Научная статья на тему 'ЧАРМНИ ОШЛАШДА МАҲАЛЛИЙ СУВДА ЭРУВЧАН ФАОЛ СИНТЕТИК ПОЛИМЕРЛАРНИ ҚЎЛЛАШ'

ЧАРМНИ ОШЛАШДА МАҲАЛЛИЙ СУВДА ЭРУВЧАН ФАОЛ СИНТЕТИК ПОЛИМЕРЛАРНИ ҚЎЛЛАШ Текст научной статьи по специальности «Химические технологии»

CC BY
228
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ошлаш / чарм / тўлдириш / сувда эрувчан полимерлар / полимер композицияси / гидролизланган полиакрилонитрил / tanning / leather / fillings / water-soluble polymers / polymer composition / hydrolyzed polycrylonitrile / дубление / кожа / наполнения / водорастворимые полимеры / полимерная композиция / гидролизованный поликрилонитрил

Аннотация научной статьи по химическим технологиям, автор научной работы — Темирова Матлаб Ибодовна, Файзиев Элбек Улуғбекович, Давлатова Зарина Завқиддин Қизи

Мақолада чармни ошлаш учун сувда эрувчан фаол синтетик ошловчилар сифатида пойабзалнинг остки ва устки қисми учун чарм ишлаб чиқаришнинг ошловчи композициялар таркибида маҳаллий иккиламчи маҳсулот бўлган гидролизланган полиакрилонитрилнинг К-4 полимер препаратини қўлланилиши келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по химическим технологиям , автор научной работы — Темирова Матлаб Ибодовна, Файзиев Элбек Улуғбекович, Давлатова Зарина Завқиддин Қизи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

APPLICATION OF LOCAL SYNTHETIC ACTIVE WATER-SOLUBLE POLYMERS FOR SKIN TANNING

The article describes the use of a polymer preparation K-4 of hydrolyzed polyacrylonitrile, local and secondary raw materials, as a water-soluble active synthetic tanning agent in the composition for the leathers of the upper and lower shoes.

Текст научной работы на тему «ЧАРМНИ ОШЛАШДА МАҲАЛЛИЙ СУВДА ЭРУВЧАН ФАОЛ СИНТЕТИК ПОЛИМЕРЛАРНИ ҚЎЛЛАШ»

DOI: 10.24412/2181-144X-2021-1-33-38 Темирова М.И., Файзиев Э.У., Давлатова З.З.

ЧАРМНИ ОШЛАШДА МА^АЛЛИЙ СУВДА ЭРУВЧАН ФАОЛ СИНТЕТИК ПОЛИМЕРЛАРНИ КУЛЛАШ

Темирова Матлаб Ибодовна, Бухоро му^андис-технология институти, "Органик моддалар кимёвий технологияси" кафедраси доценти, техника фанлари номзоди. Файзиев Элбек Улугбекович, Магистр, Бухоро му^андис-технология институти, Давлатова Зарина Завкиддин кизи, Магистр,Бухоро му^андис-технология институти, Узбекистон Республикаси

Аннотация. Маколада чармни ошлаш учун сувда эрувчан фаол синтетик ошловчилар сифатида пойабзалнинг остки ва устки кисми учун чарм ишлаб чикаришнинг ошловчи композициялар таркибида ма^аллий иккиламчи ма^сулот булган гидролизланган полиакрилонитрилнинг К-4 полимер препаратини кулланилиши келтирилган. Таянч сузлар: ошлаш, чарм, тулдириш, сувда эрувчан полимерлар, полимер композицияси, гидролизланган полиакрилонитрил

ПРИМЕНЕНИЕ МЕСТНЫХ СИНТЕТИЧЕСКИХ АКТИВНЫХ ВОДОРАСТВОРИМЫХ ПОЛИМЕРОВ ДЛЯ ДУБЛЕНИЯ КОЖ

Темирова Матлаб Ибодовна, Кандидат технических наук, доцент кафедры "Химическая технология органических веществ" Бухарского инженерно-технологического института,

Файзиев Элбек Улугбекович, Магистр Бухарского инженерно-технологического института,

Давлатова Зарина Завкиддин кизи, Магистр Бухарского инженерно-технологического института,

Аннотация. В статье приведено применение полимерного препарата К-4 гидролизованного полиакрилонитрила, местного и вторичного сырьё, в качестве водорастворимого активного синтетического дубителя в состав композиции для кож верха и низа обуви.

Ключевые слова: дубление, кожа, наполнения, водорастворимые полимеры, полимерная композиция, гидролизованный поликрилонитрил

APPLICATION OF LOCAL SYNTHETIC ACTIVE WATER-SOLUBLE POLYMERS FOR SKIN TANNING

Temirova Matlab Ibodovna, doctor of philosophy (Ph.D) in technics, Bukhara Engineering and Technologicalwhich institute,

Fayziev Elbek Ulugbekovich, Master of Bukhara Engineering Technological Institute, Davlatova Zarina Zavkiddin Kizi, Master of Bukhara Engineering Technological Institute.

Annotation. The article describes the use of a polymer preparation K-4 of hydrolyzed polyacrylonitrile, local and secondary raw materials, as a water-soluble active synthetic tanning agent in the composition for the leathers of the upper and lower shoes. Key words: tanning, leather, fillings, water-soluble polymers, polymer composition, hydrolyzed polycrylonitrile

^озирги даврда бозор алокаларини шаклланишида табиий чарм ишлаб чикариш саноатида мах,сулотнинг сифатини ва бозорга ракобатбардошлигини ошириш бугунги куннинг мух,им вазифаларидан биридир [1].

Ах,олининг табиий чармга булган эх,тиёжини кондириш ва четдан импорт килинаётган кимматбах,о камёб кимёвий моддалар урнини боса оладиган саноат чикандилари асосида мах,аллий табиий ва кимёвий моддаларни яратиш хрзирги куннинг долзарб муамоларидан бири булиб х,исобланмокда. Чарм саноати

иктисодий саморадорлигини ошириш ва ишлаб чикарилаётган чармларнинг ассортиментини кенгайтириш ва технологик жараёнларда янги кимёвий композицион материалларни яратиш, уларни куллаш билан чамбарчас богликдир.

Бизга маълумки, ошлаш жараёнлари чарм ишлаб чикаришда энг асосий жараён хисобланади [2]. Шу максадда чармни ошлаш учун республикамизда мавжуд ва унинг корхоналарида ишлаб чикариладиган кимёвий моддаларни, айникса сувда эрувчан синтетик полимерларни чармни ошлашда кулланиладиган композициялар таркибида махаллий препаратларни куллаш бугунки кун талаби хисобланади.

Чарм ишлаб чикаришда технологик жараёнлар учун турли хил органик ва ноорганик моддалардан ташкил топган композициялар ишлатилади. Шу муносабат билан терини ошлаш учун янги таркибга эга композициялар учун махаллий синтетик препаратларни танлаб олиш керак [3].

Бугунки кунда республикамизнинг купгина кимёвий корхоналарида полимерлар ишлаб чикариш йулга куйилган. Бу эса, чарм ишлаб чикаришда республикамиз корхоналарида ишлаб чикариладиган реакцион сувда эрувчан синтетик полимерларни тадкик килиш ва улардан фойдаланиш имкониятларини топишни такозо этади.

Терининг сифатини яхшилаш буйича истикболли йуналишларидан бири бу чарм ишлаб чикаришнинг ошлаш жараёнларига пойабзалнинг остки кисми учун аралаш ошлаш усулини куулаш оркали уларни турли хил композицияларини куллаб, унинг ассортиментларини кенгайтиришни талаб этади.

Янги самарали композицияларни чарм ишлаб чикариш технологик жараёнларида куллашнинг амалий ва назарий ахамиятга эга, бу эса ушбу композицияларнинг тайёр чармнинг хоссаларига таъсирини урганишни, шунингдек уларни тайёрлаш технологиясини такомиллаштиришни такозо этади.

Самарали композицияларни ишлаб чикиш технологиясини ишлаб чикишда биз илгари пойабзал остки кисми учун чарм ишлаб чикариш жараёнининг турли боскичларида махаллий Навоазот акционерлик жамиятида ишлаб чикриладиган нитрон толасини олишда хосил буладиган иккиламчи махсулот, гидролизланган полиакрилонитрилнинг сувда эрийдиган К-4 препаратини олдик.

Бизга маълумки, пойабзалнинг остки кисми учун чарм ишлаб чикаришнинг ошлаш жараёни композицияси таркибида усимликлардан олинган ошловчилар кулланилади ва бу ошловчилар катта маблаг эвазига четдан келтирилади. Шу муносабат билан биз уз тадкикотимизда четдан келтириладиган усимлик ошловчилар таннидларнинг бир кисми урнига К-4 препаратини ишлатишни ва бу препаратни уз ичига олган композицияларни чармни ошлашда кулланиладиган турли хил усуллардан фойдаланган холда, унинг кетма-кет киритилишини урганиб чикдик.

Сувда эрийдиган К-4 полимерини ошловчи композиция таркибига куйидаги х,олатлар буйича киритилди:

а) пикелланган гулакни хромлашдан олдин;

б) чарм ярим тайёр мах,сулотни хромлашдан кейин;

в) чарм ярим тайёр мах,сулотни ёглаш жараёнида.

а). Тадкикот ишини олиб боришда биринчи навбатда пикеллашни К-4 препарати билан ишлов бериш билан алмаштириш ва ушбу ишлов беришда чармнинг ишлаб чикариш х,ажмига х,амда калинлигига таъсирини урганишни вазифа килиб олдик.

Урганиш объекти сифатида ишлаб чикариш партиясидан мутлако кулсизлантирилган (тузсизлантирилган) хукиз терисидан олинган тери тукимаси (гулак) олинди, барча ивитиш-куллаш тайёрлов жараёнлари амалда тасдикланган услубга мувофик олиб борилди. Кулсизлантиришдан кейин тери тукимаси элементларга ажратилди. Эксперимент учун терининг ёпкич кисмидан кесилиб,

назорат нукталари белгилаб олиниб, калинлиги улчанди. Назорат учун олинган ярим тайёр махсулот кейин яна амалдаги услуб буйича ишлов берилди.

Дастлабки тажрибалар куйидаги экспериментал технологик ишлов бериш схемасини ишлаб чикишга имкон берди.

Ошлаш барабанига харорати 30-350С да С.К. (суюклик коэффициенти)=0,6 билан сув куйилади, шундан сунг тери тукимасининг массасига нисбатан 5% сувда эрийдиган К-4 полимер препарати кушилди ва ярим тайёр махсулот юкланди.

Бир соат барабан айлантирилгандан кейин унга кулсизлантирилган тери тукимасининг массасига нисбатан 1%- алюминий аччиктошлари кушилади.

б) бу тажриба чарм ярим тайёр махсулотини таннидлар билан ошлашдан олдин К-4 препарати билан ишлов беришдан бошланади.

Илгари олинган натижалар асосида биз куйидаги ишлов бериш услубини кулладик.

К-4 полимерининг хром тузлари билан ишлов берилган тери тукимасига С.К.=1, , харорат 35 0С хароратда амалга оширилди, К-4 полимерининг сарфи барча холатларда хромланган тери тукимасининг массасига нисбатан 5% ни ташкил этади. Ишлов бериш вакти 2 соатни ташкил килди. Кейин ишлатилган эритма тукилди ва танидли ошлаш амалга оширилди. Ошлашдан сунг С.К.=2,5, 35 0С хароратда 1 соат давомида яхшилаб ювилди. Худди шу шароитда, назорат намуналари хам ошлашдан кейин ювилди.

Назорат чармлари учун тулдириш ва ёглаш жараёнлари ошлашдек ягона амалдаги услуб буйича амалга оширилди:

- тажриба ярим терилари хам ёгланди ва тулдирилди, бу терилар хам ягона амалдаги услуб буйича амалга оширилди;

- иккинчи гурух тажриба чармлар ёгланди ва К-4 полимер билан тулдирилиб, 1 -бандда курсатилган тартибда таннид билан ошлашгача ишлов берилгандек олиб борилди. К-4 полимер сарфи хром тузлари билан ишлов берилган ярим тайёр чармнинг массасига нисбатан 4% ни ташкил этди. Кейинги жараёнлар пойабзалнинг остки кисми учун чарм ишлаб чикариш услубига мувофик амалга оширилди.

Ишлов берилган намуналарни текшириш куйидаги натижаларни берди: ташки куриниши, ранги ва чидамлилиги буйича назорат ва тажриба намуналари уртасида фарк йук эди.

Маълум булган усулга асосан кимёвий ва физик-механик тадкикотлар утказилди. Ошлаш жараёнининг назорати ошланган терининг пишиш харорати билан характерланади. Органолептик ва асбобли анализ ёрдамида, сувда эрийдиган К-4 полимерини чарм ярим тайёр махсулотга киритиш билан унинг назорат териларига нисбатан калинлик ошганлиги хамда, бундан ташкари, тажриба намуналарида ёгловчи моддаларнинг микдори назорат таркибига караганда анча куп эканлиги аникланди. Бу эса, чармни ёглашдан кейин К-4 препарати чармга киритилган ёгловчи моддаларнинг ёгли кислоталарининг фаол функционал гурухлари билан узаро богланиш хосил килиши билан тушунтирилади.

Тажриба намуналарининг сувга чидамлилиги назорат килинадиганлардан маълум даражада фарк килмайди ва ГОСТ талабларига жавоб беради.

Тадкикот намуналари билан солиштирганда икки соатлик сув сигимининг озгина пасайиши К-4 полимерига ишлов берилганда дерма хажмининг кучли шаклланишидан далолат беради. Экспериментал намуналарнинг хул ишкаланишига нисбатан ейилишга чидамлилик, назорат намуналарининг бу курсаткичларидан бир оз фарк килади.

Тадкикотлар натижалари чармнинг калинлиги ва зичлигини ошириш вазифаси билан боглик булган энг истикболли усул ёглаш жараёнида К-4 полимер полимерининг киритилиши деган хулосага келди.

в) Сувда эрийдиган К-4 полимер er аралашмаси таркибига биргаликда ишлов бериш учун киритилди.

Композициянинг хоссаларини урганиш объекти сифатида ошлаш, ювиш ва сикишдан кейин олинган йирик шохли моллар териси хисобланган хукиз териси олинди. Олдинги барча жараёнлар, шу жумладан ошлаш хам "Узбекистан" Тошкент чарм-пойабзал акциядорлик жамиятида кулланиладиган техник шартларга мувофик амалга оширилди.

Тажрибалар, асосан ишлаб чикариш партияларидан олинган ёпкичларда утказилди. Ёпкичлар умртка чизиги буйлаб кесилган ва маркаланган (ассиметрик бахрома усулида).

Маркаланган ярим ёпкичлар техник стандартга мувофик ишлаш давом эттирилди. Тажриба ярим ёпкичларни таркибида сувда эрувчан К-4 полимер препарати булган композиция тулдирилди.

Тадкикотнинг асосий максади терининг калинлигини оширишдир, шунинг учун ишлов беришдан олдин ва кейин стандарт нукталардан назорат учун ярим ёпкичлардан намуналар олинади.

Терини ёглаш ва тулдириш жараёни куйидагича амалга оширилди: ёг барабанини иссик хаво ёрдамида 85-90 0С хароратгача киздирилди.

Пуфлаш усули билан киритилган хаво харорати 90-95 0С ни, чикадиган хаво харорати 75-80 0С ни ташкил килади. Иситилгандан кейин барабанга хаво етказиш тухтатилади ва намлгик 45-50% булган экспериментал ярим тайёр махсулот юкланади. Барабаннинг айланиши 30 дакика. Бу вактдан утгандан сунг барабанни айлантириш тухтатилади, юклаш ойнаси оркали сикилган чармнинг массасига нисбатан 3% микдорда олдиндан 50-55 0С да хароратда иситилган ёг композицияси кушилади. Кейин 1 соат утгандан сунг 450С хароратда иситилган К-4 полимер препарати сикилган чармнинг массасига нисбатан 4% микдорда солинади. Барабанни хар бир соатда тухтатилиб К-4 полимер препаратини сингиши текширилди, шундан сунг 3% алюминий аччиктошлари солинди. Барабан 30 дакика айлантирилди. Шундан кейин яъни янги композиция билан ёгланган ва тулдирилган ярим тайёр махсулот ягона ишлов бериш технологияси асосида давом эттирилди.

Чарм ярим тайёр махсулотларини ошлаш учун самарали композициялар яратиш учун тулдирувчи ва ошловчи моддаси сифатида сувда эрийдиган гидролизланган полиакрилонитрилнинг (ГИПАН) К-4 препаратини куллаб, хром чармлари учун табиий ошловчи воситаларини сарфини камайтириш максадида тадкикот ишлари олиб борилди.

Катта шохли мол терисидан тайёрланган пойабзалнинг остки кисми учун каттик чарм сифатини аниклаш буйича тадкикот ишлари олиб борилди, бу учун курук тузлаш усули билан консерваланган терилар олиниб амалда кулланиладиган услуб асосида намуналарга ишлов берилиб, ошлаш учун таннидлар микдорини 7% (12% стандарт)га камайтирган холда, К-4 препарати ва кейин ёглаш учун акрил эмулсияси кушиб ишлов берилди.

Шу тарзда ишлов берилган чарм норматив ва техник талабларга жавоб бериб, тайёр чарм холатида унинг юзаси силлик, текис булиб йук хамда юзада бурмалар ва тортилиш аломатлари хам йук эди.

Худди шундай усул билан курук тузланган усулда консерваланган корамол териларидан пойабзалнинг устки кисми учун таннидлар микдорини камайтирган холда (7% оралигида) ошланган чармни кейинги ошга туйинтиришда К-4 полимер препарати билан ишлов бериб чармни сифатини бахолаш максадида тажриба ишлари олиб борилди. Ошга туйинтиришда препарат К-4 полимери билан бир неча вариантларда ишлов берилди.

Ошловчи композицияси билан ишлов берилган чарм намуналарининг кимёвий ва физик-механикавий хоссалари лабораторияда кетма-кет аникланди ва назорат учун олинган чарм билан таккосланди.

Тайёр чармнинг сифати кимёвий тахлил ва физик-механик синовлар курсаткичлари билан аникланди. Олинган маълумотлар 2- жадвалда келтирилган.

Тайёр чармнинг кимёвий ва физик-механик курсаткичлари куйидаги 2-жадвалда келтирилган.

1 -жадвал

Тулдириш (ошга туйинтириш) жараёни композицияни таркиби_

№ Кимёвий материаллар номи Назорат учун олинган Вариантлар

I II III IV V

1. Ef, % 3 3 3 3 3 3

2. Полимер КМУ(карбамид-уротропин-мочевина), % 5 3 3 - 5 5

3. Полимер К-4 препарати,% - 2 - 5 3 4

4. Акрил эмульцияси - - 3 1,5 1,0 -

5. Алюминкалийли ачитки 3 3 3 3 3 3

2-жадвал

Кимёвий ва физик-механик курсаткичлар_

Курсаткичлар номи тажриба ГОСТ 945 Корхона (назор.)

Намлик,% 12,1 17 12,4

Органик эритувчилар билан экстракция 14,5 9-15 14,0

килинадиган моддалар,%

Чанг билан ишлов берилган кейин колган 7,2 к/э 6,0 6,9

ёгнинг улуши,%

Сувда ювиладиган моддалар микдори, % 2,25 5,0 о/э 3,1

Хром оксиди, % 1,4 1,4 о/э 1,38

Ошланганлик сони, % 45 30 к/э 41

рН-водород курсаткичи 3,4 4,0-5,5 3,7

Кундаланг йуналиш буйича олинган чармнинг уртача 9,8Мпа даги чузилишдаги 3,53 1,6 к/э 2,2

мустахкамлик

Кундаланг ва буйлама йуналиш буйича олинган чармнинг 9,8 МПа чузишдаги юза 4,26 1,75 к/э 2,8

сиртига ёриг пайдо булгандаги уртача

мустахкамлик чегараси

9,8 МПа кучланишдаги чузилувчанлик,% 19,1 15-30

Гигротермик баркарорлик, % 85,4 к/э70 80

Сувутказувчанлик ва намлик сигими - - -

нормаллашмаган

Изох: к/э - кам эмас о/э* - ортик эмас

Иш жараёнида сувда эрийдиган К-4 полимеридан фойдаланиб, 6 та тулдириш вариантларидан фойдаланилди. 2-жадвалда келтирилган назорат ва 5 та вариант буйича тулдирилган чарм ярим тайёр махсулотлар меъёрий ва техник хужжатларга

мое келади. Тайёр чарм ранги текис, юза сирти силлик; булиб, тортилмаган ва доглари йук; эди. Чармнинг юзаси зич булиб, бушашмаган махсулот олинган эди.

Тайёр чармларни тахлил ;илиш куйидагиларни курсатди: барча холатларда экспериментал чарм назоратдан кура туликрок; эканлиги маълум булиб чикди.

Адабиётлар

1 .M.I. Temirova, M.M. Rajabova, Z.S. Ramazanova, A.A. Khaydarov.Investigation of the Influence of the Type And Content of Reactive Water-Soluble Polymers in the Composition on the Process of Skin Finishing and their Structural Changes. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology Vol. 7, Issue 10 , October 2020. Copyright to IJARSET www.ijarset.com 15132

1. Temirova M.I., Tarmoq kimyosi va texnologiyasi. Darslik. Dizayn-Press MCHJ nashriyoti, Toshkent, 2013 y. 320 b.

З.Темирова М.И. Разработка эффективных композиций на основе местного и вторичного сырья и технологик их получения для дубления и отделки кож // Автореферат. Дис. канд, хим. наук. Ташкент, 2000.- с. 119.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.