Научная статья на тему 'Боланинг шахс сифатида шаклланишидаги айрим психологик муаммолар'

Боланинг шахс сифатида шаклланишидаги айрим психологик муаммолар Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
2131
220
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
боланинг биологик омиллари / ижтимоий муҳит / боланинг аномалия (регресс) ҳолати / тарихий тафаккур / таълим-тарбия / бола психикаси ва унинг ривожланиши / инсон / шахс / индивидуаллик / болада кўникма ва малакаларни шакллантириш / сhild`s biological factors / social condition / child`s disability condition / historic thought / education / bringing up / child`s psychic and its developing / human / person / individual / developing qualification in child

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Нурмаматов А.

Ушбу мақолада боланинг комил инсон сифатида шаклланишида биологик ва ташқи ижтимоий муҳит омиллари таъсирининг уйғунлиги, боланинг ривожланишида аномалия (регресс) ҳолатининг руҳий таъсири етакчи психолог ва педагог олимлар ҳамда Шарқ мутафаккир олимларининг қарашлари, фикр-мулоҳазалари, илмий-тадқиқот ишлари ҳамда бир неча йиллик иш тажрибалари асосида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME PSYCHOLOGICAL PROBLEMS OF CHILD’S FORMATION AS PERSONALITY

There is discussed in the article issues of child forming as comprehensively shaped person and prevention of influences of biological and social factors to children’s disability, implementing spiritual influences of psychologist and pedagogic scientists, as well views of East scientific researches and own experiments of author.

Текст научной работы на тему «Боланинг шахс сифатида шаклланишидаги айрим психологик муаммолар»

46 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч___/

Нурмаматов А.,

Сурхондарё вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва таълим менежменти» кафедраси катта укитувчиси

БОЛАНИНГ ШАХС СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИДАГИ АЙРИМ ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАР

НУРМАМАТОВ А. БОЛАНИНГ ШАХС СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИДАГИ АЙРИМ ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАР

Ушбу маколада боланинг комил инсон сифатида шаклланишида биологик ва ташки ижти-моий мух,ит омиллари таъсирининг уЙFунлиги, боланинг ривожланишида аномалия (регресс) х,олатининг рух,ий таъсири етакчи психолог ва педагог олимлар х,амда Шарк мутафаккир олим-ларининг карашлари, фикр-мулох,азалари, илмий-тадкикот ишлари х,амда бир неча йиллик иш тажрибалари асосида ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: боланинг биологик омиллари, ижтимоий мух,ит, боланинг аномалия (регресс) х,олати, тарихий тафаккур, таълим-тарбия, бола психикаси ва унинг ривожланиши, инсон, шахс, индивидуаллик, болада куникма ва малакаларни шакллантириш.

НУРМАМАТОВ А. НЕКОТОРЫЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ РЕБЕНКА КАК ВСЕСТОРОННЕ РАЗВИТОЙ ЛИЧНОСТИ

Автор, опираясь на взгляды и научно-исследовательские работы ведущих психологов и педагогов - ученых, в том числе и ученых Востока, а также на опыт своей работы, раскрывает влияние важнейших биологических и внешних социальных факторов на аномальное (регрессивное) психическое состояние развития ребенка как всесторонне развитой личности.

Ключевые слова и понятия: ребенок, воспитание, биологические и психологические факторы, социальная сфера, индивидуальные качества, аномалия (регрессия), историческое мышление, личность.

NURMAMATOV A. SOME PSYCHOLOGICAL PROBLEMS OF CHILD S FORMATION AS PERSONALITY

There is discussed in the article issues of child forming as comprehensively shaped person and prevention of influences of biological and social factors to children's disability, implementing spiritual influences of psychologist and pedagogic scientists, as well views of East scientific researches and own experiments of author.

Keywords: ^ld's biological factors, social condition, child's disability condition, historic thought, education, bringing up, child's psychic and its developing, human, person, individual, developing qualification in child.

Психология соцасида боланинг рууий хусусияти, унинг ри-вожланиши ва ривожланишдан ореада цолиш цолати узок, вацтлардан буён инсонларни ташвишга, цацли равишда мушоцада юритишга олиб келувчи муаммолардан бири сифа-тида психологлар томонидан эътироф этилиб келинмоцда.

Ушбу масалага психологик омил сифати-да карашда болалар рух,ияти ривожланишини урганувчи ва етакчи амалиётчи психологлар-нинг илмий карашлари диккатга сазовор. Жум-ладан, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Виготский, З.Фрейд, Д.С.Холл, П.П.Блонский, Д.Х.Джексон, Ф.Хольцман, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, Э.Кречмер, Ж.Пиаже, С.Скрибнер, К.Гольдштейн, Г.С.Салливан, Я.Казанин, Х.Вернер, Б.Каплан ва бошка куплаб психолог олимлар мазкур муаммо юзасидан илмий ва амалий жих,атдан асосланган кимматли фикр х,амда уз мулох,азаларини билдиришган. Шулардан Л.С.Виготскийнинг фикрича, бола ривожланишининг психологик оркада колиш куринишларидан бири бола ёшига нисбатан суз тушунчаларини узлаштира олмаслиги ёки х,аракатларидаги ёшига нисбатан номутаносиб-ликдир1. Бола узининг рух,ан ички менлигини бошкариш, яъни ташки таъсир объектига нисбатан рефлекция вазифасини тулик ва сифатли бажара олмайди. Бола шунинг натижасида ри-вожланишдан оркада колади ва ташки х,амда ички х,аракат рух,ий хусусиятлар шаклланиши-ни таъминлаб бера олмайди, окибатда бола х,аракатларида уз тенгдошларига нисбатан кескин номутаносибликлар сезила бошлайди. Куриниб турибдики, бола шахси нафакат биологик омиллар, балки индивидуал х,амда ижтимоий-психологик хусусиятларнинг узаро уЙFунликдаги таъсирида ривожланади. Шуни таъкидлаш ло-зимки, психология сох,асида биологик ривож-ланишни психологик ривожланиш омиллардан устун куювчи назариячилар х,ам мавжуд. Жум-ладан, биогенетик назариячилар ва З.Фрейд х,амда унинг шогирдлари инсон фаолиятини бошкарувчи инстинктларни авлоддан авлодга утказиб берилган асосий омил - хусусият, тугма мах,сулот, дастлабки онгсиз эх,тиёжларни ва майлларни х,аракатга келтирувчи куч эканлиги-ни эътироф этганлар2. Англиялик генетик олим

1 Выготский Л.С. Собрание сочинений. 3-т. - М.: «Педагогика», 1984. -С. 30.

2 Леонтьев А.Н. Возникновение и эволюция психики. Избранные психологические произведения. В 2 т. - М.: «Педагогика», 1983. -С. 142-166.

Ш.Аурбах боланинг аклий тараккиёт даражаси, боладаги махсус кобилият, боланинг индивидуал сифатлари тугма булиб, мана шу олдиндан мавжуд омиллар мух,ит хусусиятларини белгилаб беришини назарда тутади3. Австралиялик психолог К.Баулер боланинг нафакат аклий тарак-киёти, балки ахлокий сифат тараккиётида х,ам генетик омилни етакчи деб х,исоблаган булса4, америкалик психолог ва педагог Д.Дьюи «инсон табиатини узгартириб булмайди, ирсият инсон табиатини белгилайди», деган фикрни куллаб-кувватлайди5. Юкорида таъкидлаб утилган психолог ва педагогларнинг бола шахси ва унинг шаклланиши борасидаги фикрлари, албатта бир томонлама ёндашувдан иборат булиб, улар перенатал даврида х,омиланинг психофизио-логик х,олати ва унга таъсир килувчи омиллар, ижтимоий мух,ит, шахслараро муносабатлар, таълим-тарбия каби омилларни х,исобга олма-ганлар. Аслида психология сох,асида бир-бирига уЙFунлик берувчи, аммо, сифат жих,атдан бири иккинчисидан тубдан фарк килувчи инсон, шахс ва индивидуаллик тушунчалари мавжуд. Инсон-ни биологик жих,атдан олиб карайдиган булсак, у сут эмизувчилар синфига дахлдор, биологик жонзот, онтогенетик ривожланиши эвазига тик юриши, кулларининг мех,нат фаолиятга мослаш-ганлиги, юксак тараккий этган мияга эгалиги ва х,оказолар унинг узига хослигини билдиради.

Ижтимоийлашув жих,атидан эса инсоннинг онг билан куролланганлиги, у оркали борликни идроки этиши х,ам мумкинлиги назарда тутила-ди. Инсон шахс сифатида жамиятнинг фаол онг-ли аъзоси, нутки ёрдамида уз х,иссиёти ва май-лидан келиб чикиб, маълум меъёрлар асосида бошкалар билан таассуротларини уртоклаша

3 Валлон А. Психическое развитие ребенка. - М.: «Просвещение», 1967. -С. 28.

4 Коломинский Я.Л., Жизневский Б.П. Становление социально-психологической структуры совместной деятельности в онтогенезе. - М., 1988. -С. 98-105.

5 Давыдов В.В. О понятии личности в современной психологии. // «Психологический журнал», 1988, № 4. -С. 22-32.

билувчи, уз онги билан бошкаларга таъсирини утказа олувчи онг сохибидир.

Инсоннинг индивидуаллиги эса дунёдаги барча инсонларнинг бетакрорлиги, улар хар бири хусусиятининг узига хослиги, улар интеллектуал, эмоционал, иродавий сифатлари билан белгиланади. Шулардан хам куриниб турибди-ки, инсон туFма равишда ташкил топган куриш, эшитиш, сезиш, хис килиш, туйиш ва бошка ху-сусиятлари билан бир каторда, хаёт шароитлари ва фаолиятларини таълим-тарбия таъсири асо-сида ахлокий ва меъёрий сифатларга туйинтира боради. Таникли рус психологи С.Л.Рубинштейн таъбири билан айтганда, «... шахс - бу ташки таъсирлар йуналишини узгартирувчи ички шарт-шароитлар мажмуасидир»1. Психология сохасида муаммоли ва турлича карашларга эга булган масалалардан яна бири - бу, инсон психик тараккиётида генетик, тугма, орттирилган ёки ижтимоий омилларнинг кайси бири етак-чи эканлиги масаласидир. Масалан, боланинг уз ота-онасидан мерос сифатида узлаштирган анатомик-физиологик хусусиятлари кул, оёк, юз тузилиши ва бошкаларни ифодалайди. Психологик жихатдан унинг мухитга мослашуви, эркин харакат килиши, нарса ва ходисаларни онгида образли килиб акс эттириши умумий жараён хисобланиб, унинг кандай даражада бажарили-ши эса хар бир инсонда фаркланади. Чунки, инсон ташки олам билан муносабатга киришишда ундаги орттирилган ёки мерос сифатда авлоддан утган анатомик аномалия (регресс) (оёк-кулнинг калталиги, буйнинг жуда пастлиги, тана тузили-шининг номутаносиблиги ва бошкалар) холати инсон психикасига, унинг жамиятда уз урнини топишига салбий таъсир курсатади. Шунинг учун хам ташки мухит бола психикасининг ривожла-нишига етакчи омил сифатида таъсири мавжуд эканлигини инкор килиб булмайди. Етакчи психолог олимлар Л.С.Виготский, С.Рубинштейн, А.Леонтьев ва бошкалар авлод мероси роли-ни инкор этмаган холда боланинг комил инсон булиб шаклланишига ижтимоий мухит етакчи омил сифатида таъсир курсатишини эътироф этишган2.

Психолог олимлар В.Н.Колбоновский, А.Р.Лурия ва А.Н. Мироновлар тадкикотлари

1 Рубинштейн С.Л. Мышление, язык и речь. // «Вопросы психологии», 1974, № 5. -С. 21-38.

2 Леонтьев А.Н. Развитие высших форм запоминания. -

М.: 1983. -С. 83-88.

шуни курсатадики3, хатто бир тухум хужайрадан булган эгизакларда бир хил табиий шароитда, таълим методларига кура комбинаторлик, яъни ижодий фаолиятнинг маълум турларида мутлако бошка-бошка натижалар олинган. Демак, боланинг комил инсон сифатида шаклланишида авлоддан-авлодга утувчи омиллар етакчи, ташки омиллар шунчаки восита ёки ижтимоий мухит етакчи, ота-онадан ген оркали утган омиллар асосий эмас десак, иккала тушунчада хам хатога йул куйган буламиз. Уларнинг узаро тенг ва мос хамкорлиги асосида болага туFри таълим-тарбия бера олсак, шундагина болани комил инсон сифатида шакллантира оламиз.

Болага туFри ташкил этилган таълим-тарбия, оила ва ундаги аъзоларнинг узаро муносабат-лари характери, бола мулокотда буладиган ижтимоий гурухлар, у танлаган касб, бола ички рухий имкониятларининг мукаммаллиги каби катор ижтимоий ва биологик омиллар шахс булиб шаклланиши, узини-узи англаши ва узгаларга муносабати хамда унинг интеллектуал тараккиётига албатта таъсирини курсатмай колмайди.

Бу туFрида куплаб Шарк алломалари хам уз фикр-мулохазаларини билдиришган. Жумла-дан, Абу Наср Фаробий узининг «Фозил одам-лар шахри» асарида инсон ва унинг рухияти туFрисида ажойиб мушохада юритиб, инсон рухиятининг тараккиёти биологик ва мухит омилларига бевосита боFликлиги хамда маз-кур омиллар таъсирида шаклланишини эътироф этади.

Ибн Сино «Тиб конунлари» асарида инсон организмининг тузилиши, ундаги физиологик жараёнлар ва улар билан бевосита боFланишда булган рухий омиллар, уларнинг инсон танаси-га таъсири туFрисида кимматли маълумотларни келтирган.

Юсуф Хос Хожибнинг «KутадFу билиг» аса-ридаги бош масала комил инсонни тарбия-лаш, Абдурахмон Жомийнинг «Бахористон», «Тухфатул ахрор» ва бошка асарларида болани илмли, маърифатли, таълим-тарбияли ва касб-хунарга ургатиш хакида фикр юритилган булса, Алишер Навоий узининг «Хазойинул-маоний», «Махбуб-ул кулуб» ва бошка асарларида етук, баркамол инсон, унинг ахлоки хамда кобилияти туFрисида ажойиб фикрларни баён этган.

3 Лурия А.Р. Об историческом развитии познавательных процессов. - М., 1974. -С. 48.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

Бундан ташкари, Бобур, Фуркат, Бедил, ФарFоний, Машраб, Гулханий, Нодира, Увайсий, Мукимий, Завкий, Авлоний ва бошка куплаб му-тафаккир, ёзувчи, шоир ва шоираларимиз х,ам уз асарларида ёшлар тарбияси, феъл-атвори, оила-вий х,аёт масалалари ва инсонлараро муносабат масалаларига алох,ида эътибор каратишган. Де-мак, илмий асосланган фикрлар ва х,аёт тажри-балари шуни курсатадики, агар бола ота-онадан биологик жих,атдан соFлом, турт мучаси бут ду-нёга келмас экан (болада аномалия (регресс) х,олати кузатилса), уни рух,ан мутаносибликдаги ва комил инсон сифатида шакллантириш ечи-мини топиши мушкул булган масала сифатида колган.

Хулоса килиб айтадиган булсак, боланинг ри-вожланишига узининг ижобий ёки салбий таъ-сирини курсатувчи омилларга алох,ида эътибор каратиш тарбиячи ва укитувчилар х,амда ота-оналар зиммасига ута масъулиятли вазифалар-ни юклайди. Улар эътибор беришлари лозим

булган шарт-шароитлар ва омиллар сирасига куйидагиларни мисол сифатида курсатишимиз мумкин: авлоддан-авлодга утказиб берилган боланинг ирсий омиллари, оиладаги соFлом ёки носоFлом мух,ит, бола учун ташкил килинган ги-гиеник ёки ногигиеник мух,ит, бола учун соFлом ва туFри ташкил килинган ёки носоFлом бола ёш даврига номувофик таълим-тарбия мух,ити, эко-логик мух,ит омиллари, техник ва технологик ах-борот хуружлари ва х,оказолар. Бундан ташкари, болани комил инсон сифатида шакллантириш-да унинг х,ар бир ёш даврида рух,иятига таъсир этувчи узига хос жисмоний, психологик янги-ланишлар, физиологик узгаришлар, ижтимоий мослашиш каби мураккаб жараёнлар содир буладики, ота-оналар, ма^алла фаоллари ва таъ-лим масканлари со^иблари ^амкорлигида болани туFри ривожлантиришга эътибор каратилса максадга мувофик булади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

2. Валлон А. Психическое развитие ребенка. - М.: «Просвещение», 1967. -С. 28.

3. Выготский Л.С. Собрание сочинений. В 3 т. «Педагогика», 1984. -С. 30.

4. Рубинштейн С.Л. Мышление, язык и речь. // «Вопросы психологии», 1974, №5. -С. 21-38.

5. Леонтьев А.Н. Развитие высших форм запоминания. - М.: 1983. -С. 83-88.

6. Леонтьев А.Н. Возникновение и эволюция психики. Избранные психологические произведения. В 2 т. - М.: «Педагогика», 1983. -С. 142-166.

7. Лурия А.Р. Об историческом развитии познавательных процессов. - М., 1974. -С. 48.

8. Коломинский Я.Л., Жизневский Б.П. Становление социально-психологической структуры совместной деятельности в онтогенезе. - М., 1988. -С. 98-105.

9. Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребенка. - М.: «Педагогика», 1988.

10. Климов Е.А. Психологическое содержание труда и вопросы воспитания. - М.: «Знание», 1986.

11. Давыдов В.В. О понятии личности в современной психологии. // «Психологический журнал», 1988, № 4. -С. 22-32.

12. СоFинов Н., Кодиров У. СоFлом бола шаклланишининг айрим ижтимоий-психологик жих,атлари. - Т.: «Akademnashr NMM», 2014.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.