CC BY
5ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, LINGUISTICS, ЛИНГВИСТИКА
------------------------------------
ԳԵՐՄԱՆԵՐԵՆ ԵՐԿԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ*
ՀՏԴ 8П.112.2
ԼՈՒՍԻՆԵ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ
Երևանի Բրյուսովի անվան պետական համալսարանի մանկավարժության և լեզուների մեթոդիկայի ամբիոնի ասպիրանտ, քԵրևան,Հայաստանի Հանրապետություն lsoghomonyan@mail.ru
Հոդվածի նպատակն է քննության առնել գերմաներեն երկխոսությունների գործաբանական առանձնահատկությունները հաղորդակցային իրադրություններում' «Գերմաներենը որպես օտար լեզու» դասագրքերի (Beste Freunde A2.1/A2.2, Schritte Plus neu A2) երկխոսությունների հաշվառմամբ։
Նպատակից բխում են հետևյալ խնդիրները' ուսումնասիրել հիմնախնդրի դրվածքը մեթոդական գրականությունում, վերլուծել դասագրքերում առկա երկխոսությունները տեսական դրույթների հիման վրա, ներկայացնել գերմաներեն երկխոսությունների հաղորդակցական-գործաբանական ռազմավարությունները։
Կիրառված մեթոդներն են' վերացարկում, համեմատություն, վերլուծություն, դեդուկցիա։
Հոդվածում ներկայացվում են գերմաներեն երկխոսություններին ներունակ խոսքային ակտերի գործառական առանձնահատկությունները խոսութային
կապակցվածության, հասցեատեր-հասցեագրող փոխազդեցության, թեմայի
զարգացման տեսանկյունից։
Հաղորդակցական-գործաբանական կոմպետենցիայի շրջանակներում քննարկվում են երկխոսության մասնակիցների խոսքի փոխանակման ռազմավարությունները' վեր հանելով ակտիվ ու պասսիվ ունկնդիրների գործողությունները։ Երկխոսությունների կառուցվածքային վերլուծության
արդյունքում վերհանվում ու համակարգվում են նաև ազդակ-արձագանք հարաբերակցության տարաբնույթ դրսևորումները, ընդգծվում տարբեր
հաղորդակցային նպատակներ արտահայտող նշույթների' որպես զրուցակազմ գործիքակազմի գործառույթները։
Հիմնաբառեր՝ հաղորդակցական-գործաբանական կոմպետենցիա, երկխոսության կառուցվածք, խոսույթ, խոսութային նշույթ, խոսքային ակտ, ունկնդրման ռազմավարություն:
Օտար լեզվի ժամանակակից դասին առօրյա իրավիճակներում պատշաճ, հնարավորինս ճշգրիտ հաղորդակցվելու և խոսքը հասկանալու կարողությունը
* Հոդվածը ներկայացվել ընդունվել' 10.07.2020թ.:
է 04.03.2020թ., գրախոսվել'
12.03.2020թ., տպագրության
123
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
ժամանակի հրամայականն է: Ինչպես Ֆորսթերն է նշում, օտար լեզվի ուսումնառության ժամանակ սովորողները պետք է զարգացնեն բանավոր հաղորդակցության այնպիսի հմտություններ, որպեսզի զրուցակցից, զրույցի վայրից և ժամանակից կախյալ կարողանան հաղորդակցվել օտար լեզվով, այն է՝ օտար լեզվով զրույց վարել247: Էրիկսոնի պնդմամբ՝ երկխոսությունը բոլոր տեսակի հաղորդակցությունների հիմքն է, քանի որ երկխոսությունում ընկալողական ու վերարտադրողական իրազեկությունները միահյուսվում են248 ։
Ակներև է, որ երկխոսության արդյունավետ իրագործումը պայմանավորված է լեզվական կոմպետենցիայի առանձին ասպեկտների (քերականություն, բառապաշար, հնչյունաբանություն) և հարալեզվական գիտելիքների (թեմայի վերաբերյալ գիտելիքներ, խոսութային գիտելիքներ) համակցված ուսուցմամբ։
Օտարալեզու ուսումնասիրություններն այդուհանդերձ ցույց են տալիս, որ բանավոր խոսքը ստուգելիս ու գնահատելիս մեծամասամբ առաջնահերթությունը տրվում է լեզվական գիտելիքին (հստակ ու ճշգրիտ արտահայտվել' ամբողջ նախադասությամբ, լեզվակրի արտասանությամբ), մինչդեռ երկխոսության ավելի բնորոշ հատկանիշները, ինչպես խոսքի հասցեագրումը, թեմայի զարգացումը, իրադրային իրավիճակներում խոսքային նմուշների կիրառումը դուրս են մղվում249։ Այս առումով հատկանշական է Շրայթերի դիտարկումը, ըստ որի՝ լիարժեք ճշգրտությունը նախապայման չէ հաջող հաղորդակցության համար, այլ ավելի կարևոր է, որ հաղորդակցությունն ընդհանրապես տեղի է ունենում250: Շվիթալան ևս ընդգծում է, որ երկխոսության ստուգման, գնահատման համար կարևոր են ոչ միայն բուն լեզվական կոմպետենցիաները, այլև երկխոսություն սկսելու և ավարտելու ռազմավարությունները, խոսքի բաժանումը, փոխանակումը խոսակիցների միջև, տեղեկատվության գնահատումը, խոսութային նշույթները (Diskursmarker), ունկնդրի արձագանքը, ընկալածի հաստատումը, միմիկան251 ։
Գերմաներեն դիպլոմ (DSD I) ծրագրի252 A2/B1 մակարդակի բանավոր քննության (երկխոսության) գնահատման չափանիշների ուսումնասիրությունը ևս վկայում է, որ առաջին պլան են մղվում խոսքային միջոցները՝ բառապաշար, կառույցներ, քերականություն, արտասանություն, այնինչ երկխոսության գործաբանական,
մշակութային և հաղորդակցային կոնցեպտների ճշգրտությունն անուշադրության է մատնվում:
Գաղտնիք չէ, որ օտար լեզվի ուսումնառության գործընթացում հաղորդակցային տարբեր խնդիրների լուծումները պահանջում են գործաբանական, հանրալեզվական գիտելիքների համակցված կիրառում։
Մեթոդական գրականության մեջ գործաբանական կոմպետենցիան բնորոշվում է որպես լեզվական պաշարների գործառական կիրառում հաղորդակցման
247 Forster R., Mundliche Kommunikation in Deutsch als Fremdsprache: Gesprach und Rede (Sprechen und Verstehen/Schriften zur Sprechwissenschaft und Sprecherziehung), Rohrig Universitatsverlag,1997, S.13.
248 Eriksson-Hotz B., Praxishandbuch fur den Kompetenzbereich „Sprechen“ Deutsch Sekundarstufe I, Graz: Leykam, 2017, S. 17.
249 McNamara T.F., Measuring Second Language Performance, Longman, 1996, 215, Luoma S., Assessing speaking. Cambridge: Cambridge University Press. 2004, S. 92.
250 Schreiter I Mundliche Sprachproduktion. In: Helbig, Gerhard/ Gotze, Lutz/ Henrici, Gert/ Krumm, Hans-Jurgen (Hrsg.): Deutsch als Fremdsprache. Ein internationales Handbuch. 2. Halbband. Berlin: De Gruyter Mouton, 2001, S. 911.
251 Schwitalla J., Das Verhaltnis zwischen gesprochener und geschriebener Sprache. In: Krumm et. al. (s.o.), 2010, S. 429.
252 Գերմաներեն լեզվի դիպլոմ (DSD) ծրագիրը գործում է Երևանի չորս դպրոցներում և Արմավիրի մարզի մեկ դպրոցում:
124
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
փոխներգործուն մեխանիզմներին համապատասխան' առնչվելով խոսույթի ստեղծման, իմաստային կապակցվածության հետ253:
Գործաբանական-խոսութային կոմպետենցիայի միջոցով իրականացվում են հաղորդակցային նպատակներ խոսքային նշույթների կամ ավելի մեծ խոսութային համատեքստերի շրջանակներում զրուցակցի հետ համագործակցությամբ սեփական արտահայտությունների միջոցով254 255: Երկխոսությունն այսպիսով գործաբանական հայեցակետից հատկանշվում է որպես երկկողմ հաղորդակցական փոխներգործություն՝ ապահովելով խթան-արձագանք հարաբերակցության հերթագայող, տրամաբանական երկմիասնությունը, հաղորդակցության արդյունավետությանն ուղղված խոսքային մարտավարական գործողությունների մշակումն ու իրագործումը։ Եթե ի մի բերենք մեթոդական գրականությունում արծարծված երկխոսությունների գործառույթները տարաբնույթ տիրույթներում, ապա վերջիններս հաղորդակցական-գործաբանական հայեցակերպի տեսանկյունից կարող են բնութագրվել հետևյալ
առանձնահատկությունների համալիր մոտեցմամբ.
• երկխոսության կառուցման ռազմավարություններ. երկխոսության փուլեր' սկիզբ, ընթացք, ավարտ,
• հասցեագրող-հասցեատեր ակտիվ փոխգործունեություն. ակտիվ ունկդիր,
• երկխոսության կապակցվածություն. խոսքի փոխանակման, թեմայի զարգացման կամ փոփոխության մեխանիզմների կիրառում համապատասխան խոսքային ակտերի ու նշույթների կիրառմամբ,
• ոչ խոսքային տարրերի ընկալում ու կիրառում,
• հասարակական նորմերի պահպանում. համապատասխան ռեգիստրների կիրառում:
Ասվածի լույսի ներքո սովորողները պետք է տիրապետեն գիտելիքների ու հմտությունների, համապատասխան արտահայտչամիջոցների, որոնց միջոցով կարող են սկսել զրույց, խոսք վերցնել, փոխանակել, ավարտել զրույցը, թեման փոխել, նաև հին
255
թեմային անդրադառնալ : Այս համատեքստում որոշիչ է հաղորդակցական տիպական իրադրություններում երկխոսության փուլերի և տևողության, զրուցակիցների փոխհարաբերությունների մակարդակի (քաղաքավարության նորմեր, հաղորդակցական ռեգիստրներ) և թեմայի վրա կենտրոնանալու ռազմավարության պահպանումը:
Հարկ է նշել, որ վերը նշված գերմաներեն ծրագիրն ուսումնասիրող դպրոցներում գործող «Գերմաներենը որպես օտար լեզու» դասագրքերի երկխոսական առաջադրանքները թույլ են տալիս սովորողներին ձեռք բերելու կարողություններ ու հմտություններ հաղորդակցական գործունեության իրագործելի իրադրությունների հաղթահարման համար' առաջարկություն անել, քաղաքավարի ինչ-որ բան խնդրել, ճանապարհը հարցնել, ինչ-որ բան պատվիրել և այլն (Beste Freunde A2.1/A2.2, Schritte Plus neu A2):
Ստորև քննության առնենք գերմաներեն երկխոսության հաղորդակցական-գործաբանական գործառույթները երկխոսության կառուցվածքի, հասցեատեր-հասցեագրող փոխազդեցության, ունկնդրի ռազամավարության (Horerstrategie),
Լեզուների իմացության/իրազեկության համաեվրոպական համակարգ. ուսումնառություն, դասավանդում, գնահատում, Ստրասբուրգ, Կրթության հարցերով
պատասխանատու հանձնաժողով, Լեզվի քաղաքականության վարչություն, Թարգմանություն, խմբագրությամբ' Ս. Զոլյան, Մ. Աստվածատրյան և ուրիշներ, Երևան, 2005, էջ 16:
254 Becker -Mrotzek M.,Gesprachskompetenz vermitteln und ermitteln: Gute Aufgaben im Bereich Sprechen und Zuhoren. In: A. Bremreich-Vos, G. Granzer, O. Koller (Hrsg.): Lernstandsbestimmung im Fach Deutsch. Gute Aufgaben fur den Unterricht, Weinheim und Basel, 2008 (Beltz), S. 59.
255 Knapp-Potthoff A., Fremdsprachenunterricht in Knapp et al: Angewandte Linguistik,Tubingen: Francke, 2004, S. 375.
125
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
խոսութային կապակցվածության (Diskurskoharenz) դիտանկյունից խոսութային նշույթների (Diskursmarker), խոսքային ակտերի (Sprechakte)256 տարաբնույթ դրսևորումների հաշվառմամբ։
Երկխոսության կառուցում
Գերմաներեն երկխոսություններում խոսողները կիրառում են զրույցը սկսելու, ավարտելու, ընթացքը կառավարելու ռազմավարություններ, որոնք նախանշում են հաղորդակցային իրավիճակում համապատասխան ինտերակտիվ նորմերի իմացություն: Ըստ այդմ, ներկայացնենք տարբեր հաղորդակցական մտադրություններ արտահայտող առավել հաճախակի գործածվող խոսքային ակտեր, նշույթներ, որոնք ապահովում են երկխոսության տարբեր փուլերի հաղթահարման համար խոսքային
փոխգործունեության գործառական կիրառումը։
Երկխոսություն սկսելու ռազմավարություններ
• Ողջույն' արտահայտված նաև զգացական ձայնարկություններով.
Hy, he, ԱռԱօ(ողջույն), Oje, Ey, Hey (Էյ,հեյ), Боак(щш'К), Mann (զարմանք կամ
բարկություն արտահայտող ձայնարկություն)
• դիմում-հաղորդում (ձայնարկությամբ սկսվող)
Wow, Du, das ist ja eine tolle Wohnung! Վաու, Դու, ի՜նչ հիանալի բնակարան է։
• Հարց (դիմում-հարց, հարց ձայնարկությամբ)
Elina, gefallt dir... ? Էլինա', քեզ դու՞ր է գալիս...
Na, wie schmeckt der Kaffe? Դե, ինչպե՞ս է սուրճը:
• Ներողություն-հարց
Entschuldigung? Gehort dir das Handy? Ներողություն: Քե՞զ է պատկանում հեռախոսը:
• Հորդոր mal եղանակավորող մասնիկով
Schau mal hier... Նայի՜ր այստեղ...Sag mal...Ասա' (խնդրեմ)...
• Մոդալ բայերով արտահայտված խոսքային ակտեր
Sollen (Wollen) wir in den Parkgehen? Գնա՞նք այգի: (Առաջարկություն)
Konnen wir bestellen bitte? Կարո՞ղ ենք պատվիրել: (Հարց-խնդրանք)
• Կարծիք
Ich glaube, dass... Կարծում եմ, որ... 257
Վերոբերյալ դասակարգման համաձայն' կարող ենք պնդել, որ գերմաներեն երկխոսության կառուցմանը բնորոշ են տարբեր զգացական ձայնարկություններ՝ միաժամանակ ապահովելով արտահայտչականություն և կառուցողականություն: Առանձնացնենք նաև այս փուլին ներունակ Entschuldigung! Ներողություն խոսքային ակտը, որի միջոցով խոսողը արտահայտվելուց առաջ քաղաքավարությամբ ըմբռնում է հայցում խոսակցից' հարցին հաղորդելով մեղմացուցիչ երանգավորում:
Գերակայում են նաև mal եղանակավորող նշույթով հորդոր արտահայտող խոսքային նշույթները (Erzahl mal...), որոնք գլխավորապես ներկայացվելիք նյութի վրա դիմացինի ուշադրությունն ուղղելու գործառույթ ունեն: Ընդսմին, մեթոդական
գրականության մեջ սույն կառույցները he, hallo, Mensch ողջույն արտահայտող նշույթների հետ միասին ստանձնում են միջանձնային հարաբերություններն 256 257
256 Խոսքային ակտերի տեսությունը մշակվել է Ձ.Օստինի կողմից (“How to Do Things with Words”, 1962), ապա վերամշակվել Զ. Սեռլի կողմից (“Speech acts”, 1969)
257 Օրինակները վերցված են Beste Freunde A2.1/A2.2, Schritte Plus neu A2 դասագրքերից Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, 2014, Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, 2014, Hilpert S.,Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017.
126
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
արտահայտող նշույթների գործառույթ (Interpersonalitatsmarker)' ընդգծելով հաղորդակցության մասնակիցների փոխհարաբերությունների մակարդակը258 :
Երկխոսության բացման տեսանկյունից պակաս կարևոր չեն նաև խնդրանք (Konnen wir... ?), առաջարկ (Sollen wir... ? Wollen wir... ?) արտահայտող մոդալ բայերով ոչ ուղղակի խոսքային ակտերը (indirekte Sprechakte)։ Հատկանշական է նաև կարծիք արտահայտող այնպիսի կառույցների կիրառումը, ինչպես ich glaube, dass...., որոնք, ապահովելով խոսքի կապակցվածությունը, տրամադրում են լրացուցիչ տեղեկություն։
Թեպետ նմանօրինակ արտահայտությունների կիրառումը, ինչ խոսք, պայմանավորված է երկխոսության թեմայով, նպատակով, իրավիճակով, բայց և այնպես փաստենք, որ դրանք, որոշակի բովանդակային փոփոխությունների ենթարկվելով, կարող են կիրառվել տարաբնույթ իրադրություններում՝ պահպանելով կուռ կառուցվածքը և ստանձնելով զրուցակազմ գործառույթի դեր։
Երկխոսության ընթացք, թեմայի զարգացում
Հարկ է նշել, որ երկխոսության այս փուլը համեմատաբար քիչ հետազոտվածներից է՝ ելնելով կառուցվածքային բարդության աստիճանից, ոչ ստանդարտ բնույթից: Այս փուլում վճռորոշ է լեզուն կիրառողների խոսքի փոխանակման մարտավարությունը (Sprecherwechsel), ինչն էլ կարգաբերում է խոսույթի կապակցվածությունը, թեմայի զարգացումը (Themenentwicklung) կամ թեմայի փոփոխումը (Thementwechsel): Հետազոտողների կողմից խոսքի փոխանակման երկու ձև է առանձնացվում 259:
1. Խոսողը խոսքը փոխանցում է ունկնդրին (Fremdwahl)
Fabio, hey, du sollst hier mit uns Hausaufgaben machen!
Und du? Wie oft argerst du dich?
Ey, hallo, sag mal, ist das mein Handy?260
Ուսումնասիրությունից հետևում է, որ խոսքի ուղղակի փոխանցումը տեղի է ունենում հիմնականում մասնակիցների՝ միջանձնային հարաբերություններն
արտահայտող նշույթներով (hey, Ey,Und du?, Sag mal)' միաժամանակ խթանելով խոսքի կապակցվածությունն ու արտահայտչականությունը։
Խոսքի փոխանակման այս փուլում կարևոր ենք համարում վկայակոչել ունկնդրի՝ երկար դադարով խոսք վերցնելու ռազմավարությունը։
Reiter: Und was mochtest du machen? Hast du schon eine Idee?
Jonas: Hmm Ich weifi nicht, es gibtja so viel... * 259 260 261 262
Սույն օրինակներում hm, ich weifi nicht նշույթները վարանման ազդանշան են (Verzogernungssignal) և արտահայտում են խոսակցի մտորումը։
Ընդ որում, բովանդակային կողմից զատ խոսքի փոխանցումը կարող է նաև ոչ խոսքային միջոցներով տեղի ունենալ, օրինակ՝ գլխի շարժումով, ժեստով, հայացքով262:
2. Ունկնդիրը սկսում է խոսել սեփական նախաձեռնությամբ (Selbstwahl)
Bluhdorn H. ,Foolen A. ,Loureda O., Diskursmarker: Begriffsgeschichte - Theorie -Beschreibung. Ein bibliographischer Uberblick. In: Bluhdorn H.,Deppermann A., Helmer H.,Spranz-Fogasy Th. (Hg.): Diskursmarker im Deutschen. Reflexionen und Analysen. Gottingen: Verlag fur Gesprachsforschung, 2017, S.7-48, S.24.
259 Brinker K., Sager S. F.,Linguistische Gesprachsanalyse: Eine Einfuhrung, Berlin, Erich Schmidt Verlag GmbH & Co., 2010, S.62.
260 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2, Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1) 2015.
261 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2015, S.17
262 J. Ossner, Sprachdidaktik Deutsch. Eine Einfuhrung. 2. Auflage. utb Schoningh, Paderborn 2008,
S.76.
127
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
Եթե համակարգենք մեթոդական գրականության մեջ այս փուլի ենթատեսակները' դասագրքերում առկա երկխոսությունների հաշվառմամբ, ապա այս դեպքում երևան կգան խոսք վերցնելու հետևյալ դրսևորումները.
• խոսք վերցնել առանց ընդհատման
>Ich denke gern an die Ferien.
<Daran denke ich auch gern.263
• խոսք վերցնել ընդհատումով (ունկնդիրը սկսում է խոսել, երբ դեռ խոսողը միտքը չի ավարտել կամ մի փոքր դադար է տալիս)
F. Wir konnen ihr alles zeigen, den Rhein, die Brucken, den Kolner Dom...
L. ...die Stadtfeste...
F. Genau, und den Kolner Dom264 265 266 267
Այսպիսի իրավիճակներ ի հայտ են գա[իս, երբ խոսողը ընթացքում մտորում է, ինչպես վերոբերյալ օրինակում՝ թվարկե[իս։
• խոսք վերցնել երկար դադարով կամ լռությամբ
A. In Koln haben wir gar nichts gesehen. Das Wetter war viel zu schlecht.
T. Oh, das ist doof! 265
Այստեղ oh զգացական նշույթը դադարի նշան է։
Այսպես, երկխոսությունների՝ խոսքի փոխանակման հայեցակերպից ուսումնասիրությունը մատնանշում է, որ վարանում արտահայտող ազդանշանների շարքին են դասվում hm, aha, weifit du, ah (ja), oh, oh ja, tja, also, na ja, na, Moment (mal), ich weifi nicht, ich glaube, warte mal, ach so, ach ja, boah նշույթները266։ Շթայնի հավաստմամբ՝ այս նշույթները, արտահայտելով վարանման իմաստ, մյուս կողմից նպաստում են թեմատիկ պլանավորմանը267; Մենք ևս հակված ենք հեղինակի կարծիքին, քանի որ երկխոսությունները դիտարկելիս ի հայտ են գա[իս վերոբերյալ նշույթների՝ տեքստակազմիչ գործառույթների դերը։
Na, wie schmeckt der Eiskaffee?268
Օրինակում na նշույթը զրույցը կառուցելու դեր է ստանձնում։
Այս փուլում հարկ ենք համարում անդրադառնալ նաև խոսողի ինքնաուղղման մեխանիզմների առանձնահատկություններին։ Այս դեպքում երկար դադարից խուսափելու, իր խոսքը երկարաձգելու համար խոսողը կարող է կիրառել վերաձևակերպման կամ (ինքնա) ուղղման նշույթներ (Reformulierungsmarker,
(Selbst)Reparaturmarker)269:
Օր. Und was machen Sie am Nachmittag, ich meine, aufier im Fluss zu schwimmen?270
263 Hilpert S.,Niebisch u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber,2017, S. 62
264 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2014, S.7
265 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2015, S.47
266 Georgiakaki M., Seuthe Ch. u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.1, Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1) 2014, Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2015, Hilpert S.,Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber,(1) 2017
267 Stein St., „o leck! ich wa:B nimme: wie das heiBt“ Formulierungsflauten in der Zweitsprache. In: Beitrage zur Fremdsprachenvermittlung 31, 1997, S. 33-77,S.58
268 Hilpert S.,Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, (1)Hueber, 2017,S.44
269 Հասկացության վերաբերյալ ավե[ի մանրամասն տե'ս Pfeiffer M.Uber die Funktion der Reparaturmarker im Deutschen In: Bluhdorn H.,Deppermann A., Helmer H.,Spranz-Fogasy Th. (Hg): Diskursmarker im Deutschen. Reflexionen und Analysen. Gottingen: Verlag fur Gesprachsforschung, 2017,S.259-285
270 Hilpert S.,Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, (1)Hueber, 2017,S.98
128
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
Օրինակում ich meine (նկատի ունեմ) նշույթի միջոցով խոսողը հստակեցնում է ասածը: Այս նշույթներից են also, eben, ich meinte, man sollte, nee, ach, oder, also ,na.271:
Վերոբերյալ նշույթների (վարանում և մտքի վերաձևակերպում արտահայտող) կիրառման առանձնահատկությունների ուսումնասիրությամբ կարող ենք պնդել, որ թեպետ դրանց՝ առանձին տեսակների դասակարգմանը, վերջիններս նույնականացվում են՝ արտացոլելով դադարի իմաստ։
Այսպես, պարզ է դառնում, որ երկխոսությունն ընթացքի մեջ պահելու հմտությունը կախված է խոսող-խոսակից փոխազդեցությունն ապահովող ռազմավարությունների ճշգրիտ կիրառումից, որտեղ վճռորոշ է ունկնդրի ներգրավվածությունը։ Հատկանշական է, որ վերջին տարիներին մեթոդիստների կողմից մեծ ուշադրության է արժանանում ակտիվ ունկնդրի դերը երկխոսության ընթացքում 272: Սակայն ոչ միայն ակտիվ ունկնդրին է բնորոշ որոշակի դեր, այլև պասսիվ ունկնդիրն է պահանջում տիպիկ երկխոսական գործողություններ։ Այս դեպքում պասսիվ ունկնդրի
ռազմավարություններին բնորոշ է որոշակի հետադարձ կապ, որը կարող է արտահայտվել խոսողի խոսքին զուգահեռ՝ առանց իրեն խանգարելու: Այստեղ տարբերակվում են273՝
• ուշադրություն առաջացնող ազդանշաններ, (aufmerksamkeitsbezeugende Signale), որոնք ցույց են տալիս, որ ունկնդիրը ուշադիր լսում է, օրինակ hm, ja, nicht, jaja, ach ja, genau, eben, tja,
• մեկնաբանող ազդանշաններ(kommentierende Signale), որոնք մատնանշում են
ունկնդրի վերաբերմունքը ասվածին՝ որպես
համաձայնություն (Einverstanden),կասկած(Wirklich?):
Ասվածի համաձայն՝ երկխոսությունն ընդգրկում է ոչ միայն վերարտադրողական հմտություններ, այլ նաև լսածին տարաբնույթ հաղորդակցային նպատակներով արձագանքելու հմտություններ: Քննության առնելով Beste Freunde A2.1/A2.2, Schritte Plus neu A2 դասագրքերում առկա երկխոսությունները' ներկայացնենք և համակարգենք ազդակ-արձագանք փոխկապակցման հետևյալ տեսակները.
1. Ազդակ-արձագանք փոխազդեցության դասակարգում274
Հարց-համաձայնեցում
1st Backer dein Traumberuf? Ja,genau. Հացթուխը քո երազած մասնագիտությու՞նն է։ Այո', ճիշտ է։
Կարծիք- համաձայնեցում
Ich finde, das sieht schon aus. Կարծում եմ՝ գեղեցիկ տեսք ունի:
Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2014, Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber(1), 2015, Hilpert S.,Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber(1), 2017
272 Wagner R. W., Mundliche Kommunikation in der Schule.Paderborn Schoningh, 2006,S.197,
Spiegel C., Berkemeier A.,In der Schule Gesprachsfahigkeit fordern und fordern: Moderieren-
Argumentieren-Zuhoren, Bern, 2014,S. 126
273 Linke A., Nussbaumer M., Portman R.P., Reihe Germanistische Linguistik (Book 121), Max Niemeyer Verlag, Tubingen, 2004,S. 305
274 Օրինակները' Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2014, Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2015, Hilpert S.,Niebisch D. u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber,(1) 2017
129
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ_________SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
Ja, das finde ich auch. Այո', ես էլ եմ այդպես կարծում:
Հարց-պատասխան- վերաբերմունք
Oh, was ist das denn? Օ'հ, ի՞նչ է սա:
Ein Zelt. Վրան:
Das ist aber gross! Ի՜նչ մեծ է:
Խթան-հարց (պարզաբանելու համար)
Aber ich will doch zum Casting! Բայց ես ուզում եմ Քասթինգի:
Wie bitte? Casting? Ինչպե՞ս: Քասթինգի՞:
Առաջարկ-զարմանք/համաձայնեցում
Dann komm doch nachstes Jahr mit! Ուրեմն մյուս տարի արի ինձ հետ:
Echt? Gem. Իսկապե՞ս: Սիրով:
Առաջարկ-մերժում
Gehen wir schwimmen? Գնա՞նք լողալու:
Nein, es ist zu kalt. Ո'չ, ցուրտ է:
Պնդում- ժխտում /համաձայնում
Du singst so gut wie Celine Dion. Դու երգում ես այնպես լավ, ինչպես Սելին
Nein! Ich singe sogar besser als Celine Դիոնը:
Dion. Ո'չ: Ես նույնիսկ ավելի լավ եմ երգում, քան
Սելին Դիոնը:
Sie mag am liebsten Hip-Hop. Նա ամենից շատ հիփ-հոփ է սիրում:
Ja, genau. Այո', ճիշտ է:
Խթան-ներողություն-
դրական/բացասական արձագանք
Entschuldige, dass ich zu spat komme! Ներողություն, որ ես այսքան ուշ եմ գալիս:
Kein Problem!/Das macht nichts. Ոչ մի խնդիր: Ոչինչ:
Das finde ich nicht so gut. Այդքան է| ւավ չէ:
Հարց-հարց
Aber ist es nicht ’n bisschen eng? Բայց սա մի փոքր նեղ չէ՞:
Wieso denn eng? Ինչպե՞ս թե նեղ:
Ուսումնասիրությունից հետևում է, որ երկխոսությունները հաղորդակցային իրադրությունում միայն հարց ու պատասխանով չեն սահմանագծվում: Ավելին, երկխոսությունում խոսութային կապակցվածության նախադրյալ են տարաբնույթ մտադրություն պարունակող ասույթներին (առաջարկություն, կարծիք և այլն) հաստատում, որգևորություն և այլ վերաբերմունք արտահայտող արձագանքները: Ընդ որում, խթան-պատասխան հարաբերակցումը մեծապես խթանում են տարբեր արձագանքներ հաղորդող խոսութային նշույթները (Ja, genau, Echt?, Schon okay): Ինչպես նաև առանձնակի կարևորվում է եղանակավորող նշույթների (Modalpartikel) 275 (ինչպես օրինակներում mal, aber, denn) ' որպես զրուցակազմ գործիքների դերը երկխոսության կապակցվածության, թեման զարգացնելու, հասցեագրողի հաղորդակցական-
Գերմաներենի եղանակավորող մասնիկների տիպաբանական առանձնահատկությունները գործաբանական բնութագրերի հաշվառումով հանգամանալից քննել է Կ. Հովհաննիսյանը' «Գերմաներենի եղանակավորող մասնիկների տիպաբանական առանձնահատկությունները», ատենախոսություն' Ժ.02.07-«Գերմանական լեզուներ»
մասնագիտությամբ բանասիրական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման համար,Կ.Մ.Հովհաննիսյան, Երևան 2013,l5l էջ:
130
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
գործաբանական նպատակների համար: Վերը քննարկված mal (Sag mal) եղանակավոր նշույթը, հորդոր արտահայտող նախադասություններին հաղորդելով մեղմացնող, խնդրանք պարունակող իմաստ, կատարում է զրույցը սկելու գործառույթ:
Ընդգծենք, որ ազդակ-արձագանք տարաբնույթ խոսքային ակտերը հիմք են նաև թեմայի փոփոխության համար: Ներքոնշյալ օրինակում արտացոլված է թեմայի փոփոխության ռազմավարության մի ձև.
Reiter: Aha ... Ja, weifit du, Jonas, ich denke, es ist auf jeden Fall sehr wichtig, dass du zuerst einmal die Schule zu Ende machst. Nur so kannst du spater auch einen guten Beruf lernen. Jonas:Ja, ja, ich weifi schon. Das sagen meine Eltern auch immer. Aber ...
Reiter: Pass auf, ich habe da eine Idee. Warum machst du nicht einfach ein Praktikum in den Sommerferien? So kannst du verschiedene Berufe kennenlernen. Was meinst du? 276
Նշված օրինակում Pass auf * 277 278, ich habe da eine Idee կառույցները հող են նախապատրաստում նոր ենթաթեմայի անցման համար, իսկ Warum machst du nicht einfach ein Praktikum in den Sommerferien? հարց-առաջարկությունը փոխում է թեման՝ շարունակելով զարգացնել և ուժգնացնել սեփական պնդումը, ինչպես So kannst du verschiedene Berufe kennenlernen.: Ապա արդեն նոր թեման ընթացքի մեջ պահելու և այն ընդարձակելու համար տրվում է հարց խոսակցի կարծիքն իմանալու համար. Was meinst du?
Երկխոսության գործաբանական առանձնահատկությունները դրսևորվում են նաև ավարտուն խոսքում՜ արտացոլելով տվյալ մշակույթին բնորոշ հասարակական նորմերը։ Բացի վերը քննարկված ազդակ-արձագանք արտահայտություններում առկա համաձայնություն (richtig, Warum nicht?,In Ordnung), դրական (Kein Problem), բացասական արձագանք (Das finde ich nicht so toll), շնորհակալություն(Vielen Dank!) մատնանշող խոսքային ակտերից, գերմաներեն երկխոսությունների ավարտուն խոսքին բնորոշ են.
• Բարեմաղթանք -Alles Gute fur dich! Ամենայն բարիք քեզ:
• Հարց- Hier ist es doch gut, oder? Այստեղ լա՞վ է, թե՞: Na und? Դե, հետո՞: Verstehst du? Հասկանու՞մ ես:
• Կարեկցանք/հիասթափություն- Das tut mir so leid. Ցավում եմ: Wie schade ./Schade Ի՜նչ ափսոս:
• Առաջարկության մերժում Ich mochte lieber... Ես կցանկանայի ավելի շուտ....
• Ժխտում/հակադրում- Das stimmt nicht. Ճիշտ չէ:
• Հորդոր- Komm bald mal wieder!U^րի կրկին:
• Մտադրություն- Ich schau mal nach. Ես կնայեմ:
• Զգացական վերաբերմունք- Ich freu mich schon! Ես ուրախանում եմ արդեն: Das ist
aber nett. Շատ սիրալիր է: 278
Սույն արտահայտություններից կարելի է եզրակացնել, որ երկխոսությունն ավարտելու տարբերակները գերմաներենում բազմապիսի են՝ տարաբնույթ հաղորդակցային նպատակներ, գնահատումներ արտահայտող անփոփոխ
Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a,Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2015, S.47
277 Pass auf-ը խոսութային նշույթի գործառույթ ունի,ավե[ի մանրամասն տես Proske N.,Zur Funktion und Klassifikation gesprachsorganisatorischer Imperative In: Bluhdom H.,Deppermann A., Helmer H.,Spranz-Fogasy Th. (Hg.): Diskursmarker im Deutschen. Reflexionen und Analysen. Gottingen: Verlag fur Gesprachsforschung, 2017, S.73-101
278 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2014, Georgiakaki M., Seuthe Ch. u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2015, Hilpert S.,Niebisch D. u.a., Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, (1)2017
131
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
արտահայտություններից (Stimmt, tut mir leid...) մինչև ապառնիի իմաստ' մտադրություն
(Ich schau mal nach), և հարց, հորդոր պարունակող ասույթներ (Cool,oder?, Traum weiter, Fabio!). Պետք է նշել, որ oder? կառույցը, զրույցի ավարտի ազդանշան լինելով, միաժամանակ ունկնդրի համար խթան է խոսողի դերում հանդես գալու համար279, ինչը խոսքի փոխանակմանն է տանում։
Այսպիսով՝ հոդվածում ներկայացրինք գերմաներեն երկխոսության կառուցման, վերջինիս ընթացքը կառավարելու գործում ուրույն տեղ զբաղեցնող գործոնները։ Բայց և այնպես նշենք, որ հոդվածում քննարկված բաղադրիչներից զատ երկխոսության հաղորդակցական-գործաբանական արժեքը պայմանավորված է նաև տարիքային, անձնային-հոգեբանական գործոնների հաշվառմամբ։ Չէ՞ որ զրուցակիցների տրամադրվածությունը կարող է այս կամ այն կերպ ազդել զրույցի ընթացքի վրա։
Կարևոր է նաև արձանագրել, որ բերված երկխոսական նմուշները բնորոշ են առօրյա իրավիճակներին, հետևապես նշանակայից է նման խոսութային նշույթների, ակտերի ուսուցումն ու ուսումնառությունը իրադրային տարբեր իրավիճակներ հաղթահարելու, խոսույթի կապակցվածությունը, գաղափարական
համագործակցությունն ապահովելու, խոսքին տարբեր եղանակավորումներ տալու, գնահատականներ տալու, մեկնաբանելու համար. Չէ՞ որ երկխոսության գործաբանական ասպեկտը հենց այս կոմպետենցիաների համայիր կիրառմամբ կարող է իրագործվել օտար լեզվով հաղորդկացման ժամանակ՝ պահանջելով համակարգված մոտեցում։
Գերմաներեն երկխոսության հաղորդակցական-գործաբանական հայեցակերպի այս վերլուծությունը կարող է հիմք լինել երկխոսության ռազմավարությունների ուսուցման նոր ուղիների մշակման, երկխոսության գնահատման չափանիշների լրամշակման համար, ասել է թե՝ երկխոսության հետ տարվող աշխատանքները, պայմանավորված արդի հաղորդակցական ուսուցման գերակայությամբ, նոր մոտեցումներով դիտարկելու համար.
CONCERNING THE PRAGMATIC PECULIARITIES OF GERMAN DIALOGUES
LUSINE SOGHOMONYAN
Brusov State University, Pedagogy and Language Teaching Chair,
Ph.D student,
Yerevan, Republic of Armenia
The aim of the current article is to study the pragmatic peculiarities of German dialogues in communicative situations (based on German textbooks Beste Freunde A2.1/A2.2, Schritte Plus neu A2).
The objectives are as follows: to study the essence of the set problem in methodical literature, to analyze dialogues in textbooks based on theoretical theses, to identify the communicative-pragmatic strategies of German dialogues.
The study was carried out with the use of the following methods: abstraction, comparison, analysis, deduction.
The article presents the functional peculiarities of German speech acts from the point of view of discourse coherence, sender-receiver interaction, topic development. Within the
279 Weinrich H.,Textgrammatik der deutschen Sprache, Hildesheim, Georg Olms Verlag, 2007, S.
834
132
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(5), 2020
framework of communicative-pragmatic competence, the strategies for tum-taking of dialogue participants are discussed, revealing the activities of active and passive listeners. As well as as a result of the structural analysis of the dialogues various manifestations of the stimulus-response relationship is singled out and coordinated, and the functions of discourse markers, as a tool for dialogue coherence are emphasized, expressing different communicative goals of speakers.
Keywords: communicative-pragmatic competence, structure of dialogue, speech act, discourse marker, discourse, listening strategies.
О ПРАГМАТИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЯХ ДИАЛОГОВ В НЕМЕЦКОМ ЯЗЫКЕ
ЛУСИНЕ СОГОМОНЯН
аспирант кафедры педагогики и методики преподавания языков ГУ им. В. Брюсова, г.Ереван, Республика Армения
Целью данной статьи является изучение прагматических особенностей немецких диалогов в коммуникативных ситуациях (на материале учебников немецкого языка Beste Freunde A2.1/A2.2, Schritte Plus neu A2).
В задачи исследования входит: изучение поставленных задач в теории, анализ диалогов в учебниках на основе теоретических тезисов, выявление коммуникативно-прагматичестой стратегии немецких диалогов.
Исследована проводилoсь с помощью следующих методов: абстрагирование, сравнение, анализ, дедукция.
В статье представлены свойственные немецким диалогам функциональные особенности речевых актов с точки зрения дискурсивной когерентности, адресантно-адресатного взаимодействия, развития темы. В рамках коммуникативно-прагматической компетенции обсуждаются стратегии смены ролей участников диалога, выявляя действия активных и пассивных слушателей.
В результате структурного анализа диалогов представлены и скоординированы различные проявления отношений стимул-реакция, подчеркиваются функции дискурсивных маркеров как инструментария для связности диалога, выражающ^ разные коммуникативные цели говорящих.
Ключевые слова: коммуникативно-прагматическая компетенция, структура
диалога,речевой акт,речевой маркер,дискурс, стратегии аудирования.
133
