Научная статья на тему 'БОЛАЛАР НУТҚИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ҒАРБ ВА ШАРҚ НОТИҚЛИГИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ'

БОЛАЛАР НУТҚИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ҒАРБ ВА ШАРҚ НОТИҚЛИГИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
44
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
РИТОРИКА / ҚУРЪОН / ВАЪЗХОНЛИК / ВОИЗ / ОНАЛАР МАКТАБИ / АқЛ ВА НУТқ

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Нарманов А.

Мазкур мақолада болалар нутқини шакллантиришда ғарб ва шарқ нотиқларининг фикрлари улар берган назарий ва амалий тавсияларини ўрганишб уларнинг нутққа оид фиклралари ва тавсияларини ўқувчи ёшларга етказиш орқали таълим тизимида ҳам ўз самарсини бериши ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC AND THEORETICAL BASIS OF WESTERN AND EASTERN SPEECHES IN FORMATION OF CHILDREN'S SPEECH

This article discusses how the opinions of Western and Eastern speakers in shaping children's speech can be effective in the education system by studying their theoretical and practical recommendations and communicating their ideas and recommendations to students.

Текст научной работы на тему «БОЛАЛАР НУТҚИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ҒАРБ ВА ШАРҚ НОТИҚЛИГИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ»

Нарманов А.

Тошкент вилояти Чирчиц давлат педагогика

институти докторанти Тошкент, Узбекистон Республикаси

БОЛАЛАР НУТЦИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ГАРБ ВА ШАРЦ НОТЩЛИГИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Аннотация: Мазкур мацолада болалар нутцини шакллантиришда sap6 ва шарц нотицларининг фикрлари улар берган назарий ва амалий тавсияларини урганишб уларнинг нутцца оид фиклралари ва тавсияларини уцувчи ёшларга етказиш орцали таълим тизимида %ам уз самарсини бериши уацида фикр юритилади.

Калит сузлар: Риторика, цуръон, ваъзхонлик, воиз, оналар мактаби, ацл ва нутц.

SCIENTIFIC AND THEORETICAL BASIS OF WESTERN AND EASTERN SPEECHES IN FORMATION OF CHILDREN'S SPEECH

Alisher NARMANOV Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

doctoral student Tashkent, Republic of Uzbekistan

Annotation: This article discusses how the opinions of Western and Eastern speakers in shaping children's speech can be effective in the education system by studying their theoretical and practical recommendations and communicating their ideas and recommendations to students.

Keywords: Rhetoric, Quran, Sermon, Preacher, Mother School, Mind and Speech.

Мустакиллик йиллари том маънода Узбекистон Республикаси ижтимоий- иктисодий ва маданий тараккиёти истикболини белгилаш, жахон хдмжамияти мамлакатлари сафидан муносиб урин эгаллашга интилиш йулидаги кенг куламли ислохотларни амалга ошириш билан кечмокда. Жахоннинг ривожланган мамлакатлари тажрибаларини урганиш, махаллий шарт-шароит, иктисодий ва интеллектуал ресурсларни инобатга олган холда жамият хаётининг барча сохаларида туб ислохотларнинг амалга оширилаётганлиги янгидан-янги ютукларга эришишни таъминламокда.

Президент Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида (22 декабрь 2017й): —Бугун биз давлат ва жамият хаётининг барча сохаларини тубдан янгилашга каратилган инновацион ривожланиш йулига утмокдамиз... Янги фикр, янги FOяга, инновацияга таянган давлат ютади. Унинг учун мия кобилиятини ривожлантириш омилларини пухта тахлил килиши зарур. Биз

улуF боболаримизнинг муносиб давомчилари (Ал-Хоразмий ва Беруний) буладиган етук инсонларни тарбиялаш масаласига, афсуски, етарлича ахамият бермадик... Нодир талант эгаларини тарбиялаб камолга етказиш хал килувчи ахамиятга эга эканини унутишга хаккимиз йук. Ривожланган мамлакатлар бугунги юксак тараккиёт даражасига айнан шунинг хисобидан етгани - бу хам хакикат, деб таъкидлаганди.

Албатта янги фикр ва янги FOяни амалга оширишда сиёсий, иктисодий, ижтимоий йуналишлар билан бир каторда баркамол авлодни вояга етказиш, улар нуткини устириш мухим урин тутади.

Бола нуткининг ривожи куп жихатдан унинг рухиятига, соFлом, тетик усишига. Ахлокий сифатларига укув дастурини узлаштиришда меъёрли бажарилишини таъминлашшига, кулланмаларнинг монандлигига боFликдир. Бу масалалар бошланFич таълимда уз ечими ифодасини топиши ва уз она тилида равон гапира оладиган килиб тарбиялашга каратилиши зарур.

Таълим ва тарбия муаммоси жуда кадимдан бери мавжуд. У урта асрлардаги Гарб ва Шарк мутафаккирларининг асарларида куриб чикилган.

Кишилар чиройли, мазмундор нутк масаласи билан жуда кадимдан кизикиб келадилар. К,адимги Греция (Юнонистон) да ва Рим да нутк маданиятининг назарий асослари яратилди. Нутк олдига куйиладиган талаблар ишлаб чикилди. Бунга кулдорлик тузумининг ривожланиши, кулдорлик демократияси сабаб булди.

Бу даврда давлатнинг, савдо-сотикнинг, суд ишларн- нинг нихоятда тараккий этиши нотикликнн санъат да- ражасига кутарди. Етук инсон булиш учун албатта, нотиклнк санъатинн эгаллаш шарт килиб куйилади.

Ана шу эхтиёж туфайли нотиклик назарияси яратилади. Унинг Цицерон, Демосфен, Квинтилиан, Аристотель кабн назариётчилари етишиб чикади. Эрамизнннг 335 йилида Аристотелнинг «Риторика»си яратилади. Унда нотик олдига куйидагиларнн вазифа килиб куяди:

— Материални хар томонлама тайёрлаш.

— Материални жойлаштириш режасини белгилаш. V

— Материални узлаштириш, нутк курнлишини туF- рилаш.

— Нотикнинг нутк материалини урганнши.

— Материални суз билан ифодалаш.

— Нуткни талаффуз килиш, яъни нутк жараёни.

Бу талаблар хозир хам уз кучини саклаб келмокда. Уша давр суд нотиклнгининг катта намояндаси Цицерон эди. У суд нотиклигида юксак муваффакият- ларга эришди, нотиклик санъати пазариясига улкан хисса кушди. Цицероннинг «Нотик хакида», «Нотик», «Брут» асарларн хозир хам маълум кимматга эгадир.

Рим нотиклик мактабининг яна бир буюк вакили Марк Фабий Квинтилнандир. У узининг «Нотик билими хакида» китобнда билимдонликни нотикликнннг би- ринчи шарти килиб куяди. Квинтилиан нотикликка доир билимни жуда ёшликдан ургана бориш керак, дейди. Нуткнинг тингловчи

учун тушунарли булишига катта ахамият беради. У «Сен шундай сузлагинки, сени хар бир кнши тушуна олсин»,— деган эди.

Хуллас, кадимги Юнонистон ва Римда маданий путк, нотиклнк назарияси ривожлантирилади. Бу назария кейнчалик Оврупода нутк маданиятига баFишланган фаннинг майдонга келишнга асос булди.

Шаркда, жумладан, Мовароуннахрда бадиий, илмий ижоднинг тараккиёти билан, шунипгдек, ваъзхонлик, «К,уръон»ни тарFиб килиш билан муштарак холда сузнинг ахамияти, маъноси ва ундан максадга мувофик фойдаланиш борасида кадимдан куп яхши фикрлар айтилган.

Ваъзхонликнинг, балоFат (чечанлик, нотиклик) санъатининг усуви билан нутк олдига куйилган талаблар мукаммаллашиб борди.

Уша даврларнинг буюк мутафаккирлари Абу Наср ал-Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Юсуф Хос Х,ожиб, Ахмад Югнакий, Жалолиддин Довоний, Алишер Навоий ва бошкалар феодал зулм ва мутаасиб рухонийларнинг каттик каршилигига карамасдан жахон фани, маданияти, маорифига бекиёс хисса кушдилар.

Урта асрлар Шаркининг комусий мутафаккири Абу Наср ал-Форобий (873-950) инсонни хар томонлама такомиллаштириш, уларни умумий бахт -саодатга етаклаш йуллари ва усулларини узининг ижтимоий-сиёсий таълимоти марказига куяди, бу эса унинг дунёкарашларнинг умуминсоний асосга эгалигидан далолат беради. Айнан шундай максадлар Форобийнинг шахсни тарбиялаш ва таълим бериш, уни такомиллаштириш хамда унинг ижтимоий муаммоларни хал этишдаги фаол ролига нисбатан дунёкарашларининг бош мазмунини ташкил этади. Унинг фикрига кура, таълим ва тарбия оилада, укитувчи ёрдамида мактабда ва яхшиликка асосланган жамиятда унинг рахбари ёрдамида амалга оширилиши мумкин.

Форобий фикрига кура таълим бу нафакат аклий ривожланиш, балки умуман маънавий ривожланиш, шу жумладан ахлокан ривожланиш пойдеворидир. Таълим ва тарбия узаро бир-бирига боFлик булиб, улар шахсни маънан камолотга етказувчи турли йуллар хисобланади.

Форобий ижтимоий тарбияни тартибга солиш, уни бошкариш масалаларига алохида эътибор берган. У мехнат фаолияти тарбиянинг мухим воситаси хисобланади, деган хулосага келади.

Абу Райхон Беруний (971 - 1050 йилга якин) комусий олим сифатида тарихга кирган. У фанни диндан ажратиш зарур деб хисоблаган, акс холда,унинг фикрига кура, илмий билимлар хакикий була олмайди. Олимнинг динга булган танкидий муносабати куп жихатдан унинг тарбия ва таълимга булган муносабатларини хам белгилаб берди.

Беруний уз асарларида таълимнинг узлуксиз, кургазмали, аник максадга йуналтирилиши лозимлигини ва унинг муайян тизим асосида утказилиши зарурлигини таъкидлаган. Беруний ёш йигитда шахс тарбия жараёнида шаклланади, деб хисоблаган. Бунда у мехнатга алохида урин берган.

Берунийнинг карашлари чекланган тусга эга эди, зеро у хам уша даврдаги бошка куплаб олимлар сингари фан ва билим жамият тараккиётида мутлак

ахамиятга эга, деб билган. Бирок фан, билим, мехнатнинг ахамияти хакидаги фикрларнинг узи тyFри эди. Билим олишнинг узини Беруний куч, вакт ва сабр-токат талаб киладиган мехнат, деб хисоблаган.

Ибн Син (980 - 1037) педагогика масалаларига ижодий ёндошган. У бола табиатини нафакат табиб, балки етук педагог сифатида хам чукур билишини намоён килган. Олимнинг болаларга таълим ва тарбия бериш хакидаги куплаб фикрлари узининг чукурлиги, инсонпарварлик рухи билан йyFрилганлиги ва тарбиядек мураккаб муаммони тyFри талкин килиши билан кишини лол колдиради.

Ибн Сино таклиф килган тарбия ва таълим мазмуни аклий тарбия, жисмоний соFломлаштириш, эстетик тарбия, ахлокий тарбия ва хунар ургатишларни уз ичига олади.

Ибн Сино бола тарбиясининг бутун машаккати ва мураккабликларини жуда чукур тушунган. «Тиб конунлари»нинг «Тарбия хакида» номли булимида куйилган масалалар аник хал этилади, бола характерини тарбиялаш хакида кимматли фикрлар билдирилади.

Ибн Сино бола шахсини хурмат килиш, боланинг табиий ёш хусусиятларини хисобга олган холда унинг кизикишларини урганишга чакиради. У ёшга караб даврларга булиб чикишга харакат килган. Усмирлик даврини у бешта даврга булган: чакалоклик (бола туFилганидан бошлаб йулга юриб кетгунича булган давр); болалик даври (йулга юргандан сунг); организм чиниккани ва козик тишлари чикканидан кейинги давр; усмирлик ва жинсий етилиш даври; усмирлик даври (усиш тухтатуганча булган давр).

Ибн Сино бола тарбиясининг барча мураккабликлари ва кийинчиликларини тушунган. У жисмоний жазонинг меъёридан ортиб кетишига карши чиккан. Унинг фикрига кура, рисоладагидек тарбияни муваффакиятли амалга ошириш учун болаларга инсоний муносабатда булиш даркор.

Ибн Сино тарбия омилининг ахамиятини чукур англаган ва ижобий омил ахамиятини жуда кадрлаган, уни тарбиянинг асосий воситаларидан бири деб билган.

Узбекистонда XVI асрдан кейинги асосий педагогик фикр йуналишлари ва уларнинг хусусиятларини тушуниш учун комусий олим булган, уз замондошлари уртасида жуда машхур булган Жалолиддин Девоний (1427 -1502) асарлари билан танишиш зарур.

Девоний асарларида тарбиялашда, таълим методикасида мактаб ва укитувчининг тутган урни хакида куплаб ижодий фикрлар жуда куп. Унинг асарларини тахлил килиш шуни курсатадики, Девоний уз даврининг илFор мутафаккири булган хамда унинг таълим ва тарбия хакидаги куплаб FOялари бугунги кунда хам уз ахамиятини йукотмаган.

Айникса Алишер Навоий Узбекистон халки калбидан чукур жой олган. Унинг асарлари беш юз йилдан буён куплаб авлодларни хаяжонга солиб келади. Инсонпарварлик, мухаббат FOялари, инсоннинг олий максадларини куйлаш Навоий меросида асосий урин тутади.

Навоийнинг педагогик карашлари ута инсонийлиги билан ажралиб туради. У бола шахсини шакллантириш ва тарбиялаш масалаларига жуда катта ахамият берган, Навоий фарзандни оилага кувонч ва бахт келтирувчи шамчирок, деб билган.

Навоий болага унинг ёшига караб энг кичик ёшдан туFри тарбия бериш зарур, фанларни урганишни иложи борича барвакт бошлаш лозим, дея таъкидлаган.

Буюк славян педагоги Ян Амос Коменский (1592-1670) Гарбнинг буюк олимларидан бири хисобланади. Унинг педагогик тизими усиб келаётган авлодни инсонийлик, тинчликсеварлик, тенглик ва биродарлик рухида тарбиялаш FOялари билан йуFрилган.

Я.А.Коменскийнинг педагогик мероси улкан ва куп кирралидир. Олимнинг чоп этилган фалсафий ва педагогик асарлари унинг тарихий ахамиятини белгилаб берди. «Оналар мактаби»да кайд этилган болани дастлаб оилада тарбиялаш ва ривожлантириш FOялари бугунги кунда хам уз долзарблигини йукотмаган. Х,ажми кичик, бирок мазмуни жуда чукур булган мазкур асарни унда куйилган муаммоларнинг долзарблиги ва ахамиятлилиги, уларни амалга ошириш учун таклиф килинаётган йуллар ва воситаларнинг соддалиги хамда ишончлилиги, нихоят оила, аёллар, болалар ва уларни тарбиялашга булган муносабатнинг инсоний йуналишга эгалиги буйича уни мумтоз асарлар сирасига киритиш мумкин. «Инсон зотини химоялаш энг аввало бешикдан бошланиши лозим». Бундан ортик содда ва доно фикр булмайди. Уддабурон олимлар кайси бир ижтимоий тарбия тизимини кашф килмасинлар, барибир болалар хаёт кечирадиган, улар жисмонан ва маънан ривожланадиган мухит сифатида оила энг самарали тарбия тизими хисобланади.

К,аторлашган FOялар тизимига эга булган «Оналар мактаби»ни бирламчи оилавий тарбия буйича биринчи асар деб хисоблаш мумкин.

«Оналар мактаби»нинг бош FOяси - оиладаги бирламчи тарбиянинг бола учун кувончли булиши, унинг келажагини бахтли, ота-оналар учун ёкимли ва умидбахш, жамият учун фойдали килишдан иборатдир.

Коменский табиий иктидорни энг илк ёшдан бошлаб хар томонлама ривожлантириш FOясидан келиб чиккан холда оналар мактаби олдига кийин вазифаларни, яъни: болаларга билиш (билимга эхтиёжмандликни тарбиялаш, билимга чанкоклик)ни, харакат килиш (мехнаткаш булиш, узини бошкара олиш ва яхши амаллар килиш)ни ва гапириш (нутк ва фикрлашни ривожлантириш)ни ургатиш вазифаларини куяди. Шу муносабат билан у аклий, жисмоний ва маънавий тарбиялаш, нутк ва фикрлашни ривожлантириш буйича аник маслахатлар беради. «Оналар мактаби»даги алохида бир боб «кандай килиб болаларга нуткни машк килдириш» лозимлигига баFишланган. Коменский «акл ва нутк»ни ривожлантириш учун бир хил харакат килиш зарур деб хисоблаган.

У «акл» ва «нутк»ка органик бирикма сифатида караган. Ва бу тасодифий эмас, зеро бола нутк туфайли уз фикрларини ифодалайди ва атрофдаги

одамлар билан мулокотга киришади, нуткни эгаллаш оркали у атрофни ураб турган оламни англайди. Болада нутк ва фикрлаш ривожланади. У сенсор ривожлантириш ва тарбиялашга алохида эътибор берган, чунки усиз акл ва нуткни муваффакиятли ривожлантириб булмайди. Ва буюк педагогнинг мазкур коидага риоя килишни «дидактиканинг олтин коидаси» деб атагани хам бежиз эмас.

Хулоса урнида шуни таъкидлаш лозимки юкорида келтирилган буюк мутаффакирлар, олимлар ва ёзувчиларнинг асарларини ёшга мос равишда бошлаетич таълимда укувчиларга якиндан таништириб бориш натижасида уларда улкан суз захираси пайдо булади, натижада укувчиларнинг OFзаки ва ёзма нуткининг ривожланишига катта хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Президент Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида (22 декабрь 2017й):

2. Махмудов Н. "Укитувчи нутки маданияти"дарслик. T. Алишер Навоий номидаги Миллий кутубхона, 2007.

3. Расулов Р., Муйдинов К "Нутк маданияти ва нотиклик санъати" укув кулланма Т. Fan va texnologiya, 2011.

4. Интернет материаллари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.