CC BY
15CHIQINDI SILIKAGELNI TARKIBI VA XOSSALARI
Abduvaxob Vohid o'g'li Jumayev A'zam Anvarovich Alimov aaanvarovich@gmail .com Lochin Ismatilloyevich Tilloyev tilloyevl@mail.ru Buxoro muhandislik-texnologiya instituti
Annotasiya: Ushbu maqolada gazkimyo sanoati majmuasi polietilen ishlab chiqarish jarayoni polimerlanish zonasida hosil bo'ladigan ketonlarni adsorbsiyalashda ishlatilib, bir necha marotaba qayta tiklanib yaroqsiz holga kelgan silikagelni tarkibi va xossalari o'rganilgan.
Kalit so'zlar: silikagel, chiqindi, polietilen, keton, adsorbsiya, polimerlanish.
COMPOSITION AND PROPERTIES OF WASTE SILICA GEL
Abduvahob Jumaev Azam Alimov aaanvarovich@gmail .com Lochin Tilloev tilloyevl@mail.ru Bukhara engineering technological institute
Abstract: This article examines the composition and properties of silica gel, which has been used several times in the gas chemical industry to adsorb ketones formed in the polymerization zone of the polyethylene production process.
Key words: silica gel, waste, polyethylene, ketone, adsorption, polymerization.
Dunyo miqyosida chiqindilar muammosi eng dolzarb ekologik masalalardan biriga aylanib bormoqda. Tahlillarga ko'ra, so'nggi yillarda maishiy va sanoat chiqindilarining yildan-yilga ortayotgani yer yuzidagi ekologik barqarorlikka salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Ma'lumotlarga qaraganda, hozirgi kunda chiqindilarning 900 ga yaqin turi qayd etilgan. Har yili dunyoda chiqindilar hajmi 3 foizga ko'paymoqda.
Atrof-muhitni ishlab chiqarish va iste'mol chiqindilaridan muhofaza qilish tabiiy resurslardan oqilona foydalanish hamda ekologik toza texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish muammolari bilan uzviy bog'liqdir. Ko'p asrlar davomida chiqindilarni noto'g'ri boshqarish tabiiy resurslar o'zgarishiga, tabiat hodisalarining buzilishiga sabab bo'lmoqda. Bu chiqindilarning 80 foizini organik moddalar tashkil qiladi va
WWW.OPENSCIENCE.UZ 163 I M^^BI
ularni qayta ishlash natijasida katta miqdordagi energiya va energiya tashuvchilarni ishlab chiqarish mumkin. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi uning 85 foizini qayta ishlash mumkinligini ko'rsatmoqda.
Bugungi kunda mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, aholi salomatligini himoyalash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ekologik xavfsizlikni ta'minlashga yo'naltirilgan izchil ekologik siyosat yuritilmoqda. Ekologik xavfsizlikni ta'minlash bo'yicha muhim huquqiy, tashkiliy va ijtimoiy-iqtisodiy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasidagi munosabatlarni bevosita tartibga soluvchi 15 dan ziyod qonun, tabiiy resurslarning ayrim turlaridan foydalanish mexanizmlari va shartlari, shuningdek, davlat ekologik ekspertizasini amalga oshirish, turli toifadagi qo'riqlanadigan hududlarni tashkil qilish va ularda alohida foydalanish rejimini o'rnatish tartib-taomillari va boshqa masalalarni belgilab bergan 30 dan ortiq normativ-huquqiy hujjat qabul qilingan.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 21-apreldagi «Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to'g'risida»gi farmoni hamda «2017-2021-yillarda maishiy chiqindilar bilan bog'liq ishlarni amalga oshirish tizimini tubdan takomillashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi qarori bu boradagi ishlar ko'lamini yanada kengaytirishga xizmat qilmoqda.
Chiqindi silikagel haqida so'z yuritishdan oldin silikagel o'zi nima degan savolga javob bersak. Silikagel-kremniy ikki oksidning amorf va g'ovakli shakli, o'zgaruvchan kremniy va kislorod atomlarining nanometrli o'lchamdagi bo'shliqlari va teshiklari bilan o'zgaruvchan uch o'lchovli panjaradan iborat. G'ovaklarga suv yoki boshqa suyuqliklar, gaz yoki havo yutilishi mumkin.O'rtacha teshik hajmi 2,4 nanometr bo'lgan kremniy gidrogel suv molekulalariga kuchli yaqinlikka ega va qurituvchi sifatida keng qo'llaniladi. Bu qattiq va shaffof, ammo silikat shishasi yoki kvartsga qaraganda ancha yumshoq, u suv bilan to'yinganda qattiq bo'lib qoladi.
Kremniy gidrogel odatda bir necha millimetr diametrli granulalar ko'rinishida sotiladi. Ba'zi granulalar tarkibida oz miqdordagi indikator moddalar kiritiladi, ular suvni singdirganda rangini o'zgartiradi. Kremniy gidrogel granulalarini o'z ichiga olgan, odatda "to'yinmagan" degan ogohlantiruvchi kichik qog'oz konvertlarga solinib, oziq-ovqat mahsulotlarining buzilishiga olib kelishi mumkin bo'lgan namlikni yutish uchun quruq oziq-ovqat paketlariga kiritiladi.
Silikagellarga 1640-yillarda ilmiy qiziqish paydo bo'la boshlandi. Birinchi jahon urushi vaqtida, gazdan himoya niqoblarida bug' va gazlarni adsorbsiyalovchi sifatida ishlatilgan. Silikagel ishlab chiqarishning sintetik yo'li 1918 yilda Jons Xopkins
universitetida kimyogar professor W.A. Patrik tomonidan patentlangan. Hozirgi kunda quydagi turdagi sintetik silikagellar ishlab chiqariladi.
• A turi - shaffof garanulasimon, teshik diametri 2,5 nm, quritish va namlikka chidamli xossalari uchun katalizator tashuvchisi va adsorbenlar sifatida ishlatiladi.
• B turi - shaffof oq granulali, teshiklarning diametri 4,5- 7,0 nm, suyuqliklarni yutuvchi adsorbentlar va katalizator tashuvchilari sifatida ishlatilishi mumkin.
• C turi - shaffof, mikro-g'ovakli tuzilishga ega, adsorbent va katalizator tashuvchisi sifatida ishlatiladi.
Silikagelning yuqori o'ziga xos sirt maydoni (750-800 m2/g atrofida ) suvni tez adsorbsiyalaydi, bu esa uni qurituvchi sifatida foydalanish mumkinligini anglatadi. Silikagel ko'pincha namlikni «yutuvchi» deb ta'riflanadi. Silikagel moddadagi namlikni gelning asosiy qismiga singdirish orqali emas, balki uning ko'p sonli g'ovaklari yuzasiga adsorbsiyalash orqali yutadi. Suv bilan to'yinganidan so'ng, gelni 1-2 soat davomida 120 °C (250 °F) ga qadar qizdirib, qayta tiklash mumkin. Silikagelning ba'zi turlari suvga ko'p to'yinganda tuzilishi o'zgaradi. Bunga suv bilan aloqa qilishda kremniy panjaralari sinishi sabab bo'ladi. Silikagellar quydagicha tartibda ishlab chiqariladi: natriy silikatning suvli eritmasiga kislota bilan ishlov beriladi natijada silikagel cho'kmasi hosil bo'ladi, cho'kma yuviladi, so'ngra quritilib rangsiz silikagel hosil bo'ladi. Agar silikagelni namlikdan to'yinganligini ko'rsatish zarur bo'lsa, ammoniy tetraxlorokobaltat (NH^CoCU yoki kobalt xlorid CoCl2 qo'shiladi. Bu gel nam bilan to'yinganda pushti rangga, quriganida ko'k rangga ega bo'lishiga olib keladi.
1-rasm. Ishlatilgan silikagel Biz fikir yuritmoqchi bo'lgan chiqindi silikagel, polietilen ishlab chiqarishda polimerlanish zonasida hosil bo'ladigan ketonlarni adsorbtsiyalashda ishlatiladi. Ishlash muddatini o'tab bo'lgan silikagel yangisiga almashtiriladi, qayta ishlatilmaydi. Hosil bo'ladigan silikagel chiqindisining miqdori bir yilda 50 tonnani tashkil qiladi (1-rasm, 1-jadval).
WWW.OPENSCIENCE.UZ 165 | M^^WI
1-jadval
Silikagelning texnik tasnif
№ Sifat ko'rsatkich nomi Ko'rsatkich qiymati
1 Shakli shariksimon
2 Granulaning massa ulushi, % mas. 94
3 O'lchami, mm (0) 2-5
4 Uyilgan zichligi, kg/m3 400
5 Mexanik mustaxkamligi, % mass. 86
6 Quritish paytida yo'qotishlarning massa ulushi, % mass. 5
Ushbu chiqindi silikagelni qayta ishlash bo'yicha bir qator ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan, biroq ishlab chiqarishga joriy qilish mumkin bo'lgan effektiv natijaga hozircha erishilgani yo'q. Shunday ekan, ushbu chiqindining tarkibini o'rganish, qayta tiklash yoki ishlab chiqarishning boshqa sohalarida foydalanish yil sayin yig'ilib boradigan chiqindidan unumli foydalanish hamda uning atrof-muxit va tabiatga zararini kamaytirish kabi dolzarb muammolarni hal qilish mumkin bo'ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Тиллоев, Л. И., Усмонов, Х. Р. У., & Хамидов, Д. Г. (2020). ТЕХНИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ ОТХОДОВ В ГАЗОВЫХ ХИМИЧЕСКИХ КОМПЛЕКСАХ. Universum: технические науки, (5-2 (74)).
2. Тиллоев, Л. И., Косимов, Э. К. У., & Муродов, М. Н. (2020). РАЗДЕЛЕНИЕ ЖЁЛТОГО МАСЛА И ОПРЕДЕЛЕНИЕ ФИЗИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ МАСЛЯНОЙ ЧАСТИ, ПОЛУЧЕННОЙ ИЗ НЕГО. Universum: технические науки, (1 (70)).
3. Салимов, И. Р., Муродова, Ю. М. К., Муродов, М. Н., Тиллоев, Л. И., & Хайитов, Р. Р. (2020). ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОПТИМАЛЬНОГО РЕЖИМА ПОЛУЧЕНИЯ АКТИВИРОВАННОГО УГЛЯ ИЗ СКОРЛУПЫ КОСТОЧЕК ФРУКТОВ ДЛЯ ОЧИСТКИ АЛКАНОЛАМИНОВ. Universum: технические науки, (7-2 (76)).
4. Муродова, Ю. М. К., Муродов, М. Н., Сатторов, М. О., & Тиллоев, Л. И. (2020). ИССЛЕДОВАНИЕ ПОКАЗАТЕЛЕЙ И СВОЙСТВ ДИЗЕЛЬНЫХ ТОПЛИВ, ВЛИЯЮЩИХ НА ПОДАЧУ И СМЕСЕОБРАЗОВАНИЕ. Вопросы науки и образования, (23 (107)).
5. Муродова, Ю. М. К., Муродов, М. Н., Тиллоев, Л. И., & Сатторов, М. О. (2020). ИЗУЧЕНИЕ МЕТОДОВ ПОЛУЧЕНИЯ МЕТАНОЛА ДЛЯ ПРОИЗВОДСТВА ВЫСОКООКТАНОВЫХ БЕНЗИНОВ. Вопросы науки и образования, (23 (107)).
6. Атауллаев, Ш. Н., Тиллоев, Л. И., & Халимов, А. А. (2019). АНАЛИЗ ТЕХНОЛОГИИ ГЛУБОКОЙ ОСУШКИ ГАЗА С ПРИМЕНЕНИЕМ РАСТВОРОВ ГЛИКОЛЕЙ. Теория и практика современной науки, (3), 33-35.
7. Тиллоев, Л. И., & Ахроров, А. А. (2019). ВЛИЯНИЕ ИЗМЕНЕНИЙ ОСНОВНЫХ ФАКТОРОВ НА УСЛОВИЯ ПРОВЕДЕНИЯ ПРОЦЕССА РИФОРМИНГА В БНПЗ. Теория и практика современной науки, (3), 290-291.
8. Комилов, М. З., & Тиллоев, Л. И. (2018). Эффективность протекания процесса каталитического риформинга. Научный аспект, 7(4), 877-879.
9. Садуллаев, Д. Н., Исабаев, И. Б., & Тиллоев, Л. И. (2018). Восстановления отработанных масел. Научный аспект, 7(4), 850-852.
10. Тиллоев, Л. И., Дурдиев, Ж. Ж. У., & Хамидов, Ф. Ф. У. (2017). Производство катализаторов для гидрогенезационных процессов. Вопросы науки и образования, (6 (7)).
11. Кодиров, Ж. Ж. У., & Тиллоев, Л. И. (2017). Испытание катализаторов в процессе гидроочистки прямогонного дизельного и газойлевого дистиллята. Вопросы науки и образования, (11 (12)).
12. Отабоев, А. Х. У., & Тиллоев, Л. И. (2017). Влияние типа носителей на активность катализатора. Вопросы науки и образования, (11 (12)).
13. Тиллоев, Л. И. (2017). Технология получения масла типа АМТ-300Т. Научный аспект, (4-1), 139-141.
14. Мухиддинов, Ж. Ж. У., & Тиллоев, Л. И. (2017). Существующие катализаторы и процессы нейтрализации оксидов азота и углерода. Вопросы науки и образования, (11 (12)).
15. Тиллоев, Л. И., Дурдиев, Ж. Ж. У., & Давронов, Ф. Ф. У. (2017). Катализаторы процесса гидроочистки бензиновых фракций нефти. Вопросы науки и образования, (6 (7)).
16. Хамидов, Д. Г., & Базаров, Г. Р. (2017). Физико-химические основы процесса депарафинизации нефтепродуктов. Вопросы науки и образования, (3
(4)).
17. Тиллоев Л. И. и др. РАЗДЕЛЕНИЕ ЖЁЛТОГО МАСЛА И ОПРЕДЕЛЕНИЕ ФИЗИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ МАСЛЯНОЙ ЧАСТИ, ПОЛУЧЕННОЙ ИЗ НЕГО //Universum: технические науки. - 2020. - №. 1. - С. 79-81.
References
1. Tilloev, L. I., Usmonov, H. R. U., & Khamidov, D. G. (2020). TECHNICAL CLASSIFICATION OF WASTE IN GAS CHEMICAL COMPLEXES. Universum: Engineering Sciences, (5-2 (74)).
2. Tilloev, L. I., Kosimov, E. K. U., & Murodov, M. N. (2020). SEPARATION OF YELLOW OIL AND DETERMINATION OF PHYSICAL INDICATORS OF THE OIL PART OBTAINED FROM IT. Universum: technical sciences, (1 (70)).
3. Salimov, I.R., Murodova, Yu.M. K., Murodov, M.N., Tilloev, L.I., & Khayitov, R.R. (2020). DETERMINATION OF THE OPTIMAL MODE OF OBTAINING ACTIVATED CARBON FROM FRUIT PITS SHELL FOR PURIFICATION OF ALKANOLAMINES. Universum: Engineering Sciences, (7-2 (76)).
4. Murodova, Yu. M. K., Murodov, M. N., Sattorov, M. O., & Tilloev, L. I. (2020). RESEARCH OF INDICATORS AND PROPERTIES OF DIESEL FUELS AFFECTING SUPPLY AND MIXTURE FORMATION. Questions of science and education, (23 (107)).
5. Murodova, Yu.M.K., Murodov, M.N., Tilloev, L.I., & Sattorov, M.O. (2020). STUDYING METHODS FOR PRODUCING METHANOL FOR PRODUCING HIGH-OCTANE GASOLINES. Questions of science and education, (23 (107)).
6. Ataullaev, Sh. N., Tilloev, L. I., & Halimov, A. A. (2019). ANALYSIS OF TECHNOLOGY OF DEEP GAS DRYING WITH THE APPLICATION OF GLYCOL SOLUTIONS. Theory and practice of modern science, (3), 33-35.
7. Tilloev, L. I., & Akhrorov, A. A. (2019). INFLUENCE OF CHANGES IN THE MAIN FACTORS ON THE CONDITIONS OF THE REFORMING PROCESS IN THE BNPZ. Theory and Practice of Modern Science, (3), 290-291.
8. Komilov, M.Z., & Tilloev, L.I. (2018). The efficiency of the catalytic reforming process. Scientific Aspect, 7 (4), 877-879.
9. Sadullaev, D.N., Isabaev, I.B., & Tilloev, L.I. (2018). Recovery of used oils. Scientific Aspect, 7 (4), 850-852.
10.Tilloev, L.I., Durdiev, J.J. U., & Khamidov, F.F.U. (2017). Production of catalysts for hydrogenation processes. Science and education issues, (6 (7)).
11.Kodirov, J.J. U., & Tilloev, L.I. (2017). Testing of catalysts in the process of hydrotreating of straight-run diesel and gas oil distillate. Science and education issues, (11 (12)).
12. Otaboev, A. Kh. U., & Tilloev, L. I. (2017). Influence of the type of carriers on the activity of the catalyst. Science and education issues, (11 (12)).
13. Tilloev, L. I. (2017). Technology for producing oil of the AMT-300T type. Scientific aspect, (4-1), 139-141.
14. Mukhiddinov, J. J. U., & Tilloev, L. I. (2017). Existing catalysts and processes for the neutralization of nitrogen and carbon oxides. Science and education issues, (11 (12)).
15. Tilloev, L.I., Durdiev, J.J. U., & Davronov, F.F.U. (2017). Catalysts for the process of hydrotreating petroleum fractions. Science and education issues, (6 (7)).
WWW.OPENSCIENCE.UZ 168 | M^^WI
16.Khamidov, D.G., & Bazarov, G.R. (2017). Physical and chemical foundations of the process of dewaxing of petroleum products. Science and education issues, (3 (4)).
17. Tilloev LI et al. SEPARATION OF YELLOW OIL AND DETERMINATION OF PHYSICAL INDICATORS OF THE OIL PART OBTAINED FROM IT // Universum: technical sciences. - 2020. - No. 1. - S. 79-81.
