкин этилади, бу эса уз навбатида давлатнинг самарали бошкариш кобилияти сифатида тушунилади [5]. Дунё давлатлари уз иктидорларини саклаб колиш учун давлат бошкарув функцияларини бажаришда турли сифат бошкарувига таянади. Масалан, баъзи давлатлар узидаги мавжуд кучли армиясига таянса баъзи давлатлар уз хавфсизлигини кафолатлайдиган жахон хамжамияти химоясига таянади. Масалан, Европа иттифокига аъзо давлатлар хеч иккиланмай ушбу худуддаги харбий салохиятга сузсиз таяна олади. Лекин баъзи холларда алохида давлатларнинг хавфсизлик масалалари каби муаммоларни жахон хамжамияти кафолатлай олмаслиги хам мумкин.

Куплаб илмий адабиётларини урганиб чикиш жараёнида "давлат салохияти"га тушунчасига нисбатан тадкикотчиларнинг илмий изланишдаги шаклланган FOялари уларнинг давлатнинг мохияти туFрисидаги уз нуктаи назаридан келиб чикиши билан белгиланади. Жумладан, турли хил ёндашувлар давлат салохиятини англашда икки йуналишга ажратади. Биринчи ёндашув анъанавий функционал равишда булиши мумкин, яъни давлат салохияти давлатнинг асосий функцияларини бажариш кобилиятида намоён булади. Иккинчи ёндашув вакиллари давлат

салохиятини ахолининг давлат билан сиёсий идентификацияси ва сиёсий хамжамиятнинг консолидацияси натижасида деб тушунадилар[6]. Биринчи ёндашув вакилларидан бири Ж.Неттл давлат салохиятининг мустахкамлиги ва заифлиги курсаткичи тарафдори эди, у давлат салохдятини бошкарув аппаратининг функционал характеристикасида ва бошка институтларида, конунларни куллашдаги жавобгарлик, вакиллик функцияларини амалга ошириш каби холатларда куриш мумкин дея бахолаган. Унинг фикрига кура давлат салохияти икки улчовга эга: худудий, яъни, хокимиятнинг бошка субъектлардан устунлиги ва ички функционал, яъни, хукумат таъсир доирасининг барча сохаларни камраб олишидадир.

Рус тадкикотчилари М.В.Ильин, Е.Ю.Мелешкин, А.Ю.Мельвильлар давлат салохияти аввало давлатнинг асосий функцияларини бажариш кобилиятини англатади деб фикр юритадилар. Давлатнинг асосий функциялари сифатида эса 1) ташки хавфсизликни таъминлаш; 2) ички тартибни таъминлаш; 3) конунийлик ва сифатли бошкарувни таъминлаш; 4) ривожланиш учун муносиб шароитни таъминлаш каби категорияларни илгари суришади[7].

Дунёда давлатчиликнинг турли хил хусусиятларига эга булган хилма-хил давлатлар мавжуд. Давлат салохиятининг диференциацияси даражасини улчаш ва таккослаш усулларидан бири сифатида ва шунингдек режимлар уртасидаги фарклар жихатидан аник фойдаланилади. Шу билан бирга, сиёсий адабиётларда давлатчилик даражаларининг турли хил нисбати ва сиёсий режим турлари туFрисидаги назарий далилларга асосланади[8].

Америкалик файласуф Ф.Фукуяма давлатчиликнинг икки жихатини ажратиб курсатади: давлат хокимиятининг кенг камровли доираси ва давлат институтларининг кучли таъсири, яъни, давлат уз сиёсатини режалаштириш ва амалга ошириш имкониятига эга булади[11]. Ф.Фукуяма давлат салохияти жихатлари сирасига куйидагиларни киритади: 1) давлатнинг мудофаасини таъминлаш; 2) конун ва тартиб; 3) мулкий хукук; 4) камбаFалликни химоя килинганлиги; 5) соFликни саклаш; 6) таълим; 7) атороф-мухит мухофазаси; 8) ишсизларни куллаб-кувватлаш; 9) макроиктисодий тартибга солиш; 10) бозорларни ривожлантиришга ёрдам бериш кабиларни назарда тутади[11]. Кучли давлат таркибида кучли сиёсий институтлар канчалик кучли фаолият курсата олса, яъни, давлат бошкарувидаги иштироки самарали булса давлатчилик ривожи шунчалик юксалади. Давлат бошкарув аппарати доимий жамоатчиликнинг назорати остида булса давлат органлари фаолиятида конун доирасидан чикиш холатлари деярли кузатилмайди. К.Хендрикс фикрига кура давлатнинг салохияти давлат харбий кобилияти, маъмурий-бюрократик кобилият ва сиёсий институтларнинг сифатига боFлик деб таърифлайди[13]. Дж.Хансен ва Р.Сигман уз тадкикотларида давлат салохиятининг уч жихатини

келтириб утишган, жумладан, соликка тортиш кобилияти, куч ишлатар тизимнинг самарали фаолияти ва маъмурий бошкарув[14]. Ц.Робертс ва Т.Шерлок хам давлат салохиятининг уч жихатини таъкидлашган: институционал, сиёсий ва маъмурий[15]. Ф.Фукуяма 2004 йилги тадкикотларида давлат салохиятини факат бир мезон, яъни, солик йиFими буйича улчашни таклиф этади[16].

Европада давлатларнинг шаклланишига олиб келган юкори даражадаги сиёсий ракобат дунёнинг турли кисмларида кучли давлатларнинг пайдо булишига туртки була олмади. Лекин баъзи холларда давлатчилик бир неча давлатларга халкаро институтлар ёки кучли давлатлар ёрдамида шакллантирилган, масалан, Шаркий Тиморда БМТ, Сьерра-Леонеда Жахон банки, Боснияда БМТнинг Олий вакили идораси, Ирокда эса АК,Шнинг оккупацион маъмурияти ёрдамида амалга оширилган[12]. Мазкур давлатлар уз худудларидаги давлатни мустакил бошкаруви имкониятлари жуда паст эди. Чунки асрлар давомидаги муттасил урушлар, молия-иктисодий ва солик тизимининг марказлашув жараёнлари, маданиятнинг ягона тизимга келиши ёки нормативларнинг стандартлашуви давлатчилик шаклланишига тускинлик килган эди. Давлат бошкаруви узаро таксимланган ва халкнинг давлат бошкарувидаги иштироки булмаганлиги, бундан ташкари, давлатнинг шаклланиши ва фаолиятининг янги шартлари, яъни, кучайиб бораётган халкаро интеграция, глобаллашув жараёнлари, нодавлат акторларнинг халкаро майдондаги кучли таъсири каби омиллар давлатчилик борасидаги универсал коида ва мезонлар хакидаги тушунчаларни кескин мураккаблаштириб бормокда[6].

А.Ю.Мельвиль, Д.К.Стукаль, М.Г.Миронюк тадкикотларига кура турли хил сиёсий режимларга эга булган посткоммунистик давлатлардаги давлат салохияти индексларини уч асосий гурухга булиб хар бир давлат гурухлари учун индексларнинг уртача киймати классификация килинади. Асосан давлатларнинг сиёсий режимига кура индекслар турига булиниши Freedom House нодавлат ташкилотининг тадкикотларига назар ташласак 1 дан 2.5 гача эркин давлатлар, 2.5 дан 5 гача кисман эркин булган давлатлар, 5.5 дан 7 гача озод булмаган давлатлар сирасига туркумланади[17]. Давлатларнинг демократик тараккиёти индексига кура Polity IV халкаро ташкилоти хам тадкикот улчовига асосланиб -10 дан -6 гача автократик давлатлар, -5 дан 5 гача гибрид давлатлар, 5 дан 10 гача демократик давлатлар туркумларга ажратилган[18].

Е.Ю.Мелешкинанинг фикрига кура бугунги кунда ягона мантикий "давлат салохияти" концепциясининг батафсил эмпирик тушунчаси тадкикотчи олим С.Бартолинига тегишли. Унинг фикрича давлат салохияти турт улчамга эга: 1) ресурсларни сафарбар этиш учун давлат ташкилотларини тузиш (солик тизими ва бюрократия); 2) давлат худудини мустахкамлаш (кучли армияни шакллантириш); 3) ички тартиб интизомни

полиция ва одил судлов ёрдамида таъминлаш; 4) давлатнинг тартибга солиш функцияси ва ижтимоий ва иктисодий сохаларни назорат килиш оркали амалга ошириш[6].

Кучли давлат таркибида кучли сиёсий институтлар билан биргаликда кучли фукаролик жамияти институтларининг фаолияти хам катта ахамиятга эгадир. Фукаролик жамияти институтларининг эркин фаолияти хукукий давлатнинг мавжудлигидан дарак беради. Нодемократик давлатларда эса давлат салохиятининг юкори даражаси кузатилмайди. Давлат салохияти билан сиёсий режимнинг ижобий боFликлиги мавжуд. Шу уринда маълум давлатлар уз функцияларини сифатли ва давомий амалга ошира олсалар, яъни ташки хавфсизликни ва ички тартибни таъминлаш, легетимликни таъминлаш, сифатли бошкарувни амалга ошириш, ривожланиш учун шарт-шароитни яратиш, таълимни кучайтириш, хукукий кафолат каби холатларга эътибор каратса давлат тараккиёти жараёнидаги салбий окибатлар деярли кузатилмайди.

Фойдаланилган адабиётлар:

[1] Мельвиль А.Ю., Миронюк М.Г., Стукал Д.К. Государственная состоятельность, демократия и демократизация (на примере посткоммунистических стран) // Политическая наука. 2012. № 4.

[2] Nettl J.P. The state as a conceptual variable // World politics. - Princeton, 1968. - Vol. 20, N 4. - P. 559-592.

[3] Pfister T. From state to stateness. - 2004. - 28 p. - Mode of access: http://www.qub.ac.uk/polproj/reneg/pdfs/Pfister-From State to Stateness %20 .pdf

[4] Fukuyama F. The imperative of state-building // Journal of democracy. -Washington, DC, 2004a. - Vol. 15, N 2. - P. 17-31

[5] Roberts C., Sherlock Th. Bringing the Russian state back In. Explanations of the derailed transition to market democracy // Comparative politics. - N.Y., 1999. - Vol. 31, N 4. - P. 477-498

[6] Мелешкина Е.Ю. Исследования государственной состоятельности: какие уроки мы можем извлечь?//Политическая наука. -2011. -№2. С. 9-27.

[7] Мелешкина Е.Ю., Мельвиль А.Ю., Ильин М.В. Формирование новых государств: внешние и внутренние факторы консолидации//ПОЛИС: Политические исследования. -2010. -№3. С. 26-39.

[8] Tilly Ch. (2007) Democracy. Cambridge: Cambridge University Press.

[9] Clark C., Lemco J. The strong state and development: a growing list of caveats // Journal of developing societies. - L., 1988. - Vol. 4, N 1.-P.1-8.

[10] Lauridsen L.S. The debate on the developmental state // Development theory and the role of the state in third world countries / J. Martinussen (ed.). -Roskilde: Roskilde univ. centre, 1991. - P. 108-133.

[11] Fukuyama F. State-building: Governance and world order in the 21st century. - N.Y.: Cornell univ. press, 2004. - 160 p.

[12] Fukuyama F. «Stateness» first // Journal of democracy. - Baltimore, 2005. - Vol. 16, N 1. - P. 84-88.

[13] Hendrix C. Measuring state capacity: Theoretical and empirical implication for the study of civil conflicts // Journal of peace research. - Oslo, 2010. - Vol. 47, N 3. - P. 273- 285.

[14] Hansen J., Sigman R. Measuring state capacity: Assessing and testing the options: Paper for the 2011 Annual Meeting of the American political science association, September 1-5, 2011.

[15] Roberts C., Sherlock Th. Bringing the Russian state back In. Explanations of the derailed transition to market democracy // Comparative politics. - N.Y., 1999. - Vol. 31, N 4. - P. 477-498

[16] Fukuyama F. The imperative of state-building // Journal of democracy. -Washington, DC, 2004a. - Vol. 15, N 2. - P. 17-31

[17] https://freedomhouse.org/countries/freedom-world/scores

[18] https://ru.wikipedia.org/wiki/Polity_IV

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.