Научная статья на тему 'БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ ИНСОНИЯТ КОММУНИКАЦИЯ, ЙЎЛ – АЛОҚА ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИДА ТУТГАН ЎРНИ'

БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ ИНСОНИЯТ КОММУНИКАЦИЯ, ЙЎЛ – АЛОҚА ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИДА ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

341
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Буюк ипак йўли / йўналишлар / савдо / алоқа / коммуникация.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Бахриддин Лутфуллаевич Салимов, Сафарали Ёрқин Ўғли Мейлиев, Бунёд Баҳодирович Тешаев

Мақолада қадимги «Буюк ипак йўли»нинг инсоният коммуникация, йўл – алоқа тизимининг ривожланиш тарихида ўз ўрни борлиги, инсоният тараққиѐтида ҳеч бир йўл, нуфуз, кўлам ва миқѐс жиҳатидан «Буюк ипак йўли»чалик аҳамиятга эга бўлмаган. Бу йўл тарихда Шарқ билан Ғарбни боғлаган, Осиѐ ва Европани туташтирган биринчи ва ягона коммуникация алоқа йўли бўлганлиги таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Бахриддин Лутфуллаевич Салимов, Сафарали Ёрқин Ўғли Мейлиев, Бунёд Баҳодирович Тешаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ ИНСОНИЯТ КОММУНИКАЦИЯ, ЙЎЛ – АЛОҚА ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИДА ТУТГАН ЎРНИ»

БУЮК ИПАК ЙУЛИНИНГ ИНСОНИЯТ КОММУНИКАЦИЯ, ЙУЛ -АЛОЦА ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИДА ТУТГАН УРНИ

Бахриддин Лутфуллаевич Салимов Сафарали Ёркин ртли Мейлиев Бунёд Ба^одирович Тешаев

Тошкент давлат транспорт университети

АННОТАЦИЯ

Маколада кадимги «Буюк ипак йули»нинг инсоният коммуникация, йул -алока тизимининг ривожланиш тарихида уз урни борлиги, инсоният тараккиётида хеч бир йул, нуфуз, кулам ва микёс жихатидан «Буюк ипак йули»чалик ахамиятга эга булмаган. Бу йул тарихда Шарк билан Гарбни боглаган, Осиё ва Европани туташтирган биринчи ва ягона коммуникация алока йули булганлиги тахлил этилган.

Калит сузлар: Буюк ипак йули, йуналишлар, савдо, алока, коммуникация.

КИРИШ

Кадимги йуллар хакида гап кетганда, купчиликнинг хаёлига биринчи навбатда, «Буюк ипак йули» келиши, инкор этиб булмас хакикатдир. Бунда биз «Лаъл йули», «Шох йули» ва «Яйловлар йул»ларининг ахамиятини пастга уриш ниятидан йирокмиз. Албатта, бу кадимий йулларнинг инсоният коммуникация, йул - алока тизимининг ривожланиш тарихида уз урни бор. Буни эътироф этмаслик кип-кизил адолатсизликдан бошка нарса эмас. Лекин, тан олиб айтишимиз керакки, инсоният тараккиётида хеч бир йул, нуфуз, кулам ва микёс жихатидан «Буюк ипак йули»чалик ахамиятга эга булмаган. Бу йул тарихда Шарк билан Гарбни боглаган, Осиё ва Европани туташтирган биринчи ва ягона коммуникация алока йули булган.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Илмий - тарихий далилларга асосланган манбааларга мурожаат киладиган булсак, «Буюк ипак йули» тугрисида куйидаги карашлар илгари сурилганлигини кузатишимиз мумкин: биринчиси, «Узунлиги 12000 км булган «Буюк ипак йули» милоддан аввалги 2 асрда очилди. Бу йул факат савдо йули эмас эди. У айни пайтда дунё халклари уртасида маданий хамда давлатлараро алокалар йули

November, 2022

304

сифатида хам хизмат килди. Йул Хитойнинг Хуанхе дарёси буйида жойлашаган Сиан шахридан бошланиб, икки йуналишли булган. Биринчи йуналиш -Хитойдан Самаркандгача булган йуналиш эди. Самаркандда йул яна иккига булинган. Бири, Эрон оркали Уртаер денгизигача, иккинчиси Шимолий Кавказ оркали Кора денгизгача етиб борган.

Иккинчи йуналиш Хитойдан бошланиб, Помир - Тян-Шан тог тизмаларидан утиб, Афгонистонга, ундан Х,индистонга олиб чикккан». Гувохи булганингиздек, ушбу таърифда «Буюк ипак йули» хакида имкон кадар киска ва аник тушунча беришга харакат килинган ва кайсидир маънода буни уддасидан чикилган. Таъкидланганидек, йул Хитойдан бошланган. Мазкур йул бутун Осиё китъасини камраб олган холда жанубда Х,инд океани, форс курфази хамда гарбда Урта ер денгизи ва Кора денгиз киргокларигача борган. Лекин, бу дегани «Буюк ипак йули» ана шу денгиз сохилларида тугаган деган маънони англатмаслиги керак. Зотан, йулнинг бундан буёгидаги кисми кемалар воситасида сувда давом этиб, денгизнинг бошка киргокларига хам етиб борган. Сувнинг у томонлари Европа ва Африка сохиллари хисобланган. Айтиш мумкинки, «Буюк ипак йули» кичик-кичик тармоклари ушбу китъаларнинг ички йуналишларида давом этган. Демак, «Буюк ипак йули» ер юзининг кадимий ва асосий цивилизациялар макони саналган уч китъаси: Осиё, Европа ва Африкани боглаган илк ва уз даврида ягона булган китъалараро йул хисобланади. Ушбу карвон йули 17 аср ёки 1700 йил мобайнида уз ахамиятини йукотмасдан инсониятга хизмат килиб келган.

«Буюк ипак йули»нинг йуналишлари борасида Академик А.Аскаров илмий хулосаларида анча кенгрок баён этилган: «Буюк ипак йули» Хитойнинг кадимги маркази Сиандан бошланиб, бошка Хитой шахарлари Ланчжоу оркали Дунхуанга келган. Ушбу шахарда йул иккига ажралади. «Буюк ипак йули»нинг жанубий-гарбий тармоги Хитойдаги Такламакон сахроси оркали Хотанга, ундан Ёркентга келиб, Помир тогининг даралари оркали Вахонга, ундан Бактриянинг бош шахри Зариаспга (Балх) келган. Балхда йул яна уч тармокка ажралади, гарбий тармоги Марвга, жанубий тармоги Х,индистонга, шимолий тармоги Термиз оркали Дарбанд, Наутак, Самаркандга караб кетади.

«Буюк ипак йули» шимолий-гарбий тармоги эса Дунхуандан Бами, Кучи, Турфан оркали Тарим вохасига - Кашгарга боради. У ердан Тошкургон оркали Узган, Уш, Кува, Ахсикент, Попга, ундан Ашт дашти оркали Хужанд, Зомин, Жиззахга, сунгра Самаркандда Наутак йули билан бирлашади. Йул Самарканддан гарбга - Добуссияга, Малик чул оркали Бухоро ва Ромитанга, ундан Варахша оркали

November, 2022

305

Бойкент ва Форобга бориб, Амул шахрига утади. Амулда Марвдан Урганч томон Аму буйлаб кетаётган йулга кушилган. Марв шахрига етиб келгач, йул икки йуналишда давоб этган. Марвдан гарбга томон йуналган «Буюк ипак йули» Табриз ва Парфия давлатининг Ниса шахри оркали Эроннинг Гекотомил, Апалия ва Экбатана (Хдмадон) шахарларига ва улардан утиб Месопотамиянинг Ктесафон ва Багдод шахарларига таркалган. Ундан Дажла, Фрот дарёсининг унг сохили буйлаб шимол томон йуналиб, Антиохия (Антокия) оркали Дамашкка, Тир ва Куддус шахарлари оркали Мисрга етиб борган. Марвдан чиккан шимолий йул эса Амул оркали Урганчга, ундан шимолий Каспий буйлаб Шимолий Кавказга, сунгра Кора денгизнинг шимолидан Константинополга бориб, Босфор ва Дарданелл оркали Урта ер денгизига утиб Византия шахарларига оралаган. Ундан кейин Европанинг бошка худудларига хам таркалганига шубха йук.

Юкоридаги мулохазалардан куриниб турганидек, «Буюк ипак йули»нинг тармоклари ва йуналишлари узининг мукобил вариантларига эга булган экан. Мазкур хусусият хам «Буюк ипак йули»нинг асрлар давомида фаолият курсатишида мухим омиллардан бири булган. Негаки, биронта йуналишда муайян сабабларга кура йул хавфли булиб коладиган ёки ёпиладиган булса, катнов бошка йуналишларда давом эттираверилган. Мисол тарикасида айтадиган булсак, аввалрок таъкидлаганимиздек, Дунхуан шахридан «Буюк ипак йули» йули икки тармокка булиниб давом этган. Бу кадимий Хитой ёзма манбааларида хам кайд этиб утилган. Хусусан, Шимолий йул - «Бэйдао» ва Жанубий йул - «Нандао» деб аталган. Тарихий вокеликларга кура Шимолий йул утган худудлар бир неча юз йиллар давомида хунлар назоратида булганлиги сабабли «Буюк ипак йули»даги асосий алокалар Жанубий йул оркали амалга оширилган. Карвонбошилар ва савдогарлар купрок шу йулдан юришни лозим топишган. Чунки улар учун карвонларини ва молларини манзилга бешикаст етказиш масаласи биринчи уринда турган. Хавфли йулдан юриб уз жонини ва молини гаровга куйгандан кура хавфсиз йулдан юриш кулай булган. Албатта, бу уринда уларда танлов имкониятининг булганлиги уларнинг омади булган. Бу жараёнларнинг хаммаси, «Буюк ипак йули» таркибига кирувчи йуллар орасида ички ракобат мавжуд булганлигидан дарак беради. Ракобат бор жойда эса ривожланиш, таракиёт булиши барчамизга маълум.

Биз юкоридаги мулохазаларимизда «Буюк ипак йули»нинг Европа худудларида хам давом этганини айтиб утдик. Бизнинг бу хулосамизни Хитойни узида олиб борилган илмий тадкикотлар хам тасдиклайди. Ана шундай манбааларда кайд

November, 2022

306

этилишича, «Ипак йули... Урта денгизнинг шаркий сохиллари оркали Римга етиб борган». Албатта, бу йулдан турли-туман товарлар, хом-ашёлар олиб утилган. Лекин, «Буюк ипак йули»дан шаркдан гарбга томон ташилган асосий махсулот ипак матолар булган. Шу уринда савол тугилади, хуш бу ипак матолари каерда ишлаб чикарилган? Хитойлик тарихчилар - бу ипак матолари ва ипак махсулотлари Хитойда ишлаб чикарилган, чунки пиллачилик биринчи булиб Хитойда пайдо булган, бошка жойларга хам Хитойдан таркалган деб таъкидлашади. Эътироф этиш керак, пиллачилик-ипакчилик Хитойдан кадим замонлардан ривожланиб келган. Хитой худудидан топилган манзилгохлардаги тарихий ашёвий далиллар буни тасдиклайди. Нафакат, кадимий даврларда, балки хозирги кунда хам Хитой давлати ипак ишлаб чикариш ва ипак махсулотларинин экспорт килишда биринчи уринда бормокда. Хитойда ва Марказий Осиёда ишлаб чикарилган ипак матолари ва ипак махсулотларига талаб Европа давлатларида жуда юкори булган. Европада, хусусан, Рим империясида шундай даврлар булганки, ипак матолардан кийим кийиш урф булган. Натижада ахолининг ипак матоларига булган эхтиёжи жуда ошиб кетган. Ахоли ипак матоларини сотиб олиш учун кулидаги бор маблагини сарфлай бошлаган. Бу холатдан савдогарлар унумли фойдаланганлар ва Рим империясига куплаб ипак матоларини олиб кира бошлаганлар. Римлик олим Г.Плиний узининг «Табиат тарихи» асарида ёзишича ипак матоларга талаб юкори булгани учун хар йили Римдан Хитойга караб 3,5 миллион танга чикиб кетган. Мазкур вазият Римда тилла тангаларнинг танкислигини келтириб чикарган. Окибатда Рим хукумати ипак матоларни олиб кирилишини чеклаш буйича махсус карор кабул килган. Ушбу тарихий вокеликлар, Хитойдан бошланган «Буюк ипак йули»нинг Европа худудларини хам камраб олганлигини яна бир бор исбот этади. Ва охир - окибатда давлатлараро ижтимоий муносабатларни урнатилишига хизмат килган. Чунончи, халкаро йулларнинг давлатлар иктисодини усишида ва халклар фаровонлигини таъминланишидаги урни катта булган. Айникса, йул буйидаги ахоли манзилгохлари бундан жуда манфаатдор булган. Хусусан, «Буюк ипак йули» буйидаги Сиан, Ланчжоу, Дуньхуан, ^ашкар, Ёркент, Урумчи, Балх, Тошкент, Самарканд, Бухоро, Марв, Техрон, Ктесефон, Багдод ва яна бошка куплаб шахарлар уз даврида гуллаб-яшнаган.

ХУЛОСА

Х,ар нарсани боши булганидек, охири хам бор. Жумладан, 16-17 асрларга келиб «Буюк ипак йули»нинг

November, 2022

307

ахамияти анча тушиб кетди. Хитойнинг «Буюк ипак йули» доирасида Туркистон билан ва Осиё хамда Европа мамлакатлари орасидаги савдо алокалари анча кискариб кетди. «Буюк ипак йули»да юрувчи карвонлар аввалгига караганда анча сийраклашиб колди. Йул буйидаги бир вактлар гавжум булган манзилгохлар, карвонсаройлар ва бозорлар хувиллаб колди. «Буюк ипак йули»нинг бу холатга тушиб колишида куйидаги омиллар сабаб булган эди:

- биринчидан, Хитойнинг узида ва «Буюк ипак йули»даги мамлакатларда сиёсий вазиятни бекарорлашуви;

- иккинчидан, кемасозликни ривожланиши асносида денгиз йулларига кашф этила бошланиши. Ички ва халкаро денгиз йулларига асос солиниши.

REFERENCES

1. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) УЗБЕКИСТОН ТАРАККИЁТИДА КОММУНИКАЦИЯ ВА ТРАНСПОРТ ТИЗИМИНИНГ УРНИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.

2. Salimov B.L. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. Volume: 1, lssue 6, 2021. -Р.406-410.

3. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) УЗБЕКИСТОН ТАРАККИЁТИДА КОММУНИКАЦИЯ ВА ТРАНСПОРТ ТИЗИМИНИНГ УРНИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407

4. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик богликлигининг гносеологик тахлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси (DSc). Тошкент. Узбекистон Миллий Университети. 2022. 224 б.

5. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич Дасанов Миршод Нуъмонович. ШАРК МУТАФАККИРЛАРИНИНГ КОМИЛ ИНСОН ТАРБИЯСИ МАСАЛАЛАРИ ТАХДИЛИ. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. Volume: 2, lssue 4, 2022. -Р.1345-1354.

6. Салимов Б.Л. Случайность связана c существующими условиями или является результатом их взаимоотношений // International Conference on Social and Humanitarian Research. - Poland. 2021. - Р.175-177.

https://t.me/ares uz

November, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

308

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.