CC BY
4BO'LAJAK TEXNOLOGIYA O'QITUVCHILARIDA TRANSVERSAL KOMPETENSIYALARNING RIVOJLANISH SHARTLARI Muxidova Olima Nurilloyevna
T.N.Qori Niyoziy nomli O'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10677654
Annotatsiya. Mazkur maqolada oliy ta'lim muassasalarining texnologik ta'lim yo'nalishida tahsil olayotgan talabalarda transversal kompetensiyalarning rivojlanish shartlariga diqqat qaratadi. Transversal kompetentsiyalarni rivojlantirishning asosiy uslubiy yondashuvlari va texnologiyalarini tizimli va maqsadga yo'naltirilgan holda amalga oshirish zarur samaradorlikni ta'minlash uchun aniq didaktik tamoyillar va shartlarga rioya qilishni talab qiladi. Bu esa o'z navbatida o'qituvchilarning maxsus tayyorgarligi va malakasi bilan bog'liqdir.
Kalit so'zlar: kompetensiya, transversal kompetensiya, kognitiv qobiliyatlar, mustaqillik va ijodkorlik, induksiya, deduksiya.
Bugingi kunda ta'lim jarayonida bo'lajak texnologiya o'qituvchilarning transversal kompetensiyalarini rivojlantirish muhim masalalardan biri sanaladi. Transversal kompetentsiyalarni rivojlantirish imkoniyatlarini o'rganish nafaqat idrok etish, balki malakaga aylanishi shart bo'lgan ko'nikma va odatlar ko'rinishidagi bilimlarni amalga oshirishning texnologik sxemalari va modellarini ishlab chiqish bilan bog'liq yondashuvlarni izlashga rahbarlik qiladi. Bu kompetensiyalarning talabaga yo'naltirilgan bo'lishi yetarli emas. Aksincha, ular talaba markaziy rol o'ynaydigan mavzuga yo'naltirilgan ta'lim muhitida rivojlanishi kerak. [1, 39-b.].
Talabalarning transversal kompetensiyalarini rivojlantirish kognitiv qobiliyatlarni o'rganish va ko'nikma darajasida ishlab chiqilgan bilimlarni sharhlash uchun foydalanish bilan bevosita bog'liqdir. Bu jarayon muammoga yo'naltirilganlik, mustaqillik va ijodkorlikni ta'minlash uchun shart-sharoitlarni talab qiladi. Oqitishda aniqlikdan mavhumga va mavhumdan yangi aniqlikka uzluksiz otishlar amalga oshiriladi. Umuman bilimlar tizimini o'zlashtirish kognitiv jarayon bo'lib, modellarning uzluksiz dizayni bilan tavsiflanadi, bu orqali talabalar aniqdan mavhumga va aksincha, tinimsiz o'tish jarayonida ma'lumotlarni kodlaydi, qayta kodlaydi va dekodlaydi. Bu esa transversal kompetensiyalarni rivojlantirish shartlaridan biri sifatida mantiqiy usullarni - tahlil, sintez, induksiya, deduksiyani model metodi bilan birgalikda ataylab qo'llashni taqozo etadi [2, 330-b.].
Ta'limdagi kognitiv faoliyat ma'lum bir mavzuning vositalari va resurslariga asoslanadi, ular "parchalanish" ni, ya'ni o'quv kognitiv vazifalari va muammolarini hal qilishda fikrlash
jarayonlarini ochishni ta'minlash uchun tanlanishi kerak. Kognitiv vazifalar transversal kompetentsiyalar asosidagi ko'nikmalarni rivojlantirishda markaziy o'rin tutadi. [3, 260-b.].
Shuning uchun ham o'quv jarayonining o'zi kognitiv vazifalarni hal qilish jarayoni sifatida talqin qilinadi. Ushbu tartib, shuningdek, o'quv kognitiv vazifalarni hal qilishga asoslangan o'quv vaziyatlari ketma-ketligi sifatida konstruktivistik vaziyatli o'qitish modelining asosi hisoblanadi, undan keyin yuqori qiyinchilikdagi vazifalar. Bu tegishli transversal kompetentsiyalarni shakllantirish va rivojlantirish uchun kognitiv ta'lim vazifalari tizimini ishlab chiqishni talab qiladi. Shunday qilib, ta'limda kognitiv modellashtirish kompetensiyasini rivojlantirish uchun quyidagi vazifalar guruhlari ishlab chiqilgan:
1) modellashtirish vazifalari;
2) ma'lumotni bir turdagi modeldan boshqasiga qayta kodlash vazifalari;
3) belgilovchi munosabatlarni modellashtirish uchun tasniflash vazifalari;
4) abstraksiyalarni taqqoslash va modellashtirish uchun topshiriqlar;
5) turlarini modellashtirish uchun umumlashtirish vazifalari;
6) baholash vazifalari va sabab-oqibat munosabatlarni modellashtirish vazifalari i [3, 331-332-b.].
Shu asosda kognitiv vaziyatlarni yaratish zarurati bilan bog'liq bo'lgan, transversal kompetensiyalarni rivojlantirishga imkon beradigan navbatdagi shartni olish mumkin. Bu kognitiv ma'lumotni ta'lim mazmunini o'zlashtirishda ma'noni o'rnatishga hissa qo'shadigan tarzda tuzilishi bilan bog'liq yangi talabni qo'yadi [5, 254-b.].
Transversal kompetentsiyalarni rivojlantirish shartlarini tahlil qilishda atrof-muhit rolining konstruktivistik kontseptsiyasining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak. O'quv vazifalari kontekstual ma'noga ega, ya'ni ular haqiqiy muammolar bilan bog'liq. O'quv muhiti kognitiv faoliyatning samaradorligi va zarurligini baholash uchun sharoit yaratish uchun haqiqatning tabiiy murakkabligini taqdim etishi kerak. Bularning barchasi konstruktivizmga xos shartlarga rioya qilishni taqozo etadi va I. Ivanov [6, 155-b.] tomonidan quyidagicha umumlashtiriladi.
• talabalarni savol berishga, farazlar qilishga va ularning to'g'riligini tekshirishga undash
kerak;
• ichki kognitiv ziddiyat yoki ikkilanishni keltirib chiqarish uchun talabalarning g'oyalari va tajribasiga qarshi turish kerak;
• talabalarning xatolarini fikrlash va tushunishni qo'zg'atish uchun ijobiy imkoniyatlar sifatida ko'rish kerak;
• muhit muloqot, faoliyat va mulohaza yuritish uchun yetarli imkoniyatlarni ta'minlashi
kerak.
Bu shuni anglatadiki, o'qituvchi quyidagilarni bajarishi kerak:
• talabalarni ularning oldingi tushunchalari va bilimlariga zid bo'lgan tajriba orttirishga jalb
qilish;
• dars davomida talabalarning javoblari, tashabbuslari va qiziqishlariga imkon berish;
• savollar, mulohaza yuritish va muhokama qilishni rag'batlantirish;
• vazifalarni belgilashda "tasniflash", "tahlil qilish", "loyihalash", "modellash" tipidagi kognitiv terminologiyadan foydalanish;
• vaziyat ustidan nazoratni yo'qotmagan holda talabalarning mustaqilligi va tashabbusini rag'batlantirish va qabul qilish;
• didaktik (interaktiv, moslashtirilgan) materiallar bilan bir qatorda dastlabki ma'lumotlar va manbalardan foydalanish;
• muqobil axborot manbalaridan foydalanishni rag'batlantirish;
• talabalarni vaziyatlarning sabab-oqibatli tushuntirishlarini izlashga va ularning natijalarini bashorat qilishga undash;
• o'z-o'zini tahlil qilish, bahslashish, fikr va g'oyalarni rivojlantirish (o'zgartirish) ni rag'batlantirish;
• mustaqil o'rganishni rag'batlantirish va talabalarga ular hal qiladigan muammolarni aniqlashga yordam berish [6, 156-b.].
Yuqoridagi tahlil transversal kompetentsiyalarni rivojlantirish shartlari va tegishli muhitga qo'yiladigan talablarni faoliyat kontekstidagi material (o'rganish mazmuni), ijtimoiy-psixologik (ijtimoiy-psixologik iqlim, qulaylik, ijodkorlik va jamoaviy ish), psixologik (qiziqishlar, rag'batlantirish, harakatga tayyorlik va tayyorgarlik) va pedagogik (samaradorlik, moslashuvchanlik va bajarish) sharoitlar o'rtasidagi integratsiya sifatida sinergik tarzda ko'rib chiqish uchun asos beradi [7, 15-b.].
Ta'lim, har qanday inson faoliyati kabi, tuzilishi o'zaro bog'liq elementlarni o'z ichiga olgan murakkab tizim bo'lib, uning genezisi (vujudga kelishi) va rivojlanish imkoniyatlarini aks ettiradi. Kognitiv faoliyatning tuzilishi uning elementlari sifatida ehtiyojlar, motivlar, maqsadlar, vazifalar, harakatlar, operatsiyalar, vaziyatlar va shartlarni o'z ichiga oladi. Transversal kompetentsiyalarni rivojlantirish muammosiga bunday yondashuv umumiy jarayonning asosiy bosqichlarini amalga oshirish bilan uzviy bog'liqdir.
REFERENCES
1. Muxidova O. N. (2023). Ta'lim tizimida transversal kompetensiyaning ahamiyati. Pedagogik mahorat 3-son, 38-41.
2. Mukhidova O. N. (2023) The importance of transversal competencies in the training of future teachers (2023) Science and innovation 2 (B3), 328-332
3. Kuysinov O.A. (2018) Developing Professional-Pedagogical Creativity of Future Professional Education Teachers based on Competencial Approach. Eastern European Scientific Journal №4. pp.25l-263.
4. Tsankov, N. (2012). Educational and cognitive tasks for the formation and development of competence for modelling in Chemistry and Environmental Sciences. Chemistry: Bulgarian Journal of Science Education, 21 (3), 32l-340, (In Bulgarian).
5. Kuysinov O.A. (2018) Some Aspects of Modular Educational Technologies Forming Professional Competence of Future Teachers. Eastern European Scientific Journal №4. 251-25l.
6. Ivanov, I. (2004) Theories of education. Shumen, (In Bulgarian).
I. Muxidova O. N. (2023). Oliy ta'lim muassasalarida transversal kompetensiyalarni shakllantirish imkoniyatlari. "Xalq ta'limi" jurnali. 3-son, 14-16.
8. Kuysinov O.A. (2021) Improving the methodologies of raising the effectiveness of continuous education on the basis of ensuring content consistency. Actual problems of modern science, education and training. Electronic Journal. 4-8
9. Muxidova O. N. (2023). O'qituvchining transversal kompetensiyasi - uning kasbiy va shaxsiy sifatlarining namoyandasi sifatida. "Ta'lim, fan va innovatsiya" jurnali 3-son, 300-302.
10. Мухидова О.Н. (2023). Значение трансверсалных компетенций в подготовке будущих учителей. Педагогика и психология в современном мире: теоретические и практические исследования. Материалы международной научно-практической конференции. 242-248
II. Muxidova O. N. (2023). Talabalarni o'qitish jarayonida transversal kompetensiyalarning zaruriyati. "Uzluksiz ta'lim tizimida tabiiy fanlarni o'qitishga zamonaviy yondashuvlar: muammo va yechimlar" mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 122-124.
