CC BY
7УДК 801.32
ДА ПРАБЛЕМЫ АДЛЮСТРАВАННЯ УСТОЙЛ1ВЫХ СЛОВАЗЛУЧЭННЯУ У ТЛУМАЧАЛЬНЫХ СЛОУШКАХ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
канд. фтал. навук НА. СН1Г1РОВА (ФЫшл "1нстытут мовы iлтаратуры Мя Якуба Коласа iЯнк Купалы" Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лтаратуры НАН Беларусц Мтск)
Абагульняюцца I анал1зуюцца прынцыпы падачы I праблемы 1нтэрпрэтацы1 устойл1вых словазлучэнняу у сучасных тлумачальных слоутках беларускай мовы. Рашэнне праблем слоуткавага атсання устойл1вых спалучэнняу, I першым чынам распрацоука утверсальных спосабау I прыёмау для 1х многа-аспектнага лекс1каграф1чнага падання, мае важнае прикладное значэнне для фарм1равання канцэпцы1 слоуткавага артыкула новага фундаментальнага тлумачальнага слоушка беларускай мовы.
Уводзшы. Тлумачальны слоушк з'яуляецца найбольш запатрабаваным шырокай грамадскасцю ушверсальным лексiкаграфiчным даведшкам, таму першачарговага тэарэтычнага пераасэнсавання i да-працоую у адпаведнасцi са зменамi у лексiчнай сiстэме мовы патрабуюць «Тлумачальны слоушк беларускай мовы» (1977-1984 гг.; далей - ТСБМ) [1] i «Тлумачальны слоушк беларускай лггаратурай мовы» (1996 г. i перавыданнi; далей - ТСБЛМ) [2]. Паводле меркавання А. А. Лукашанца, «у беларускай лекака-графii сёння асаблiвую актуальнасць набывае неадкладная падрыхтоука з улiкам сучасных падыходау i тэхналогiй новага тлумачальнага слоушка беларускай лиаратурнай мовы, якi адлюстравау бы сучасны стан яе слоушкавага складу. У сувязi з гэтым неабходна не толью стварэнне салiднай факталапчнай базы, але i вырашэнне цэлага рада тэарэтычных праблем, напрыклад: праблем нарматыунай ацэнкi, часавых межау прэзентацьй лексiчнага матэрыялу, ступенi лексiчнай варыянтнасщ i г.д.» [3, с. 5].
Асноуная частка. Новы фундаментальны тлумачальны слоушк беларускай мовы, праца над ямм распачата у Цэнтры даследаванняу беларускай культуры, мовы i лиаратуры НАН Беларусi, павiнен адпа-вядаць сучаснаму стану лексiка-фразеалагiчнага складу мовы i «арыентавацца на максiмальна поунае адлю-страванне жывога, актуальнага, рэальна iснуючага лексiчнага швентару» [4, с. 115]. Пажадана, каб змест слоушка ахоплiваУ усю агульнаужывальную лексiку сучаснай беларускай мовы, найбольш ужывальныя фразеалапчныя абароты i тыповыя словаспалучэннi, што забяспечыць яго даступнасць для самых шыро-кiх чытацкiх колау. На думку В.П. Лемцюговай, новы тлумачальны слоушк беларускай мовы павшен ад-люстраваць тыя зрухi у лекачным складзе беларускай мовы, што адбылюя у ёй, пачынаючы ад нашашу-скай пары i да нашых дзён, тыя новыя значэннi i сэнсавыя адценнi, што узнiклi у працэсе функцыяна-вання многiх дауно вядомых слоу [4, с. 119].
Вызначэнне месца устойлiвых словазлучэнняу у астэме мовы i iх дыферэнцыяльных прыкмет -неабходны этап падрыхтоум да укладання як спецыяльнага слоушка фразеалагiзмау, так i комплекснага тлумачальнага слоушка. Распрацоука прынцыпау падачы i спецыяльных прыёмау лексiкаграфiчнай фш-сацыи устойлiвых словазлучэнняу у новым фундаментальным тлумачальным слоУнiку беларускай мовы заснавана, перш за усё, на вывучэнш i абагульненнi практычнага лексiкаграфiчнага вопыту, а таксама на тэарэтычным асэнсаванш назапашанага матэрыялу. На жаль, раз'яднанасць працы тэарэтыкау фразеало-гii i практыкау-лексiкографаУ выяуляецца нават у таюх фундаментальных лексiкаграфiчных выданнях, як ТСБМ i ТСБЛМ. Прадстаулены у ТСБМ i ТСБЛМ фразеалагiчны матэрыял дае магчымасць праналiза-ваць спосабы яго падачы i апiсання у параунанш з лексiчнымi адзiнкамi i, адпаведна, выявщь больш поу-на спецыфшу фразеалагiчных адзiнак. Мяркуецца, што атсанне i сiстэматызацыя спосабау лекакагра-фiчнай фiксацыi у ТСБМ i ТСБЛМ словазлучэнняу, яюя характарызуюцца прыметай устойлiвасцi, дазво-лiць выпрацаваць у далейшым прынцыпы падачы устойлiвых словазлучэнняу у новым фундаментальным тлумачальным слоушку беларускай мовы i прапанаваць канкрэтныя прыёмы шматаспектнага лекакагра-фiчнага прадстаулення розных тыпау устойлiвых словазлучэнняу у новым слоушку.
Звычайна у ТСБМ i ТСБЛМ фразеалагiзм падаецца у канцы слоУнiкавага артыкула, за умоуным графiчным знакам - ромбам (адвольна, щ на граматычна галоуны, цi на граматычна залежны кампанент). Акрамя таго, даволi часта назiраецца вынясенне кампанента, як не функцыянуе па-за межамi фразеала-гiзма, у загаловак слоушкавага артыкула. Адзiн з кампанентау устойлiвага словазлучэння можа выно-сiцца як алфавинае загаловачнае слова, а пасля яго прыводзщца сам выраз з адпаведным яго апiсаннем. У прыватнасцг «АХ1ЛЕСАУ, -сава: ахиесава пята (кшжн.) - найбольш слабае месца каго-, чаго-н.» [2, с. 75] i «АХ1ЛЕСАУ, -ава. У выразе: ахшесава пята гл. пята» [1, т. 1, с. 308]; «ЕРЫХОНСК1, -ая, -ае: ерыхон-ская труба (разм.) - пра вельмi гучны голас» [2, с. 196] i «1ЕРЫХОНСК1, ая, ае. У выразе: iерыхонская труба гл. труба» [1, т. 2, с. 530]; «ЛАХ1: лахi пад пахi (разм.) - сабраушы свае пажыткi, выбiрацца куды-н.» [2, с. 314] i «◊ Лахi пад пахi - сабраць небагатыя пажыткi, узяць iх з сабой i пайсцi» [1, т. 3, с. 26]; «ЛЫНДЫ: лынды бiць (разм.) - гультаяваць, бяздзельшчаць; займацца пустымi справамi» [2, с. 323] i «ЛЫНДЫ. У выразе: лынды бщь гл. бiць» [1, т. 3, с. 65.]; «ТЛУМЩЬ, тлумлю, тлумiш, тлумiць; незак.
2014
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
У выразе: тлумщь галаву каму - марочыць, задурваць, збiваць з толку» [2, с. 657] i «СЛЯП1ЦА, -ы, ж. (абл.). У выразе: лезцi сляпiцаю у вочы - назойлiва прыставаць да каго-н.» [2, с. 591]. Таюм чынам, калi слова у лггаратурнай мове сустракаецца толькi ва yстойлiвым выразе i незалежна ад яго не ужываецца, то пада-ецца як загаловачнае, пасля яго ставщца двукроп'е i прыводзiцца выраз, у яюм знаходзiцца гэта слова, да-ецца тлумачэнне гэтага выразу. На думку М.А. Данiловiча, не зуам апраудана з навуковага пункту гле-джання выносiць у загаловак артыкула кампанент, якi выкарыстоуваецца у складзе фразеалагiзма, паколькi гэта штучна разрывае цэласную у структурна-семантычных i функцыянальных адносiнах адзiнку [5, с. 31]. Аднак усталяваная у беларускай лекакаграфп традыцыя падачы yстойлiвых словазлучэнняу у тлума-чальных слоушках, як правша, абумоулена практычнымi задачамi лекакографау.
Паколью пэуны iзамарфiзм адзiнак розных узроуняу мовы ускладняе вычляненне той щ iншай адзш-кi, складанасцi i супярэчнасцi, звязаныя з вызначэннем фразеалапчных адзiнак i iх адмежаваннем ад ш-шых элементау мовы, пераадольваюцца, як паказвае практыка, з цяжкасцю. Так, вiдавочным недахопам, адзначаным многiмi даследчыкамi слоУнiкавага складу ТСБМ i ТСБЛМ, з'яуляецца недакладнасць, не-паслядоунасць i неаднастайнасць тлумачэння прыметнiкавых i назоУнiкавых фразеалагiзмаy. Як адзначае 1.Я. Лепешау, «формула тлумачэння залежыць ад катэгарыяльнага (найбольш абагульненага, часцшамоу-нага) значэння фразеалапчнай адзiнкi, ад яе прыналежнасщ да пэунага семантыка-граматычнага разраду -дзеяслоунага, назоyнiкавага, прыслоунага i г.д.» [6, с. 8-9]. Таму дзеяслоуныя фразеалагiзмы пажадана тлумачыць пры дапамозе дзеяслоуных словазлучэнняу, назоУнiкавыя - пры дапамозе назоУнiкавых словазлучэнняу i г.д. Згодна думцы С.1. Бурлыка, катэгарыяльнае значэнне ад'ектыyнасцi павшна перадавацца прыметнiкам, напрыклад, тзт на вочы 'блiзарукi', на курынай ножцы 'пахшы' [7, с. 62]. Так, не зуам лапчнае апiсанне назоушкавага фразеалагiзма зялёная вулща дзеяслоуным словазлучэннем 'прапускаць без затрымак, па-за усякай чаргi' парушае вызначаную заканамернасць [8, с. 91].
Сярод тыповых хiбаy ТСБМ i ТСБЛМ, адзначаных М.А. Данiловiчам, С.1. Бурлыка i iншымi да-следчыкамi лексiкаграфii, - тлумачэнне фразеалапзмау канструкцыяй з прыназоУнiкам пра, аб, што «рас-крывае змест фразеалапзма прыблiзна i цьмяна, часам недакладна паказвае на катэгарыяльную сутнасць выразу...» [5, с. 33; 7, с. 62]. Такая формула тлумачэння фразеалапзмау найчасцей з'яуляецца прычынай се-мантычна недакладнай характарыстыкi выразау. Да прыкладу, ход канём, паводле ТСБМ, мае значэнне 'аб рашучым сродку, што выкарыстоуваецца для дасягнення поспеху у якой-небудзь справе', аднак, як слушна адзначае Л.М. Якшук, гэты выраз абазначае 'спрытны, абходны манеур, разлiчаны на поспех у чым-н.' [8, с. 90]. Таму у новым тлумачальным слоУнiку беларускай мовы мэтазгодна адлюстраваць увесь семантычны аб'ём гэтага фразеалапзма.
Супярэчнасщ сустракаюцца падчас перадачы запазычаных складаных слоу, яюя маюць устойлiвы характар ужывання. Напрыклад, альма-матар у ТСБЛМ абазначае 'ушверсггэт, шстытут, у якiм вучыу-ся' [2, с. 56], 1 падаецца як нескланяльны назоУнiк жаночага роду з паметай кшжнае, а у ТСБМ ён мае значэнне 'старадауняя назва yнiверсiтэта у лексiконе студэнтау' (ад лац. а1та та1ег - мацькармщелька) i нават канчатак роднага склону -ы, хоць гэта нескланяльны зварот [1, т. 1, с. 226].
Як было устаноулена В.В. Маршэускай, у ТСБМ «часам не вытрымлiваецца размежаванне тэрмь налагiчных спалучэнняу i фразеалагiзмаy, утвораных на базе прафесшнай лексiкi. У прыватнасцi, за знакам ◊ прыводзiцца састауны тэрмiн збавщь газ 'зменшыушы паступленне гаручага, сщшыць ход машыны'; даваць (даць) газу (каму) 'прымушаць каго-н. быць больш энергiчным'_» [9, с. 170].
Большасць устойлiвых выразау у ТСБМ i ТСБЛМ (за круглым сталом, да крывавага поту...) па-даюцца у той склонавай форме, у якой часцей за усё выкарыстоуваюцца узуальна, што цалкам абгрун-тавана, нягледзячы на тое, што некаторыя выразы могуць ужывацца у розных склонах i выконваць роз-ныя сiнтаксiчн^Iя функцыi.
Сiнанiмiчныя фразеалапзмы часам падаюцца у ТСБМ i ТСБЛМ як варыянты: стрэляны (стары) верабей, прыгожы (слабы) пол, а варыянтнасць фразеалапчных адзшак прадстаулена недастаткова поуна цi некарэктна. У некаторых выпадках значэнне фразеалагiзма тлумачыцца шшым сiнанiмiчным фразеала-гiзмам, часам фразеалапзм выступае непасрэдным iлюстратарам рэальнага лекачнага значэння слова. У той жа час шюстрацыйны матэрыял падаецца не да уйх устойлiв^Iх в^1разау, уключаных у ТСБМ i ТСБЛМ. Акрамя таго, у якасцi iлюстрацыйнага матэрыялу у тэксце слоyнiкавага артыкула або за знакам ромба зме-шчаны прыказкi i прымаyкi, разнастайныя адфразеалапчныя дэрываты i тэрмiналагiчныя словазлучэннi, аутарсюя метафары, агульнавядомыя словы, ужытыя у пераносным значэннi, i iнш., што патрабуе асаб-лiвай увагi лекакографау.
Нягледзячы на тое, што на сучасным этапе развiцця мовазнауства аб'яднанне фразеалагiзмаy i пры-казак у адным слоУнiкавым артыкуле трактуецца некаторымi даследчыкамi як прымета кансерватызму [5, с. 31], такая форма падачы матэрыялу з'яуляецца найбольш зручнай для практычнага карыстання ушверсаль-ным тлумачальным слоушкам.
Заключэнне. В^1яулен^1я спосабы i прыёмы размяшчэння i апiсання yстойлiвых спалучэнняу у слоу-нiкавым артыкуле наяуных тлумачальных слоУнiкаУ прымушаюць засяродзщь асаблiвую увагу на актуальных тэарэтычных праблемах вывучэння лексiка-фразеалагiчнай пераходнасщ, што звязана з неабходнас-цю абгрунтавання аб'ёму i межау розных тыпау устойлiвых спалучэнняу. Пры гэтым згодна з традыцы-
яй i практыкай айчыннай лексiкаграфii у слоушку будзе адпаведна прадстаулена самае шырокае разуменне фразеалогii. Мяркуецца, што фразеалагiзм, якi па структуры адпавядае словазлучэнню, атрымае месца апiсання у слоушку паводле свайго структурна аргашзуючага кампанента; фразеалагiзм, якi па структуры адпавядае параунальнаму звароту, - паводле структурна аргашзуючага кампанента гэтага звароту. Мэтазгодна, каб фразеалапзм, яю структурна аргашзаваны як спалучэнне некальмх аднародных кампа-нентау, распрацоувауся паводле першага кампанента, выражанага знамянальнай часцшай мовы, а фразеала-гiзм, ям па структуры адпавядае двухсастаунаму або аднасастаунаму сказу, атрымау месца распрацоую паводле кампанента, прыраунаванага да дзейтка або выказнiка. Пры перадачы лекачнай варыянтнасцi фразеалапзмау варыянтны кампанент можа падавацца у дужках, а фразеалапзмы з агульным апорным кампанентам могуць быць змешчаны у адным слоушкавым артыкуле, аб'яднаныя на падставе сэнсавай блiзкасцi. Паколькi значэнне многiх фразеалапзмау рэалiзуецца толькi у строга вызначанай паслядоу-насцi кампанентау, пажадана, каб слоушк адлюстроувау i ix абавязковае аб'ектнае акружэнне (лекака-граматычныя сувязi «справа», напрыклад, клюнуць на вудачку чыю, каго, чаго, якую), i факультатыу-ныя часткi (<Адны> скура ды косц засталiся на км, у каго).
Разгледжаныя вышэй прыклады з назапашанага наяунага матэрыялу для укладання новага фундамен-тальнага тлумачальнага слоушка беларускай мовы выяуляюць толью некаторыя агульныя заканамернас-цi у спосабах падачы i апiсання yстойлiвыx слоуных комплексау з цэласным значэннем. Аналiз лексiчнага складу ТСБМ [1] i ТСБЛМ [2] сведчыць, што традыцьи, якiя склалiся у беларускай лекскаграфп у сферы прадстаулення устойл1вых спалучэнняу, не пазбаулены некаторых супярэчнасцей. Вырашэнне праблем слоу-нiкавага атсання yстойлiвыx спалучэнняу, i перш за усё распрацоука yнiверсальныx спосабау i прыёмау для ix шматаспектнага лексiкаграфiчнага адлюстравання, мае важнае прыкладное значэнне для фармiравання структуры слоУнiкавага артыкула новага фундаментальнага тлумачальнага слоУнiка беларускай мовы.
Л1ТАРАТУРА
1. Тлумачальны слоУнiк беларускай мовы: у 5 т. / Акад. навук БССР, 1н-т мовазнауства iмя Я. Коласа; пад агул. рэд. К.К. Атраxовiча (К. Крашвы). - Мiнск: Беларус. Сав. Энцыкл., 1977-1984. - 5 т.
2. Тлумачальны слоушк беларускай лггаратурнай мовы: больш за 65000 слоу / 1.М. Бунчук [i шш.]; пад рэд. М.Р. Суднiка, М.Н. Крыуко; НАН Беларусi, 1н-т мовазнауства iмя Я. Коласа. - 3-е выд. - Мiнск: Беларус. энцыкл., 2002. - 784 с.
3. Лукашанец, А. А. Ад рэдактара / А. А. Лукашанец // Сучасныя праблемы беларускай лексiкалогii i лек-акаграфп: матэрыялы мiжнар. навук. канф. / 1н-т мовазнауства iмя Якуба Коласа НАН Беларуа, 19-20 лiстап. 2005 г. - Мшск: Права i эканомiка, 2006. - С. 3-5.
4. Лемцюгова, В.П. Храналагiчная мяжа сучаснасцi беларускай лiтаратурнай мовы / В.П. Лемцюгова // Весцi Нац. акад. навук Беларуси Серыя гуманггарных навук. - Мiнск: Беларус. навука, 2012. - № 3. - С. 115-119.
5. Данiловiч, М. А. Фразеалапзмы у сучасных дыялектных лекачных слоУнiкаx / М. А. Данiловiч // Слово и словарь = Vocabulum et vocabularium: сб. науч. тр. по лексикографии / отв. ред. В.В. Дубичинский [и др.]. - Гродно: ГрГУ, 2002. - С. 30-34.
6. Лепешау, 1.Я. Этымалапчны слоушк фразеалапзмау / 1.Я. Лепешау. - Мшск: БелЭн, 2004. - 448 с.
7. Бурлыка, С.1. Тлумачэнне прыметшкавых фразеалагiзмаy у слоушках / С.1. Бурлыка // Сучасныя праблемы беларускай лекакалогп i лексiкаграфii: матэрыялы мiжнар. навук. канф. / 1н-т мовазнауства iмя Якуба Коласа НАН Беларуа, 19-20 лктап. 2005 г. - Мiнск: Права i эканомiка, 2006. - С. 61-66.
8. Якшук, Л.М. Лексiкаграфiчнае ашсанне фразеалагiзмаy у ТСБМ / Л.М. Якшук // Слово и словарь = Vocabulum et vocabularium: сб. науч. тр. по лексикографии / отв. ред. В.В. Дубичинский [и др.]. -Гродно: ГрГУ, 2002. - С. 90-92.
9. Маршэуская, В.В. Тэрмшалапчныя i фразеалапчныя словазлучэнш у ТСБМ / В.В. Маршэуская // Слово и словарь = Vocabulum et vocabularium: сб. науч. тр. по лексикографии; отв. ред. Л.В. Рычкова [и др.]. -Гродно: ГрГУ, 2005. - С. 170-171.
Пастуту 28.04.2014
PROBLEM OF INTERPRETATION OF SET PHRASES IN MODERN EXPLANATORY DICTIONARIES OF THE BELARUSIAN LANGUAGE
N. SNIGIRIOVA
In the article principles of giving and a problem of interpretation of set phrases in modern explanatory dictionaries of the Belarusian language are generalized and analyzed. The solution ofproblems of the dictionary description of set phrases, first of all, development of universal ways and receptions of multidimensional lexicographic representation of various types of set phrases, has important applied value for formation of the concept of an entry of the new fundamental explanatory dictionary of the Belarusian language.
