CC BY
0DÜNYADA УЭ TÜRKTY9D9 SIGORTA TARixiNiN iNKi§AFI
ARZU QASIMOVA
AMEA akademik Z.Bünyadov adina §arq§ünashq institutunun "Türkiya tarixi va iqtisadiyyati"
§öbasinin ki9ik elmi i§9isi
Xülass. Sigorta sözü zamanat demakdir. Türk dilina Qdrb dilldrinddn daxil olan söz takamül yolu ila son vaziyyati almi§dir. Bir anlayi§ kimi baxdiqda sigorta insan hayatinda ba§ verir. Galacak va mümkün risklar naticasinda yaranan maliyya itkilarini ödamak maqsadi da§iyir. O, alda edilmi§ maliyya xidmati kimi müayyan edila bilar. Sözügedan maliyya xidmatinin özü tamin etmak ügün yaradilmi§ özal, kommersiya maqsadli §irkatlar tarafindan hayata kegirilir.
Müasir Sigorta Qarb dünyasinda son formasini alsa da, onun köklari gox uzaqlara gedib gixir. dn ma§hur sigortanin ilk nümunalari isa daniz yolu ila da§inan yüklara dayan zarardan yaranmi§dir. Bu tacrübanin köklari 1200-cü illara gedib gixir. Sigorta insanlarin gündalik hayatlarinda qar§ila§diqlari risklarla ma§gul olur. Bu risklar ümumiyyatla ox§ardir, buna göra da müxtalif tasnifatlarin aparilmasina imkan verir. Bu baximdan baxan da sigorta qeyri-kommersiya sosial taminat sigortasi va qeyri-kommersiya §irkatlari tarafindan taklif olunan özal sigorta xidmatlari kimi tasnif edila bilar. Özal sigorta xidmatlari göstarmak ügün qurulmu§ §irkatlar ham öz maraqlarini dü§ünür, ham da mü§tarilarinin itkilarini ödayir. Bu yolla sigorta sektorunun ham fardi üstünlüklara malik oldugu, ham da ölka iqtisadiyyatini güclandiran taraflari oldugu görünür. inki§af etmi§ Qarb ölkalarinda sigorta fenomeni yax§i qurulmu§ va iqtisadiyyatin ahamiyyatli bir hissasina gevrilmi§ olsa da, Türkiya inki§af etmakda olan bir ölkadir. inki§af etmakda olan ölkalarda sigorta sektoru nisbatan zaif inki§af etmi§dir va müxtalif madani, sosial va siyasi farqlara malikdir.
Agar sözlar: Türkiya, Dünya sigortasi, Sun, Northern, North British, Anadolu Sigorta $irkati
THE DEVELOPMENT OF iNSURANCE HiSTORY iN THE WORLD AND iN
TURKEY
ARZU GASIMOVA
Summary. The word insurance means guarantee. The word that entered the Turkish language from Western languages got its final state through evolution. As a concept, insurance happens in human life. Insurance aims to cover financial losses caused by future and possible risks. It can be defined as an acquired financial service. The financial service in question is carried out by private, commercial companies created to provide it.
Although Modern Insurance took its final form in the Western world, its roots go back a long way. the most famous the first examples of insurance arose from damage to cargo transported by sea. The roots of this practice go back to the 1200s. Insurance deals with risks that people face in their daily lives. These risks are generally similar, therefore allowing for different classifications. From this point of view, insurance can be classified as non-commercial social security insurance and private insurance services offered by non-commercial companies. Companies established to provide private insurance services are both looking out for their own interests and covering the losses of their clients. In this way, it appears that the insurance sector has both individual advantages and aspects that strengthen the country's economy. Although the insurance phenomenon is well established in developed Western countries and has become an important part of the economy, Turkey is a developing country. The insurance sector in developing countries is relatively underdeveloped and has various cultural, social and political differences.
Key words: Turkey, World Insurance, Sun, Northern, North British, Anadolu Insurance Company
Giri§
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Dünyada móvcud olan har bir varliq canli va ya cansiz, ba§ veran inki§afla alaqadar olaraq tahlüka ila üz-üza dayanmaqdadir. Biz da dünyada ba§ verarak tahlükalara sabab olan bu inki§aflari va ya dayi§ikliklari tahlüka adlandiririq. 9slinda bütün bunlar bir dayi§iklikdir. Dünya davamli olaraq dayi§iklikdan ibaratdir. Ba§ veran bu daimi dayi§ikliklar, sosial va iqtisadi hayatda zararli naticalar yaradirsa, fikrimizca bunu tahlüka adlandirmaq daha dogrudur. £ay da§araq evlari, akin sahalarini mah edarsa bu, tabii ki, insanlar ü9ün tahlükadir. insanlar xastalanarsa, ba§ veran hadisalar naticasinda azalarini itirarak i§laya bilmazlarsa bu, tahlükadan ba§qa bir §ey deyildir. Bu tahlükalarin qar§isini almaq ü9ün hayata ke9irilan tadbirlari müasir dóvrümüzda sigorta adlanmaqdadir.
Dünya var olandan indiya qadar tabiatin, eyni zamanda camiyyatin inki§afdan qaynaqlanan bir sira ziddiyyatlar müxtalif formalarda ózün büruza vermakdadir. Bu ziddiyyatlarin bazilari tabii falakatlar, bazilari da insanlarin iradasindan asili olmayaraq ba§ verir. Camiyyatin inki§afi ila alaqadar olaraq qabaqcadan plandirilmayan hallar, siyasi, ictimai, iqtisadi, madani dayi§ikliklarla yana§i, müharibalar va bazar konyukturasinin dayi§masi kimi xo§agalmaz hadisalar da carayan edir. Bir fardin §axsi vasaiti hesabina bu cür hallarin qar§isini almaq qeyri-mümkündür.
ilkin dovrlarda ba§ veran istar tabii, istarsa da qeyri-tabii falakatlar naticasinda tasarrüfata daymi§ ziyanlar insanlari dü§ünmaya va 9ixi§ yolu axtarmaga vadar etmi§dir. Ba§ veran tahlükalarla alaqadar olaraq dayan ziyanlarin qar§isini almaqda 9atinlik 9akan camiyyat, müayyan vasait toplamaga va onu óz aralarinda barabar §akilda "bólü§dürmaya" ba§lami§dir. Sonraki dovrlarda bu vasait toplama daha da inki§af etmi§, ilkin vasait fondlari takmilla§mi§ va sonda müasir dóvrdaki ehtiyat fondlarina, ba§qa sózla desak sigorta fondlarina 9evrilmi§dir (5, s.10).
Sigorta kalimasi, italiyan dilinda "Securus" sózündan gótürülmü§dür. "Securus" aslinda "narahat, qaygisiz va tahlükasiz" demakdir.
Sigorta - sigortalinin va ya sigorta olunanin amlaki, hayati, saglamligi, mülki masuliyyati, ham9inin qanunla qadagan olunmayan faaliyyati, o cümladan sahibkarliq faaliyyati ila alaqadar olan amlak manafelarinin müdafiasi sahasinda riskin ótürülmasina va ya bólü§dürülmasina asaslanan münasibatlar sistemidir (4).
Dünyada ilk olaraq daniz (ticarat) sigortasi yaransa da, bu gün sigortanin müxtalif sahalari inki§af etmakdadir. Ümumiyyatla sigorta ózü iki yera ayrilir.
1. icbari Sigorta;
2. Konüllü Sigorta.
Sigortanin har iki nóvü üzra müxtalif sahalari var va bugünki günda süratla inki§af etmakdadir.
I. Dünyada sigortanin inki^af tarixi
Sigortanin yaranma tarixi uzaq ke9mi§a tasadüf etmakdadir. Tarixin müxtalif marhalalarinda sigorta i§i daim takmilla§mi§, dóvrün talablarina uygunla§mi§dir. Sigorta ilin ayri-ayri dóvrlarinda (har §eydan avval, qi§da) acliqdan qorunmaq kimi natural formada yaranmi§dir. §amanlar va ibtidai icma camiyyatinin insanlari "qara gün" ü9ün ehtiyat saxlayaraq yemayi qurudur va dondururdular.
Bu güna galib 9atan ilk matn taxminan eramizdan 2000 il avval Mestapatomiyada qabul edilan "§ulqanin qanunlari" olmu§dur. 9n dürüst va klassik iqtisadi sanad isa Babilistan hókmdarinin taqriban eramizdan 1800 il avval qabul etdiyi qadim "Hammurapi qanunlari"dir. Sigortanin inki§afinda bu dóvr eramizdan avval 550-ci ila qadar davam etmi§dir. ilk dóvrlarda sigorta, asasan, qar§iliqli yardim formasinda olmu§dur. Sigortanin bu formasi quru va daniz yollarindan istifada edan ticarat9ilar arasinda alda olunan birdafalik raziliga asaslanirdi. Raziliqlar, asasan, gamilari, ham9inin heyvanlardan ibarat olan da§ima (naqliyyat) vasitalarini ahata edirdi (1, s.428).
Qisacasi bu günki sigorta faaliyyati anlayi§ina tam §akilda XIV asrlarda rast galinmi§dir. Bu asrda ticaratin an 9ox inki§af edan nóvü daniz ticarati idi. Daniz ticarati deyildikda isa agla galan ilk ólka italiya sayilirdi. italiyada daniz ticarati faaliyyatinda sigorta taminatina ehtiyac hiss edilirdi. Ela ilk dafa daniz sigortasi anlayi§i italiyada yaranmi§dir. ilk sigorta polisi (§ahadatnamasi) kimi bilinan müqavila 1347-ci il oktyabr 23-da Genuya §aharinda Malyorka limanina gedan "Santa Klara" adli gamida da§inan yüka zamanat verilmasi maqsadila hazirlanmi§dir (2, s.328). Bundan sonra rasmi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
çakilda ilk sigorta qurumu 1424-ci ilda itanliyanin Genuya çaharinda yaradilmi§dir. 1435-ci ilda "Barselona Farmani" adi altinda qabul edilan farman isa sigorta sahasinda qabul edilan ilk qanun hesab olunur. ingiltaranin paytaxti olan Londonda 1666-ci ilda olan va 4 gün boyunca davam edan 12900 ev va çaharin bir çox kilsanin yanmasina sabab olan yangindan sonra amlak sigortasi anlayiçi yaranmaga ba§lami§dir. Bundan 14 il sonra yani 1680-ci ilda yaradilan yangindan sigorta qurumu tarixda ilk dafa bu sferada yaranan qurum olmuçdur. Zaman keçdikca sigorta növlari va ahata dairasi geni§lanir va sigortanin farqli qollari yaranmaga baçlayir. 1700-cü illarda artiq 3 müstaqil sigorta sahasi yaranmiçdi. 1. Daniz sigortasi 2. Yangindan sigorta 3. Heyvanlarin talafati sigortasi.
Belalikla, uzun tarixi inkiçaf sferasina malik sigorta münasibatlari sistemi 1900-cu illardan inkiçaf edib geni§lanmaya ba§lami§dir. Bunun müqabilinda sigortanin yeni formalari, növlari yaranmiçdir. 1950-ci illarda dünyada güclü sigorta sindikatlari va korporasiyalari yaranmi§dir. Onlardan an böyüyü 30000-a yaxin sigorta qurumunu özünda birlaçdiran "Lloyd" §irkatidir. iqtisadi kateqoriya kimi maliyya sisteminin vacib hissasi qabul edilan sigorta vatandaçlarin özal ya§ayi§ faaliyyatlari ila bagli olan hadisalar zamani va fövqalada hallar yarandiqda dayan ziyanin qarçilanmasi ila alaqadar asasli pul vasaiti fondlarinin istifadasi va yaradilmasi prosesidir. Sigorta fondlarinin yaradilmasi sigortalilarin maddi itkilarinin qarçilanmasi iqtisadi münasibatlarin kömayi ila qarçilanir. Göründüyü kimi pul vasaiti fondlarinin istifadasi va formalaçmasi ila bagli olaraq meydana galan takrar bölgü sigorta münasibatidir. Daha geni§ manada sigorta müassisa va qurumlarin, fardlarin vasaiti hesabina xüsusi ehtiyyat pul vasaiti fondlarinin yaradilmasi va onun nazarda tutulmayan hallar, badbaxt hadisalar, tabii falakatlar va digar alveri§siz hadisalar naticasinda daymi§ zararin ödanilmasi va habela, ahaliya, onlarin hayatinda müxtalif hadisalar ba§ verdikda sigorta taminatini ödamak üçün istifadasini özünda aks edan iqtisadi münasibatlar sisteminin macmusudur.
indiki dövrda hökm süran davamli iqtisadi inkiçaf çaraitinda müasir sigorta bazarinin va onun faaliyyatinin tadqiq edilmasina ciddi talabat yaranmiçdir. Demali, sigorta bazari - takliflarin formalaçdigi va bu takliflara talabin yarandigini ifada edan, xüsusi sosial-iqtisadi strukturudur.
II. Türkiyanin Sigorta Tarixi:
Dünyanin digar ölkalarinda oldugu kimi Türkiyada da sigortanin yaranmasina zaruratlar yaranmi§dir. Xüsusan da ondoqquzuncu yüzilliyin ikinci yarisinda meydana galan yanginlar va bunlarin naticasinda yaranmi§ zararlar sigorta haqqinda asasli dü§ünmaya sabab oldu.
1870-ci ilda Bayoglunda meydana galan büyük bir yangin sigortaya maragi daha da artirdi. Bayoglu, Avropa maliyya kapitali ila alaqada olan bir maliyya markazi idi. Sakinlarinin aksar hissasini müsalmanlar, Lavandalilar ve Osmanli dövlatinda maskunlaçan xaricilar ta§kil edirdi. Hayat tarzi va istehlak qabiliyyatina göra bura markaz sayilirdi. Bu sababdan da istanbulda sarmaya yigiminin ürayi olan Bayoglunun yanmasi, haqli olaraq sigorta ideyasini meydana çixartdi (6, s.75).
1872-ci ilda ^ ingilis sigorta §irkati, "Sun", "Northern" va "North British" Türkiyada agent olaraq i§a baçladi, daha sonra isa Fransiz va Almanlar bunu davam etdirdilar. 1890-ci ilda, Türkiyada bu tarzda faaliyyat göstaran agentlarin sayi 15-a çatdi. Bu qrumlar öz ölkalarindaki qanunlara tabe olur, öz dillarinda nizamlayir, ixtilaflar yarandigi halda ölkalarindaki mahkamalara müraciat edir va toplanan mükafatlari xarica göndarirdilar. 1893-cü ilda Osmanli banki tarafindan "Osmanli" adiyla bir sigorta §irkati yaradildi va bu yeni Osmanli §irkatiyla birlikda 43 danasi xarici olan 44 §irkat, 1900-cü ilda bir yangin tarifi tatbiq etmak qararina galdilar (3, s.45).
1916-ci ilda Türkiyada faaliyyat göstaran xarici sigorta §irkatlarinin sayi 80-a çatdi. 1918-ci ild isa ilk dafa Türk qanunlarina göra tanzimlanan "ittihadi Millî" sigorta §irkati yaradildi.
Ümumiyyatla türkiyada sigorta sahasinda lokallaçma 1925-ci ilda i§ Banki tarafindan "Anadolu Sigorta §irkati"nin yaradilmasi ila baçladi. 1927-ci ilda Sigorta §irkatlarinin taftiçi ila bagli 1149 va 1173 sayli qanunlar qabul edildi (1, s.422).
Daha sonra sira ila 1935-ci ilda "Güven Sigorta", 1936-ci ilda "Ankara Sigorta" va ilk özal sigorta §irkati olan "Dogan Sigorta" yaradildi. Daha sonra isa 1955-ci ilda "Çeker Sigorta, 1957-ci ilda "Güne§ Sigorta", 1958-ci ilda "Ray Sigorta", 1959-cu ilda "Cihan Sigorta va 1960-ci ilda "Ba§ak
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Sigorta" çirkati faaliyyata baçladi. 1939-cu ilda Türkiyada sigorta §irkatlari Ticarat Nazirliyina tabe idilar (5, s.56).
Sigorta sektorunu ciddi çakilda ala alan 7397 sayli "Sigorta Nazarati Qanunu" 1959-cu ilda qüvvaya minmi§dir.
Hüquq sahasindaki boçluqlarin doldurulmasi, sigorta §irkatlarinin maliyya cahatdan yax§ila§dirilmasi va sigorta vasitaçilarinin vaziyyatinin yenidan qurulmasi maqsadila 1987-ci ilda qüvvaya minmi§ 3379 va 7397 sayli qanunlarda mühüm va köklü dayiçikliklar edilmi§dir. Bu qanun sigorta ila bagli qurumlari va onlarin faaliyyatini tanzimlayan normativ hüquqi aktlarin verilmasini nazarda tuturdu. Sigorta çirkatlari Xazinadarliq va Xarici Ticarat Mü§avirliyina bagli olaraq maliyya strukturunun bir hissasi olaraq qabul edildi.
2GGG-ci ilda 1999-cu il zalzalalarindan sonra ya§ayi§ yerlari ila alaqadar olaraq icbari hala galan zalzala sigortasini hayata keçirmak üçün yaradilmiç "Tabii Falakat Sigorta Taçkilati" (DASK) hovuzu yaradilmiç va onun idara edilmasi bu sahada tacrübali "Milli Reyeta" verilmiçdir (be§ il müddatina) (6, s.123).
Sigorta sanayesindaki inkiçaf 2GGG-ci illarda süratla davam etmaya baçladi. Bunlardan an mühümlari tabii falakatlar va pensiya ila bagli olanlar idi. 9n böyük 1999-cu ilda "Marmara zalzalasi" tabii falakatlardan, xüsusila da zalzalalarin vurdugu ziyan sigortanin na qadar vacib oldugunu göstardi. 2000-ci ilda zalzala sigortasi macburi oldu va Tabii Falakat Sigorta Taçkilati (DASK) yaradilmi§dir. Bütün dünyada oldugu kimi Türkiyada da pensiya sisteminin çôkmasi ilk olaraq Çili va AB§-da balayan Fardi Pensiya Sisteminin çôkmasina sabab olub. Bela ki, 2001-ci il aprelin 7-da bu masala ila bagli "Fardi "Pensiya ömanatlari va investisiya Sistemi Qanunu" na§r olundu. Kand tasarrüfati sahasina galdikda, naticada 2005-ci il iyunun 14-da "ömanat Sigortasi Qanunu" qüvvaya minmiçdir (2, s.346).
2GGG-ci illarda sigorta sektorunda institutsionallaçma va qanunvericilikda yeni addimlar da atildi. 3 iyun 2007-ci ilda 5684 sayli Sigorta Qanunu qüvvaya minmi§dir. Bela ki, 1959-cu il tarixli 7397 sayli "Sigorta Nazarati Qanunu" lagv edildi. 2008-ci ilda Sigorta informasiya Markazi, Sigorta Arbitraj Komissiyasi, Sigorta Tadris Markazi va Taminat Hesabi faaliyyata baçladi. Sonraki illarda Türkiyada sigorta qanunvericiliyi tanzimlama sahasinda hartarafli inkiçafa maruz qaldi. 14 iyul 2007-ci il va 15 may 2G19-cu il tarixlari arasinda sigorta i§i Sanaye ila bagli 39 normativ akt verilmiçdir (7, s.159).
Natica
Bu araçdirmadan bela naticaya galmak olar ki, sigorta hayatin bütün sahalari üçün (sosial, iqtisadi, siyasi va s.) vacibdir. Sigortanin inkiçaf etmasini zaruri edan bir çox sabablar vardir. Bu amillardan an asasi son dövrlarda iqtisadiyyatin süratla inkiçaf etmasidir. Sözsüz ki, iqtisadiyyat güclü olan yerda galir (amlak) da çox olur. Mah§ur bir söz var ki, "amlakin qiymati na qadar bahali olarsa, amlaki itirmak qorxusu bir o qadar yüksak olacaqdir". Müasir zamanda isa qorumaq deyimi ila sigorta deyimi eyni manani kasb etmakdadir. Lakin bunu da qeyd etmak lazimdir ki, dünyada bir çox ölkalarda sigorta sistemi hala da zaif inkiçaf edir. Bunun da yuxarida qeyd etdiyimiz kimi bir çox sabablari vardir.
Araçdirmadan bela qanaata galmak olar ki, sigorta haqqinda ilk olaraq ahalini maariflandirmak lazimdir. Misal olaraq, Rusiyada sigorta bazarinin inkiçafda olmasinin an baçlica sabablardan biri sigorta qurumlarinin ahalinin maariflandirilmasi vasitasila böyük saviyyada içlar görmasidir. Sigorta qurumlari Rusiyanin telekanallarinda sirf sigorta haqqinda maariflandirici xarakterli veriliçlar taçkil edarak ahalini maariflandirirlar. Rusiya Federasiyasinda faaliyyatda olan bir çox sigorta qurumlari ahali ^ün tamannasiz olaraq maariflandirici xarakter daçiyan kurslar ta§kil edarak öz faaliyyat mexanizmlarini camiyyata çatdirirlar.
Hal-hazirda sigorta va sigorta mahsullari Türkiyada o qadar da taninmir. Bu çatiçmazligi aradan qaldirmaq üçün bir tarafdan dövlat, digar tarafdan isa sektor amakdaçlari birlikda say göstarmalidir. Müxtalif mövzularda ictimai xidmat elanlarina banzar yerlar, televiziya vasitasi ila lazimi va faydali malumatlari ictimaiyyata çatdirmaq olar. Sigorta çirkatlari hamçinin öz
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
strukturlarini va amaliyyatlarini texnologiya va sarfali i§ meyarlari baximindan da nazardan keçirmalidirlar.
Türkiyada proqram taminati sarmayalari hala da aksar müassisalar tarafindan edilir. Burada daçinmaz amlak va texnoloji sarmayalar asas investisiya hesab edilmir. Baxmayaraq ki, har bir i§ ciddi §akilda müvafiq proqram taminatina ehtiyac duyur. Ela bir dövrda yaçayiriq ki, sigorta §irkatlari proqram sarmayalarini investisiya siyahilarinin baçinda qoymalidirlar.
ÎSTÎFADa OLUNMUÇ 9D9BÎYYAT
1. Arseven H. Sigortanin Tarihçesi ve geri kalmi§ligimizin sebepleri. istanbul Üniversitesi iktisat Fakültesi Mecmuasi, C. 43., s.415-431. istanbul: 1987.
2. Ataçov B. "Sigorta i§i". Ali maktablar ûçûn darslik. 0.0.9lakbarov va N.N. Xudiyevla birlikda. Baki, "Kooperasiya" naçriyyati, 2018, 416 s.
3. Aycan Bul. Sigortacilik tarihi: Dünya'da ve Türkiye'de. Ankara: 2021.
4. Azarbaycan Respublikasinin qanunlari. "Sigorta faaliyyati haqqinda" Baki: 2007.
5. Haqverdiyev R. "Azarbaycanin sigorta bazarinda faaliyyatin idara olunmasinin asas problemlari. Baki: 2019, 75 s.
6. Nomer C. ve Yunak H. Sigortanin Genel Prensipleri, Ceyma Matbaacilik, istanbul: 2000.
7. Orhaner E. Sigortacilik. Siyasal Kitabevi, Ankara: 2013.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
