Научная статья на тему 'БОЙСУНТОҒ ЖАНУБИЙ-ҒАРБИЙ ҚИСМИДАГИ ЕР ЁРИҚЛАРИНИНГ ЖОЙЛАШИШ ХУСУСИЯТЛАРИ'

БОЙСУНТОҒ ЖАНУБИЙ-ҒАРБИЙ ҚИСМИДАГИ ЕР ЁРИҚЛАРИНИНГ ЖОЙЛАШИШ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
40
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ер ёриқлари / кўтарилма-сурилма / ташлама / силжиш / Бойсунтоғ / тузилма. / разломы / взбросы / сбросы / сдвиги / Байсунское поднятие / структура

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дононов Ж.У., Умурзаков Р.А.

Бойсунтоғ жанубий-ғарбий қисми ер ёриқларининг жойлашиш хусусиятлари тўғрисидаги маълумотлар келтирилган. Ер ёриқларининг асосий миқдори шимолий-шарқга (жанубий-гарбга) йўналганлиги ҳамда турли морфологик шаклдаги кўндаланг ёриқлар миқдори кўп эмаслиги қайд этилган. Кузатув нуқталардаги катта дарзликларнинг йўналиши раёндаги ер ёриқлари йўналишига мос келиши аниқланган. Аммо, юзаларнинг ётиши асосан жанубий-шарқга, уларнинг кичик миқдори эса шимолий-шарқга йўналгани кузатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Дононов Ж.У., Умурзаков Р.А.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Приводятся результаты изучения особенностей размещения разрывных нарушений югозападной части Байсунского поднятия. Отмечено, что большая часть разломов имеет простирание на северо-восток (юго-запад), также отмечается небольшое число поперечных разломов разной морфологии. Установлено, что направление крупных трещин в точках наблюдения соответствует направлению разломов региона. Однако, падение их поверхностей ориентированы на юго-восток, и лишь небольшая часть на северо-восток.

Текст научной работы на тему «БОЙСУНТОҒ ЖАНУБИЙ-ҒАРБИЙ ҚИСМИДАГИ ЕР ЁРИҚЛАРИНИНГ ЖОЙЛАШИШ ХУСУСИЯТЛАРИ»

УУТ 551.24 +550

Дононов Ж.У., Умурзаков Р.А.

БОЙСУНТОГ ЖАНУБИЙ-ГАРБИЙ ЩСМИДАГИ ЕР ЁРЩЛАРИНИНГ ЖОЙЛАШИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

Дононов Ж.У. - ассистент (КарМИИ), Умурзаков Р.А. - г.м.ф.д., к.и.х. (И.Каримов номидаги ТДТУ)

Приводятся результаты изучения особенностей размещения разрывных нарушений югозападной части Байсунского поднятия. Отмечено, что большая часть разломов имеет простирание на северо-восток (юго-запад), также отмечается небольшое число поперечных разломов разной морфологии. Установлено, что направление крупных трещин в точках наблюдения соответствует направлению разломов региона. Однако, падение их поверхностей ориентированы на юго-восток, и лишь небольшая часть на северо-восток.

Ключевые слова: разломы, взбросы, сбросы, сдвиги, Байсунское поднятие, структура.

The results of studying the features of discontinuity dislocations in the southwestern part of the Baysun uplift are presented. It is noted that most of the faults strike northeast (southwest), and a small number of transverse faults of different morphology are also noted. It has been established that the direction of large cracks at observation points corresponds to the direction offaults in the region. However, the fall of their surfaces are oriented to the southeast, and only a small part to the northeast.

Key words: break-thrust, uplift, faults, strike-slips, detrusion, Baysun uplift, structure.

Геологик-структуравий маълумотлар орасида дарзликлар ва Ер ёриклари (умумлаштириб айтганда "узилмалар" атамаси билан айтилади) кенг таркалган булиб, геологик мухитда содир булаётган жараёнларнинг асосий белгиларидир. Уларнинг замин буйича таксимланиши геологик мухитнинг кучланиш-деформацияланиш холати билан богли; ва деформацияланиш хусусиятларини белгилайди. Х,озирги вактда бу маълумотлар мухитдаги ходисаларни хосил булишини урганиш учун етарли эмас. Шунинг учун уларнинг ва албатта бурмаларнинг хосил булиш механизмларини урганиш Тектонофизика махсус фан йуналиши вазифасига киритилган (М.В.Гзовский, 1975). Ушбу маколада биз бу вазифаларга куп тухталмаймиз. Лекин уларни келгусида урганиш учун замин яратиш ниятида урганилаётган Бойсун кутарилмаси жанубий-гарбий ён багриларининг дарзликлар, узулмалар ва бурмалар хусусиятлари тугрисида суз юритамиз.

Кузатув олиб борилган майдон Сурхондарё вилоятининг Байсун тумани худудида жойлашган ва Бойсун тог кутарилмасининг жанубий гарбий кисмини камрайди. Умуман олганда бу худуд Х,иссор тизмасининг Жанубий Гарбий тармокларининг бир кисмидир (1-расм). Жанубий Х,иссор тармокларини Сурхонтог, Бойсунтог, Чакчартог ва Лангар-Караил тогли кутарилмалар ташкил килади. Улар шимолий-шаркдан жанубий-гарбга чузилиши билан намоён булган.

Неоген-туртламчи даврда тектоник харакатланиш кучайиб турли геологик тузилмалар хосил булган ва ер ёриклари билан кесиб утилган. Буларни М.А. Ахмеджанов, О.М. Борисов, Д.Х. Якубов, Ш.У. Арсланбеков, К.А. Набиев, А.К. Бухарин, Н.П. Костенко, И.К. Масленников, А.К. Пятков, В.К. Панасюченко, А.В.Тевелев ва бошкалар тадкикотчилар урганиб борган. Тадкикот иши жараёнида аввалги эълон килинган ишларни хисобга олиб, дала ишлари натижалари асосида тегишли янги фактик маълумотлар ёрдамида умумлаштирилган ва ёриклар зоналари таърифи келтирилган. Олинган натижалар асосидаги ер ёриклари карта-схемаси 2-расмда келтирилган.

Тадкикот худудининг асосий ёриги сифатида Бойсун кутарилмасининг жанубий шарк томондан чегаралаган Жанубий Бойсун кутарилма-сурилмасидир. Дарбанд раёнида Туда кишлогидан Ёлгизбулок, Капчигай оркали бу ёрик релефда нисбатан кенг емирилган ва пастрок булган ботикликсимон зона билан намоён булади (2-расм). Унинг эни 6-7 км ни ташкил этади. Ёрикнинг жануби-гарбий каноти булакланган, ба'зи жойларда эрозияга

учраган кизил кумтош ва гиллар билан ифодаланган куйи бур тог жинслари билан юра ёткизиклари туташган шаклида намоён булган. Капчигай кишлогидан чамаси 400 метр жанубда кумтош катламларининг калинлиги тахминан 60 - 90 см, ётиш азимути 160° бурчаги 75°. Баъзи жойларда улар агдарилган ва 340 °га 80 ° бурчак билан ётади. Таърифланаётган зонанинг жанубий кисми бур ва палеоген ёткизикларининг туташган зонасини ифодалайди. Бур ёткизикларининг емирилиши муносабати билан жанубдан релефда чукки сифатида чикиб турувчи палеоген даври охактошлари тизмаси билан чегараланган. Унинг чузилиш азимути 60°-65° (240°-245°). Палеоген катламларининг ётиши агдарилган шаклда, азимути 335° бурчак 80° (Ёлгизбулокдан 1000 метр жануброкда жойлашган 8-к.н.).__

1-расм. Тадцицот майдонининг обзор харитаси: 1-тог 2-расм. Бойсунтог жанубий-гарбий цисмидаги кутарилмаларининг чузилиш уцлари; 2 - давлат фаол ер ёрицларининг схематик харитаси чегараси; 3 - тадцицот майдони. 1- ер ёрицлари ва уларнинг номери; 2 -

кутарилма-сурилмалар: а - аницланган; б -тахмин цилинган; 3 - кутарилма-сурилма ва кутарилма-устсурилмалар ; 4- ташламалар (туширмалар); 5- чап томонлама силжиш белгилари; 6 -Жанубий Бойсун кутарилма-сурилманинг эрозион ювилган зонаси; 7 - дала кузатувлар базаси (проф. А.А.Абидов номидаги __Уцув-методик тадцицот маркази)._

Жанубий Бойсун ёриги тармокланган кисмларидан ташкил топган. Уларнинг бири шимолий-шарк томонга бурилиши билан намоён булган ёрилма (2-расм, 4). Морфологик жихатдан унинг юзасининг нишоби шимолий-гарбга 65°-70° бурчак остида жойлашган. Нисбатан кутарилиш амплитудаси тахминан 100-120 метрни ташкил килади. Геологик жихдтдан у урта юра даврига мансуб турли ярус (/2 № и /2 а + Ъ]) ёткизикларининг тектоник алокаси билан ифодаланади: Жануби-гарбий кисмида Жанубий Бойсун ёригининг асосий зонаси билан кушилади.

Бойсун антиклиналининг ук кисми кундаланг ёриклар билан блокларга ажратилган. Худудда бу тоифадаги кундаланг ёрилма - ташлама (туширма) шаклига эга (2-расм, 5). Унинг узунлиги тахминан 7-7,5 км. Ташлама юзаси ётиш бурчаги 75°-80° жанубий гарб томонга караган, жануби-гарбий блок пастга тушган, силжиш амплитудаси тахминан 40-50 метрни ташкил килади [1]. Геологик маълумотларга кура харитада ёрик буйича кечки юра келловей-охфорднинг чукинди катламлари (/Зс/ + ох) билан урта юра охактошлари (]2 Ы) тектоник контактни хосил килган.

Бойсун aнтиклинaлининг y; ;исмига ниcбaтaн дтаготал бyлгaн кeллoвeй-oкcфoрд ёткизиклaри oрacидa горизонгал силжиш aлoмaтлaригa эгa кyтaрилмa - cyрилмa кecиб Утaди (2-рacм, 6). Жaнyби-шaркий ^ноти ю;орига кyтaрилгaн. Ёрилмa узунлиги 15 км гaчa. Юзa нишоби 80° бyрчaк ocтидa жaнyбий шaрк тoмoнгa кaрaб ётaди. Kyтaрилмa aмплитyдacи 50-100 мeтргaчa. Ёри; зотасининг хусусияти шyндaки, хaр икки кaнoтидaги кaтлaмлaрининг ётиш ёнaлиши ёри; юзacидaн дaн кaрaмa кaрши тaрaфгa тушган.

Ёри; чизиFи бyйичa кecиб утилган тoF бaFрилaридaги вaктинчaлик сув oкимидaн хосил бyлгaн сой yзaнлaрининг ниcбaтaн 4an тoмoнлaмa силжиши кyзaтилaди. Улaрнинг силжиш aмплитyдacи тaхминaн 20-40 мeтрни тaшкил килaди. Ёрикнинг жaнyби-Faрбий йyнaлишидa yнгa ниcбaтaн хaр кaйcи кyлиca шaклидa жaнyбгa cyрилгaн ёриклaр зoнaлaри кaйд этилгaн (2-рacм, 7 вa 8).

Гeoлoгик мaълyмoтлaригa кyрa yлaрнинг кaнoтлaридa кeллoвeй-oкcфoрд ёткизиклaрининг кaлинлиги хдр хил бyлгaни aниклaнгaн (2-рacм, 7-сон) жaнyбий-шaрк кaнoтидa шимoлий-Faрб кaнoтигa кyрa кaмрoк. Шу acocдa Ш.У.Aрcлaнбeкoв вa K.A. Нaбиeв ёрикнинг хосил 6Улишини кeчки юрa ёткизиклaрининг чукиши жaрaёнлaри билaн биргa кoнceдимeнтaтcиoн хосил булган дeб хиcoблaйдилaр. Улaрнинг мaълyмoтлaригa кyрa ёри; бyйлaб aмплитyдacи aнчa ^тта вa тaхминaн 400 мeтрни тaшкил килaди [1].

Maчaйдaрё вoдийcидaги ёри; зотаси (2-рacм, 7) водийнинг тескин тoрaйиши билaн ифoдaлaнaди. Дaрёнинг 4an ён бaFридa рeлeфдa п0F0нa шaклидa бeлгилaнгaн. Ёрикнинг жaнyби-Faрбий тoмoнидa, Maчaй дaрёнинг унг '^вор" симон кирF0Fидaгидa турли йyнaлишдaги мaйдa ёриклaр бyйлaб тoF жинcлaрининг бyрдaлaнгaн зoнacи ^йд этилaди.

Бу eрдa тaрифлaнaётгaн 7-чи ёри; бoшкa кaттa ёрикнинг зотасига тyтaшaди. Keллoвeй-oкcфoрд ёткизиклaри вa киcмaн yлaрнинг тaгидa ётувчи тoF жинсгари кyтaрилмa-cyрилмaни тaшкил килaди. Сyрилмa юзacи шимoли-Faрб тoмoнгa кaрaб ётaди. Бу зoнaнинг жaнyбидa, дaрaдaн чикишдa юрa ёткизиклaри кaтлaмлaри жaнyб вa жaнyби-Faрбгa кecкин пacaйиб кeтaди. Бaъзи жoйлaрдa yлaр cингaн вa турли хил дeфoрмaция тyзилмaлaри хосил булиши билaн нaмoён бyлaди. Бу зoнaдaги йирик ёриклaрдaн жaнyби-Faрбий йyнaлишгa эта бyлгaн кyтaрилмa-cyрилмa (2-рacм, 8) юрa кaтлaмлaрини кecиб yтaди вa Бойсун кyтaрилмacи жaнyбий киcмидaги жaнyби-шaркий ^нотини чeклoвчи кaттa ёри; зoнacигa тyтaшaди.

Бойсун кyтaрилмacининг шимoлий-Faрб ён бaFрилaридa acocaн юзaлaри нишоби шимoлий-Faрбгa йуталган кyтaрилмa-cyрилмaлaр ривoжлaнгaн (2-рacм, 10, 11, 12, 13). Бyндaн тaшкaри нeoгeн-тУртлaмчи дaврдa фaoллaшгaн кyндaлaнг ёри; билaн (2-рacм, 14) мyрaккaблaшгaн. У ^изилсой лoкaл бoтиклигидaн утиб, Maчaйдaрёнинг 4an ирмoFи Aлчacoй бyйлaб чyзилгaн. Ёри;нинг Faрбий киcмидa ;уйи бур дaврининг турли ярус ёткизиклaри вaлaнжин вa гoтeрив (K±v + h), бaррeм вa aпт (КгЪ + ар), aлб (Кга1Ъ) тyтaшгaн. Шaркий киcмидa ёри; ю;ори юрa дaври кeллoвeй-oкcфoрд ( J3cl + ох ) ёткизиклaрини кecиб yтaди.

^изилсой синклитали бyйлaб шимoли-шaрккa йyнaлгaн ёри; (2-рacм, 13) шимоли-шaркий киcмидa 42° (222°) aзимyт билaн, жaнyби-Faрбий киcмидa 55° (235°) йyнaлиши билaн номоён бyлaди. Бу кyтaрилмa-cyрилмaнинг aмплитyдacи 100-150 мeтргa бaхoлaнaди. Ш.У.Aрcлaнбeкoв вa K.A.Нaбиeв тoмoнидaн бу кyтaрилмa-cyрилмa Бойсуннинг бу кaнoтидaги йyнaлиши бир бyлгaн бош^ кyтaрилмa-cyрилмa (2-рacм, 12) билaн ягота cтрyктyрaвий чокни хосил ;илиши мумкин дeб тaкидлaшгaн [1].

Maйдoннинг шимолий^рб киcмидa Aйнaбyлoк гурухи дeб нoмлaнгaн eр ёриклaри гурухи aжрaтилгaн (2^см, 15,16,17,18,19). Бyлaр мaйдa п0F0нaлaр, чyккилaр, бoртиклaр кyринишидa рeлeфдa ифoдaлaнгaн турли йyнaлишлaргa эгa бyлгaн yзилишлaр гурухи.

Ургaнилaётгaн рaйoннинг дeфoрмaциялaниш жaдaллигини вa хycycиятлaрини ифoдaлoвчи ёриклaр кaтoридa Maчaй дaрёнинг ён бaFрилaридa кyзaтилгaн кyтaрилмa cyрилмaлaрни тaъкидлaш лозим (2-рacм, 20, 21). Maчaй-Taнгиcaр дeб нoмлaнгaн (2^см, 20) кyтaрилмa-cyрилмa Пacтки Maчaй кишлoFидaн чaмacи 2,5 км Faрбдa рeлeфдa бyрмaлaр, бyрдaлaнишлaр билaн ифoдaлaнгaн. 3-рacмдa унинг бир куриниши фотоси ^лт^^та^

Фотода кесимнинг пастки кисмида катламларнинг ётиш азимути 310 бурчаги 15, тепа кисмида эса ётиши 340 бурч 50-55 га узгаради ва пастки каноти билан тукнашган жойида тепага кутарилиб бурма хосил килган. Бурманинг кутарилиб пастга тушган унг канотида катламлар ётиш азимути 102 бурчаги 55 ва пастрокда бурчак 70 гача узгаради. Шуни алохида таъкидлаш лозимки, А.В.Тевелев ва Б.В.Георгиевский Жанубий-Еарбий Х,иссор тармокларида асосан йирик силжишлар ва сурилмалар ажратишган эди [2]. Улар ажратган ер ёрикларининг юзалари ётиш (нишаб) бурчаги кичик деб курсатишган [2]. Тадкикот майдонида учраган бундай ёрилмалар каторида Хужамайхона рупарасида ажратилган сурилма тугри келади (2-расм, 21). Бундай ер ёрикларда силжиш юзалари катламлараро чегараларда ривожланишидан дарак беради. Жанубий-Еарбий Х,иссор тармокларида илгари олиб борилган тектонофизик кузатувлари асосида кадимги ва замонавий зилзила учогларининг хосил булишига таъсир этган кучланиш майдонлари урганилган эди. Улар асосан кутарилма сурилмалар фаоллашгани билан боглик булгани таъкидланган эди [3]. Тянь-Шоннинг бошка майдонларида йирик горизонтал силжишлар мавжудлиги кинематик маълумотлар асосида урганилган эди. Бу силжишларнинг юзалари ётиш бурчаклари 60°-70°-ни ташкил этган [4]. Массивлардаги деформацияланиш хусусиятлари уларда геологик эволюция давомида хосил булган ёриклар йуналишлари, уларнинг юзалари морфологиясига, кучланиш майдонлари укларининг холатларига боглик булади.

4-расмдаги гул-диаграммадан куриниб турибдики, тадкикот районидаги ер ёрикларининг асосий гурухланиши шимолий-шарк (жанубий-гарб) 40°-60° (220°-240°) азимут йуналишида кузатилади. Бу йуналиш Бойсунтогнинг асосий чузилиши билан мос келади ва ёриклар буйлама, асосий тузилмаларни назорат килувчи ёриклар тоифасига киради. Булар харитада (2-расм) Бойсунтог антиклинал кутарилмасининг икки канотига: шимолий-гарб ва жанубий-шарк канотларига тугри келади. Бу ёриклар юзаларининг ётиш нишоблари антиклинал шарнирига якин кисмида мутаносиб, шимолий-гарбга ва жанубий-шаркга йуналган. Аммо, худуднинг жанубий-шарк кисмидаги Жанубий-Бойсун кутарилма-сурилма ёриклар мажмуаси юзалари шимолий-гарб томонга йуналган. Бундай холат Бойсунтог антиклинал бурмасининг мураккаблашган шаклига эгалигидан далолат беради.

Кейинги иккинчи гурух ёриклари сони буйича анча кам булиб, шимолий-гарб (жанубий-шарк) 310 (120) азимутлари буйича кузатилган. Улар Бойсунтог антиклинал кутарилмасини кундаланг кесиб утган ва булакларга булиб, айримлари ташлама, айримларида эса силжиш аломатлари билан намоён булган.

Дала ишлари жараёнида кузатув нукталарида тог жинслари очилмаларини кесиб утган катта дарзликлар алохида хариталанган. Уларнинг юзалари чузилиши (а) ва ётиши (б) азимутларининг гул-диаграммалари 5-расмда келтирилган.

4-расм. Тадкикот районидаги 5-расм. Тадкикот районидаги кузатув нукталарида кузатилган ер ёрикларининг чузилиш тог жинслари очиламаларини кесиб утган йирик дарзликлар азимут-лари гул-диаграммаси юзаларининг чузилиши (а) ва ётиш азимутлари (б) гул-

диаграммалари.

Тадкикотлар натижасида куйидагиларни хулоса килиш мумкин:

1. Бойсун кутарилмаси жанубий гарбий кисми тузилмаси икки ён багрида ривожланган йирик кутарилма-сурилмалар билан мураккаблашган. Уларнинг буйлама турдагилари кутарилманинг неоген-туртламчи даврда шаклланишини назорат килишган. Ер ёрикларининг асосий микдори шимолий-шаркга (жанубий-гарбга) йуналгани билан тавсифланади.

2. Дала кузатув нукталарида аникланган очилмаларни кесиб утган катта дарзликларнинг йуналиши раёндаги ер ёриклари йуналишига мос келган ва улар хам икки гурухни ташкил килган. Аммо, юзаларнинг ётиши асосан жанубий-шаркга, уларнинг бир кичик микдори эса шимолий-шаркга йуналиши кузатилади.

3. Ушбу натижалар Бойсун кутарилмасининг жанубий-гарбий кисми тузилилмаси тугрисидаги маълумотларни бойитиб, геологик-кидирув ишларида фойдаланиш мумкин. Дарзликлар ва улардаги кинематик маълумотлар билан тулдирилгач кучланиш-деформацияланиш хусусиятларини аниклаш имкониятлари яратилади.

АДАБИЁТЛАР

1. Арсланбеков Ш.У., К.А. Набиев Разрывные нарушения и геологические процессы. Ташкент: Фан, 1981. -104 с.

2. Тевелев Арк.В., Георгиевский Б.В. Деформационная история и нефтегазоносность Юго-Западного Гиссара (Южный Узбекистан) // Вестник Московского университета, сер. 4. Геология. 2012. № 6. С.21-35.

3. Умурзаков Р.А. Позднекайнозойские тектонические напряжения и сейсмогенные деструктивные зоны Юго-Западного Гиссара / Актуальные проблемы научных исследований сейсмоактивных территорий. Материалы научной конференции «100 лет Каратагского землетрясения (21 октября 1907 г.) и современные проблемы сейсмостойкого строительства и сейсмологии». Душанбе. 2007. С. 44-50.

4. Бабаев А.М., Умурзаков Р.А. Тектонические подвижки и элементы поля напряжений долины реки Шинг (Зарафшанский хребет Тянь-Шаня) // Доклады Академии наук.-Душанбе, 2007 , Т.50, № 4. С. .363-367.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.