Научная статья на тему 'БОЛЫМДЫ ЖӘНЕ БОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР'

БОЛЫМДЫ ЖӘНЕ БОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
болымды / болымсыз / есімдіктер / екі дүркін / мағына.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Айжана Нұржан Қызы Турдалиева, Анарбекова Гулжан Азизбековна

Жай сөйлем синтаксисі жеке ұғымды білдіретін сөздердің өз ара тіркесіп, сөйлем болу жолдарын сөйлем мүшелері мен олардың түрлерін тексереді. Сөйтіп, бірінің объектісі – ұғымдар тіркесі болса, екіншісінің объектісі – ой тіркесі, яғни сөйлемдер тіркесі.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОЛЫМДЫ ЖӘНЕ БОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР»

^hjrchiqdavlat^edagogjka^niVBBiiiBti^^^^^^^Zimi

БОЛЫМДЫ ЖЭНЕ БОЛЫМСЫЗ СЭЙЛЕМДЕР

Айжана Нуржан кызы Турдалиева

Шыршык мемлекеггiк педагогика университетi Гуманитар пэндер факультетi Казак тiлi жэне эдебиет студентi Гылыми жетекшi: Анарбекова Гулжан Азизбековна

АННОТАЦИЯ:

Жай сейлем синтаксисi жеке угымды бiлдiретiн сездердщ ез ара TipKecin, сейлем болу жолдарын сейлем мYшeлepi мен олардьщ тYpлepiн тeкcepeдi. Сейтiп, 6ipiHiH объектш - угымдар тipкeci болса, екшшюшщ объeктici - ой тipкeci, ягни сейлемдер тipкeci.

Кiлттi сездер: болымды, болымсыз, eciмдiктep, eкi одркш, магына.

ABSTRACT:

The syntax of a simple sentence examines the ways in which words representing a separate concept can be combined to form a sentence, the parts of the sentence and their types. Thus, the object of one is a combination of concepts, and the object of the other is a combination of thoughts, that is, a combination of sentences.

Keywords: positive, negative, pronouns, dual, meaning.

АННОТАЦИЯ:

В синтаксисе простого предложения рассматриваются способы объединения слов, представляющих отдельное понятие, в предложение, части предложения и их виды. Таким образом, предметом одного является сочетание понятий, а предметом другого — сочетание мыслей, т. е. сочетание предложений.

Ключевые слова: положительное, отрицательное, местоимения, двойственное, значение.

Адам обьективт болмысты, ойлаган ойын хабарлауда ceaneMi болымды не болымсыз етш курайды. Мысалы: Бугт цар жауады деген де, бугт цар жаумайды деген де ез кезшде шындык хабар болуы мYмкiн. Бiрак сол хабардыц бiрiндe ауа райыныц бiзгe таныс кубылысы болымды турде айтылса, eкiншiciндe ол кубылыстын, бYгiн болмайтыны болымсыз турде хабарланады. Хабарлы, сураулы, буйрыкты, лeптi сейлемдердщ кай-кайсы болса да осындай

April 23-24, 2024

255

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hjrchiqdavlat^edagogjka^niViBiiiiti^^^^^^^Zimi

ею тYрлi синтаксистж курылыстын öip^e айтылады.

Болымсыз сейлем болымды аркылы жасалады жэне болымдыньщ карама-карсы магынасын бiлдiредi. Сейлемнщ болымды TYpi - ойды айтудын Heri3ri формасы да, болымсыз тYpi одан repi сирек колданылатын косымша формасы. Сонда болымсыз сейлем аркылы обьективтi болмысты, ойлаган ойымызды жокка шыгарып коймаймыз, айтылган ойга ерекше стильдiк ен беpiп, сeйлемдi тYpлендipiп, эмоциялы, экспpессивтi етiп айтудын да тэсш етемiз.

Алдымен болымсыз сейлемдердщ тулгалык еpекшелiктеpiн санап eтейiк:

- Болымсыз сейлемдер -ма//-ме... тулгалы болымсыз етютжтердщ баяндауыш кызметшде, не баяндауыш курамында жумсалу аркылы жасалады:

- Жамандатцыр, мынау 6ip ит екен, minmi журмейдг (Б.Майлин). ...Ол дэл осы жолы Ацмоншацца тура царай да алмады. (М.Иманжанов).

2. Ешм жэне есiмшелi баяндауыштардын курамында емес деген кeмекшi етютш жумсалады:

- Сен ендi жас бала емессщ. Поэзия - ажарлап цурзан свз mi36ezi емес... (Т.Нуртазин). Екеуi де мылтыкка жYгipгiсi келедi, бipак бipiн-бipi жiбeрemiн емес (С.Сейфуллин).

3. Жоц сeзi баяндауыш кызметшде не кYPделi баяндауыш курамында айтылу аркылы да болымсыз сейлем жасалады:

Тура биде туган жоц, туганды биде иман жоц (Макал). Аспанда алацандай булт жоц. Бiздiц атай... цабагы туксит ундеген жоц (Т.Нуртазин). Элi ала квлецке айыццан жоц... (М.Эуезов).

4. -сыз, -ci3 тулгалы сын ешмдер баяндауыш кызметшде жумсалганда да сейлемнщ мазмуны болымсыз болады, мысалы: свзi тустжаз, баласы ацылсыз, тауы царсыз.

5. Болымсыз сейлем курауга болымсыз ешмдштердщ катысы ерекше болады. Саны кеп болганмен (ешюм, ештеце, ешбiр, ешцандай, ешцашан, ешцайсы, дэнеме, тук), олардын катысымен жасалатын болымсыз сейлемдер жш ушырайды. Эдетте болымсыз ешмджтер сeйлемнiн белгiлi мYшесi кызметшде жумсалады да, сол сейлемнщ баяндауышы калай да болымсыздык тулганын бipiнде жумсалады. Сeйтiп, бip сейлемде болымсыздык магына екi дYpкiн айтылып, сейлемнщ сол магынасы бекемделе тYседi. Болымсыздык магынаны одан да кYшейте тYсу керек болганда, бip сейлем шшде екi (кейде одан да кеп) ешмдш айтылады. Мысалы:

- Цане юмнщ сурауы бар! - деп мэжтс азасы ею уш цайырып сураса да, ешмм ун шыгармады. - Oзiмiздiц балалар гой, булар ешктге айтпас. - Бiз eшкiмдi ешцайда зорлап сайламаймыз (Б.Майлин).

April 23-24, 2024

256

Кeйбiр сейлемдердщ тулгасы болымды, мазмуны болымсыз ыцгайда да айтылады, мысалы: оныц ум вштг, оныц жагы царысты (ол Yндeмeдi д.м.), неге квндгм екен? - (кенбеу керек eдi д.м.)

Болымсыз тулгалы сейлемдер рeтi келгенде корку, кYмэндану сиякты ceзiмдi бiлдiрудiц де амалы болады:

Келтг шоцац emin сэлем emin болып, аузын сылп еткгздг: - Бэmiр-ай сумдыц болмаса uzi edit... - дeдi. Царымсац... 6ip шарасын осы таппас па екен дегендей, ЖYгiрin Сараныц ушне барды (Б.Майлин)

REFERENCES

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т, Узбекистан, 2008. 121122 бетлар.

2. Мирзияев Ш.М. Харакатлар стратегияси 2017-2021. -Т., 2017

3. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60 сон Фармони".

4. Мирзияев Ш.М. Янги Узбекистон стратегияси 1-2-китоби.

5. Аханов К. Тш бшмшщ непздерг Алматы: Санат, 1993.-496 б.

6. Аханов К. Грамматика теориясынын, непздер^Алматы:Санат, 1996. -240 б.

257

April 23-24, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.