CC BY
1BO'LAJAK TARBIYACHILARNING TA'LIM JARAYONIDA TRANSVERSAL KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISH
1SH.A.Sadikova, 2B.Z.Ergasheva
1Nizomiy nomidagi TDPU, Maktabgacha ta'lim metodikasi kafedrasi professori, 2Nizomiy nomidagi TDPU, Maktabgacha ta'lim metodikasi kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.11288860
Annotatsiya. Ushbu maqolada bo'lajak tarbiyachilarning ta'lim jarayonida transversal kompetentsiyalarni shakllantirish va rivojlantirish imkoniyatlarini tahlil qilish va qurishga e'tibor qaratish kabi masalar keltirilgan.
Kalit so'zi: kompetentlik munosabatlari, kompetentsiya, transvers vakolatlar,transversal kompetensiyalarni rivojlantirish - didaktik konkretlashtirish yondashuvlar, tamoyillari va shartlari.
Аннотация. В данной статье представлены такие вопросы, как анализ и конструирование возможностей формирования и развития трансверсальных компетенций в образовательном процессе будущих педагогов.
Ключевые слова :компетентностные отношения, компетентность, трансверсальные компетенции, развитие трансверсальных компетенций - подходы, принципы и условия дидактической конкретизации.
Abstract. This article presents issues such as analysis and construction of opportunities for the formation and development of transversal competences in the educational process of future educators.
Keywords: competence relations, competence, transversal competences, development of transversal competences - approaches, principles and conditions of didactic concretization.
Jahon miqyosida fan va texnikaning jadal sur'atlar bilan rivojlanishi, ilmiy bilimlar, tushuncha va tasavvurlar hajmi keskin ortib borishi kreativlik sifatiga ega bo'lgan bo'lajak kadrlarni tayyorlash texnologiyalarini amalga tatbiq etish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Globallashuv jarayonlari, fan-texnika taraqqiyoti sharoitida mustaqil ta'lim jarayonida bo'lajak tarbiyachilarning shaxsiy transversal kompetensiyalarini shakllantirish, intellektual salohiyatini oshirishni umumiylik, yaxlitlik, izchillik tamoyillari asosida tashkillashtirish bo'yicha tizimli ishlar olib borilmoqda,Jamiyatning va umuman dunyoning hozirgi holati globallashuv va modernizatsiya jarayonlari bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy tenglik, jadal texnologik taraqqiyot, iqtisodiy o'sish, barqaror rivojlanish va atrof-muhitni muhofaza qilish kabi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar insoniyatni keyingi yashashga moslashishga majbur qiladi. Hozirgi sharoitda ta'lim sohasida mutaxassislar tayyorlashning mavjud modellarining salmoqli qismi endi mehnat bozori shartlariga javob bermayapti, bu esa ularni talablarni hisobga olgan holda yangilash zaruratini tug'dirmoqda.
21-asr bo'lajak tarbiyachisining transversal kompetensiyalari: nazariy tahlil sivilizatsiyaning muammolari, raqobatbardosh, tez o'zgaruvchan va texnologiyaga asoslangan dunyoda omon qolish va rivojlanish uchun bilim, ko'nikma, qobiliyat va qadriyatlarni birlashtirgan ko'ndalang kompetentsiyalarga ega bo'lish zarurligini tobora e'tirof etilmoqda.
Transversal kompetensiyalar - bu odamlar tobora murakkab va o'zaro bog'langan dunyoda harakat qilishlari kerak bo'lgan muhim ko'nikmalardir. Bo'lajak tarbiyachi sifatida tarbiyachi va
bolalarda bu malakalarni rivojlantirish va rivojlantirish muhim. Bo'lajak tarbiyachilar uchun muhim bo'lgan ba'zi asosiy transversal kompetensiyalar:
Bo'lajak tarbiyachilar ushbu transversal kompetensiyalarni ishlab chiqish va o'zida mujassamlashtirish orqali ularning darsdagi samaradorligini oshirishlari, har tomonlama rivojlanishini qo'llab-quvvatlashlari va ta'lim tizimidagi ijobiy o'zgarishlarga hissa qo'shishlari mumkin.
YuNESKO rahbariyati tomonidan olib borilgan ta'lim siyosati va amaliyotida transversal kompetentsiyalar bo'yicha mintaqaviy tadqiqotda transversal kompetentsiyalar oltita sohani o'z ichiga oladi:
1) tanqidiy va innovatsion fikrlash,
2) shaxslararo ko'nikmalar,
3) shaxsiy qobiliyatlar,
4) global. fuqarolik,
5) media va axborot savodxonligi.
Tanqidiy va innovatsion fikrlash. Pedagogik nuqtai nazardan, tanqidiy fikrlash - bu shaxsning qobiliyati bilan tavsiflangan aqliy operatsiyalar majmui:
- har qanday manbalardan olingan ma'lumotlarni tahlil qilish, taqqoslash, sintez qilish, baholash;
- muammolarni ko'rish, savollar berish;
- gipotezalarni taklif qilish va muqobil variantlarni baholash;
- ongli ravishda tanlash, qaror qabul qilish va uni asoslash
Bo'lajak tarbiyachi uchun ta'lim jarayonini tashkil etishda tanqidiy fikrlash muhim ahamiyatga ega. Bu bir nechta muhim vazifalarni hal qilishga yordam beradi: o'quv materialining mazmunini tanlash, ularning shaxsiyatini rivojlantirish kontekstida kognitiv faoliyatini tashkil etish shakllari va usullarini tanlash lozim.Bo'lajak tarbiyachi tanqidiy fikrlashning turli elementlarini, uning ishonchliligi, dolzarbligi, amaliy foydaliligi, boshqa fanlar bilan bog'liqligi nuqtai nazaridan qo'llaydi.
Innovatsion fikrlash - bu shaxsning tizimli ijodkorlikka ega bo'lish qobiliyati, bu yangi narsaning tug'ilishini, mavjud muhitni o'zgartiradigan innovatsiyalarni yaratish imkoniyatini, muammoga turli nuqtai nazarlardan qarash, ko'plab g'oyalar va mumkin bo'lgan narsalarni yaratish qobiliyatidir. O'qitish oldindan aytib bo'lmaydigan faoliyat bo'lganligi sababli, noaniqlik bilan kurashish uchun ijodkorlik kerak.Bo'lajak tarbiyachi improvizatsiya qila olsa, bolalarning ehtiyojlariga moslashsa, o'z-o'zidan bo'lsa, u barcha imkoniyatlardan maksimal darajada foydalanadi va ajoyib natijalarga erishadi. Ijodkor tarbiyachi juda ko'p g'oyalarni tezda o'ylab topish qobiliyatiga ega; muammolarni baholash va naqshlarni topishda moslashuvchanlikni, g'oyalarni chuqurlashtirish va tafsilotlash, ma'lumotni doimiy ravishda o'zlashtirish, o'rganishni yanada qiziqarli, qiziqarli va samarali qilish uchun turli yondashuvlardan foydalanish qobiliyatini namoyish etadi.
Shaxslararo munosabatlar ko'pincha ijtimoiy intellekt deb ataladi. Ular insonning boshqalar bilan samarali muloqot qilish uchun foydalanadigan xatti-harakatlari va taktikalarini o'z ichiga oladi. Bo'lajak tarbiyachi uchun eng dolzarb va qimmatli bo'lganlar - bu muloqot qobiliyatlari, jamoada ishlash, yetakchilik, hissiy aql, hamkorlik, xushmuomalalik, kollegiallik kabi sifatlardir
Kasbiy faoliyat sifatini oshirishning asosiy usuli - bu o'z atrofida qulaylik zonasini shakllantirish, talabalarning mustaqil fikrlash istagini rivojlantirish, maqsad va unga erishish
yo'llarini tushunishga undash, rejalashtirish va tashkil etishni anglatadigan yetakchilik qobiliyatining namoyon bo'lishi, birgalikdagi faoliyat, o'quv jarayoni natijalari uchun javobgar bo'lishdir.
Muloqot ikki tomonlama jarayondir. U ham ifodali, ham qabul qiluvchi. Bo'lajak tarbiyachilar quyidagilarga ega bo'lishlari kerak:
- bolalarning fikr va g'oyalarini tinglash va tushunish;
- o'z fikrlarini aniq ifodalash;
- murakkab vazifalarni oson o'rganiladigan bosqichlarga ajrata olish;
- o'quvchilarning fikrlarini «o'qiy» olish.
Muloqotni shaxsiylashtirish ham bir xil darajada muhimdir. Yaxshi tarbiyachi o'z bolalariga samimiy mehr va qiziqish bildiradi. Tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, talabalar bilan ishonchli munosabatlar ularning o'rganishga bo'lgan motivatsiyasini oshiradi.
Intrapersonal ko'nikmalar deganda odamning his-tuyg'ularini boshqarish, qiyinchiliklarni yengish va yangi ma'lumotlarni olishga yordam beradigan ichki qobiliyatlari va xatti-harakatlari tushuniladi. Bunday ko'nikmalarga o'z-o'zini tarbiyalash, o'z-o'zini anglash, qat'iyatlilik, moslashuvchanlik, moslashuvchanlik, o'zini o'zi rag'batlantirish, rahm-shafqat, halollik va o'z-o'zini hurmat qilish kiradi. Bugungi ta'lim sharoitida tarbiyachilar o'zlarini bolalaridan uzoqlashtira olmaydi; ular shunchaki o'z intizomini o'rgatishdan ko'ra ko'proq narsani qilishadi. Qulay ta'lim muhiti - bu shaxsning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan va boshqa omillarning salbiy ta'sirini kamaytiradigan hissiy muhitni yaratish orqali ta'lim jarayoni ishtirokchilarining jismoniy, ruhiy va ijtimoiy salomatligining barqaror sifatini ta'minlaydi.
Global fuqarolik. Globallashuv va o'zaro bog'liqlik va o'zaro bog'liqlik kuchayib borayotgan sharoitda, jahon xalqlar hamjamiyatining a'zosi ekanligini ta'kidlaydigan umumiy mafkurani ishlab chiqish va tarqatish zarurati tug'iladi. Jahon fuqaroligi va jahon hamjamiyatining taqdiri uchun shaxsiy javobgarlik tushunchasi keng tarqalishi va mafkuraviy kuchga ega bo'lishi uchun u har qanday ta'lim dasturining majburiy qismiga aylanishi kerak. Bo'lajak tarbiyachilar o'z-o'zini o'rgatish imkonini berish orqali o'qituvchilar bag'rikenglik, xilma-xillikni hurmat qilish, axloqiy va madaniyatlararo tushunish, nizolarni hal qilish ko'nikmalari, demokratik ishtirok etish, atrof-muhitga hurmat, milliy o'ziga xoslik, tegishlilik tuyg'usi va boshqa muhim xususiyatlarni tarbiyalashi mumkin.
Media va axborot savodxonligi. Milliy va xalqaro siyosat sa'y-harakatlari 21-asr insonlari uchun ommaviy axborot vositalari va axborot savodxonligiga ega bo'lishlari muhim bo'lib qolganligini targ'ib qilmoqda. Mediasavodxon tarbiyachi ommaviy axborot vositalaridagi axborotni idrok etish, ko'rib chiqish, tushunish va yaratish, bugungi dunyoda faoliyat yuritayotgan ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy-madaniy va siyosiy kontekstini baholash qobiliyatiga ega va kasbiy faoliyatida ommaviy axborot vositalaridan mohirona foydalanadi. Uning asosiy vazifasi yoshlarni nafaqat turli ommaviy axborot vositalaridan to'g'ri foydalanishni, balki ularning xatti-harakatlarini tushunishni, ommaviy axborot vositalarining shaxsga qanday ta'sir qilishini ko'rishni o'rganishi kerak bo'lgan tizimli va malakali tarbiyadir. Tarbiyachi shuningdek, o'quvchilarni media-mahsulotni idrok etish jarayonida tanqidiy fikrlashga o'rgatishi, axloqiy-estetik me'yorlar asosida, umuman, ommaviy axborot vositalari mahsulotlariga nisbatan shaxsiy, baholovchi munosabatni shakllantirishi kerak.
Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, XXI asrda ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy vaziyatdagi o'zgarishlar samarali tarzda tarbiyachi va uning vakolatlarini tushunishda o'zgarishlarga olib keldi. Tez o'zgaruvchan va texnologiyaga asoslangan dunyoda raqobatbardosh bo'lish uchun tarbiyachi
bir professional kontekstdan boshqasiga o'tkazilishi mumkin bo'lgan bilim, ko'nikma, qobiliyat va qadriyatlarni o'zida mujassam etgan transversal kompetentsiyalarga ega bo'lishi kerak. Transversal kompetensiyalar, odatda, XXI asrning malakalari sifatida qabul qilinadi va insonning texnologik yutuqlar va madaniyatlararo muloqot bilan bog'liq muammolarni hal qilish, yangi g'oyalar va mumkin bo'lgan echimlarni yaratish va improvizatsiya qilish, samarali o'zaro ta'sir qilish, jamoada ishlash, yetakchilik, hissiy qobiliyatlarni ochib berish qobiliyati bilan bog'liq. Samarali tarbiyachi o'z bolalari va ularning ta'lim ehtiyojlarini chuqur anglash bilan birlashtirilgan ma'lum bir ijobiy shaxsiy xususiyatlar to'plami, mazmunli bilim va pedagogik mahorat bilan ajralib turadi.
REFERENCES
1. Sadikova, S., & Azamatova, D. (2022). PEDAGOGICAL INNOVATION CLUSTER OF ACTIVITY OF CENTERS IN PRESCHOOL EDUCATION. Science and Innovation, 7(7), 1138-1143.
2. Nasreddinova, K., & Sadikova, S. (2022). FEATURES OF THE DEVELOPMENT OF PRESCHOOL CHILDREN IN A BILINGUAL ENVIRONMENT. Science and innovation, 1(B7), 1440-1444.
3. Sadikova, S. A., Yakubova, Z. Z., Kayumova, D. N., Khalilova, D. F., & Kamalova, G. A. (2023). Preparing Children for Social Activity in Preschool Educational Organizations-Pedagogical Need. Journal of Advanced Zoology, 44, 1777-1784.
4. Sadikova, S. A., Yakubova, Z. Z., Kayumova, D. N., Khalilova, D. F., & Kamalova, G. A. (2023). Preparing Children for Social Activity in Preschool Educational Organizations-Pedagogical Need. Journal of Advanced Zoology, 44, 1777-1784.
5. Sodiqova, S., & Yakubova, Z. (2022). O 'QUV MASHG 'ULOTLARINING TALABALARNI IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYATGA TAYYORLASHDAGI O 'RNI. Science and innovation, 1(B7), 855-859.
6. Ergasheva, B. (2022). TALABALARINING PEDAGOGIK MODERINIZATSIYA SHAROITIDA KASBIY TAYYORGARLIGINI TAKOMILLASHTIRISH. Science and innovation, 1(B7), 401-405.
7. Barno, E. (2023). O'ZBEKISTONDA MAKTABGACHA TALIM MUASSASALARINING ZAMONAVIY TIZIMI. Research Focus International Scientific Journal, 2(3), 103-105.
8. Ergasheva Ba'rno Ziyavitdin qizi, & Qulbulova Rayhona Anvar qizi. (2023). MAMLAKATIMIZDA VA XORIJIY MAMLAKATLARDA MAKTABGACHA TA'LIM TIZIMI . Лучшие интеллектуальные исследования, 10(4), 69-74.
9. Ergasheva Ba'rno Ziyavitdin qizi, & Islomova Sabina Jamshidxon qizi. (2023). ZAMONAVIY TARBIYACHINING KASBIY KOMPETENLIGI . Лучшие интеллектуальные исследования, 10(5), 60-62.
10. Ergasheva Barno Ziyavitdin qizi. (2022). KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA BO'LAJAK TARBIYACHILARNI KASBIY FAOLIYATGA TAYYORLASH TEXNOLOGIYASI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA. QO'QON UNIVERSITETI XABARNOMASI, 5(5), 75-77.
