CC BY
6САНОАТ ЧИЗМАЧИЛИГИ
начертательной геометрии и инженерной графики // Наука. Мысль. - 2016.- №9; URL: wwenews.esrae.ru/46-564
6. Хамракулов А. К., Тубаев Г. М. Непрерывное образование и графические дисциплины //Science Time. - 2015. - №. 5 (17). - С. 493-496.
7. Zakriyo Buzrukov, Abdurakhmat Khamrakulov. Joint work of a flat frame and pile foundations under dynamic impacts // Международная научная конференция "Строительство, гидротехника, водные ресурсы". "Construction Mechanics, Hydraulics and Water Resources Engineering" (CONMECHYDRO-2020). Ташкент, ТИИИМСХ, 23-25 апреля 2020 года
8. Турсунов Ш. Ш., Хамракулов А. К. ГРАФИКА САНЪАТИ ТАВСИФИ, БАДИИЙ ИФОДА ТИЛИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА МУАММОЛАРИ //Научное знание современности. - 2019. - №. 6. - С. 6-10.
9. Abdurakhmat Khamrakulov. Organization of effective use of the AutoCAD feature in teaching descriptive geometry. Journal of Pharmaceutical Negative Results. Volume 13. Special Issue 6. 2022
10. Andrey Schipachev, Vadim Fetisov, Ayrat Nazyrov, Lee Donghee and Abdurakhmat Khamrakulov Study of the Pipeline in Emergency Operation and Assessing the Magnitude of the Gas Leak. Energies 2022, 15, 5294. https://doi.org/10.3390/en15145294
11. Хамракулов А. К., Тубаев Г. М. Непрерывное образование и графические дисциплины //Science Time. - 2015. - №. 5 (l7). - С. 493-496.
BO'LAJAK ME'MORNING SHAKLLANISHIDA QALAMTASVIRNING QIYMATI VA
AHAMIYATI
Maxkamov G'ulomjon Usmonjonovich
NamMQI, PhD
Tursunov Shavkat Sharibjonovich, NamMQI, o'qituvchi
Annotatsiya.Maqolada bugungi kunda oliy ta'limda arxitektura yo'nalishlarini o'qitishdagi dolzarb muammolar o'ganilgan va uni bartaraf etishga oid masalalar keltirilgan.
Kalit sozlar.Qalamtasvir, rangtasvir, haykaltaroshlik, rangshunoslik, grafika, kompozitsiya.
"Ilm va san'at sohasida yuksalishni istagan yoshlar, avvalo, rasm chizishni o'rganishi kerak"
Leonardo da Vinchi, "Rangtasvir haqidagi risola"
Kirish. Qalamtasvir me'morning shoshilinch tilidir. Bo'lajak mutaxassis bo'shliqda o'zining me'moriy g'oyalari tasvirlarini tez va erkin yaratishi kerak. Ta'lim faoliyatida shaxsning ushbu komponentini shakllantirishda arxitekturaviy qalamtasvir va uning muhiti alohida o'rin tutadi.
Mikelanjelo shunday deb yozgan edi: "Qalamtasvir... rangtasvir, haykaltaroshlik va arxitekturaning eng yuqori nuqtasidir; Qalamtasvir barcha rangtasvirning manbai va ruhi, barcha fanlarning ildizidir".
Tadqiqot usullari: Qalamtasvir ko'zda o'lchovni, konstruktiv qarash va tafakkurni rivojlantiradi, chiziqning nafisligini, shtrixlarning tartibliligini, perspektiva va kompozitsiyaning g'oyasini, qog'oz maydonini kengaytiradi va to'ldiradi, predmetlarning konstruktsiyasi, o'zaro munosabatlari, aloqasini ochib beradi.
Qalamtasvir musiqa kabi uzoq vaqt va sinchkovlik bilan o'rganilishi kerak: qo'lning
КУРИЛИШ ВА ТАЪЛИМ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ, 2023, №2 (4)
68
CAHOAT HH3MAHHHHra
joylashishi, har bir predmetning alohida va birgalikdagi jarangi(ohangi), chiziqlardagi ritmni tushunish, garmonik kompozitsiya yaratish.
Qalamtasvir arxitektor tayyorlashda yetakchi fanlardan biridir va bu tushunarli, chunki qalamtasvir me'morning ijodiy usulining asosiy tasvirlash vositasidir. Arxitektor doimiy ravishda barcha loyihalash muammolarini hal qilishni takomillashtirishga intilishi kerak va rasm chizish bu maqsadga erishish vositalaridan biridir. U rasm chizish san'atini yaxshi bilishi kerak -bu har qanday loyiha topshirig'ini muvaffaqiyatli bajarishning kalitidir.
18-asr fransuz faylasufi Deni Didro: "Rasm chizishni ham yozishni o'rgatgandek o'rgatadigan mamlakat tez orada san'at, fan va hunarmandchilik bo'yicha boshqa barcha mamlakatlardan o'zib ketadi" [1] deb yozgan edi.
Hozirgi vaqtda me'mor chizmasi oddiygina professional muloqot vositasi yoki dialogning "tili" sifatida belgilanmaydi: me'mor - ijrochi - iste'molchi, balki ijodiy jarayonning asosiy vositalaridan biri sifatida talqin etiladi. Arxitektura ta'limining maqsadi talabalarni faol ijodiy amaliyotga tayyorlashdan iborat. Madaniyat tizimida arxitektura alohida o'rin tutadi va asosiy rollardan biri me'morga yuklangan - bu go'zallik yaratish. Ammo go'zallikni yaratish uchun u uni "ko'rishi", o'zidan "o'tkazishi" va uni qog'ozga tushira olishi kerak.
Arxitektura grafikasi bo'yicha muvaffaqiyatli ishlash uchun dunyoni rassomning ko'zi bilan ko'rish, odatdagidan g'ayrioddiy narsalarni sezish, kuzatuvchan va g'ayratli bo'lish qobiliyatini rivojlantirish kerak. Har qanday loyiha topshirig'ini muvaffaqiyatli bajarish uchun me'mor qalamtasvir san'atini egallashi kerak. Yuqori qalamtasvir san'ati bo'lajak me'morlarning professionalligining sifat mezonlaridan biridir. Shu munosabat bilan me'mor uchun zarur bo'lgan ijodkorlik kabi fazilatni alohida ta'kidlab o'tmoqchiman.
Ijodkorlik - bu talabalar va professor-o'qituvchilarning salohiyatini ochishga yordam beradigan, mavjud qiyinchiliklarga qarshilik ko'rsatishga ta'sir qiluvchi va favqulodda vaziyatlardan favqulodda yo'llarni topishga yordam beradigan omildir.
"Ijodkorlik" tushunchasi nimani o'z ichiga oladi? A.I.Subetto ta'rifiga ko'ra, bular:
- inson faoliyatining har qanday sohasida ijodiy fikrlash, hayotiy muammolarning o'ziga xos yechimlarini muddatidan oldin topish qobiliyati;
- kasbiy sohada ijodiy muammolarni hal qilish qobiliyati;
- boshqaruv usullari va uslublarini bilish asosida tafakkurning psixologik inertsiyasini boshqarish qobiliyati;
- xavf ostida qaror qabul qilish qobiliyati;
- mantiq qonunlari va tafakkurning evristik usullarini bilish;
- natijaning ideal sifatiga e'tibor qaratgan holda kuchli fikrlash nazariyalari vositasini hayotiy vaziyatlarda qo'llash bilimi va qobiliyati;
- atrofimizdagi dunyo, tizimlar va ob'ektlarning asosiy qonuniyatlarini tushunish.
Dunyo taraqqiyotning yangi shakliga kirib, sanoat jamiyatidan postindustrial, axborotlashgan jamiyatga o'tmoqda. Yangi texnologiyalar, kompyuter tarmog'i, kompyuter grafikasi, maxsus ko'paytirish uskunalari, eng murakkab istiqbollar va fazoviy tasvirlarni avtomatik chizma mashinalarida tez va oson qurish, internet hayotimizga jadal kirib bormoqda. Shunday ekan, talabalarda, bo'lajak me'morlarda ijodkorlikni rivojlantirish o'qituvchilarning birlamchi vazifasidir. Tasviriy san'at o'qituvchilari sifatida biz bu muammoning yechimini talabalar - me'morlarning badiiy qobiliyatlarini rivojlantirish va takomillashtirishda, xususan, qalamtasvir san'atini puxta egallashda ko'ramiz.
Qalamtasvir san'ati bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi: kuzatuvchanlik, yaxlit ko'rish, vizual xotira. P.P.Konchalovskiy, "... san'atkorning butun hayoti uzluksiz kuzatishlar va taassurotlar zanjiri sifatida bo'lishi kerak"[2]. Tasviriy san'atni o'qitish jarayonida quyidagi pedagogik vazifalar uzviy bog'liqdir:
• tabiiy kuzatish qobiliyatini tarbiyalash va rivojlantirish;
KyPHHHffl BA TAL.HHM HHMHH ^YPHAHH, 2023, №2 (4)
69
CAHOAT HTOMAHHnHTH
• voqelikni yaxlit ko'rish va idrok etish;
• vizual xotirani rivojlantirish va mustahkamlash;
• ilgari idrok qilingan narsa haqida fikr uyg'otish qobiliyati.
Ushbu muhim fazilatlarning ahamiyatini yaxshiroq tushunish uchun rasm chizishni o'rganish jarayonini qisqacha tahlil qilaylik.
Auditoriyada uzoq muddatli o'quv qalamtasviri nima beradi? Uzoq muddatli kuzatish va uni batafsil o'rganishga asoslangan hayotdan olingan o'quv qalamtasvirini o'qitishning asosiy an'anaviy shakli hisoblanadi. U rassom ko'rgan narsalarni; ularning xarakterli xususiyatlari shakllari va plastik xususiyatlarini ishonchli tarzda yetkazishni o'rgatadi. Qalamtasvir asosiy muhim nazariy bilim va amaliy ko'nikmalarni beradi. Bilimlar kuzatish perspektivasining asoslarini, fizikaning ayrim savollarini (yorug'likning tarqalish qonuniyatlari, optika), yorug'lik va soya munosabatlari (ton) haqidagi tushunchalarni, odam va hayvonlarning plastik anatomiyasi asoslarini o'z ichiga oladi.
Muhokamalar. Afsuski so'nggi paytlarda arxitektura sohasini tayyorlovchi oliy o'quv yurtlarida bo'lajak me'morlar uchun zarur bo'lgan "Qalamtasvir", "Rangtasvir" va "Haykaltaroshlik" o'quv soatlarini qisqarganligini ko'rishimiz mumkin. O'tgan yillarda bu fanlarni o'qitish 3 semestrga mo'njallangan bo'lsada, bu 3 ta fanni bitta ya'ni "Qalamtasvir, rangtasvir va haykaltaroshlik" fani deb nomlandi va 3 semestr o'qitilayotgan fan qisqartirilib 2 semestrga tushirildi, tanlov fanlar blokiga kiritildi. Agar qo'shni hamdo'stlik davlatlari oliy ta'limi misolida bu jarayonga nazar tashlaydigan bo'lsak, bu fanlar har biri alohida fan sifatida e'tirof etilganligini o'quv dasturlaridan ko'rishimiz mumkin. Rossiya Federatsiyasida faoliyat olib boradigan Irkutsk milliy tadqiqot texnika universitetida Arxitektura (07.03.01) yo'nalishi bo'yicha o'quv dasturida 1-2-3-4-5-semestrlarda "Qalamtasvir" faniga 108 soat, 6-semestrda 72 soat, "Rangtasvir" faniga 3-4-5-semestrlarda 108 soat, 6-semestrga 72 soat, "Haykaltaroshlik" faniga 6-semestrda 108 soat ajratilganligini va har biri alohida fan sifatida e'tirof etilganligini o'quv dasturlaridan ko'rishimiz mumkin [3]. Yana biri Ukrainadagi "Donbass arxitektura va qurilish milliy akademiyasi" Arxitektura (07.03.01) yo'nalishi bo'yicha o'quv dasturida "Qalamtasvir" fani uchun 324 soat, "Rangtasvir" fani uchun 180 soat, "Haykaltaroshlik" uchun 144 soat shu bilan birga "Rangshunoslik va koloristika" fani uchun 72 soat belgilangan [4].
"Moskva davlat milliy tadqiqot qurilish universiteti" Arxitektura (07.03.01) yo'nali shi bo'yicha o'quv dasturida majburiy fanlar blokiga kiritilgan "Qalamtasvir va rangtasvir asoslari" faniga 288 soat, "Arxitekturaviy qalamtasvir va grafika" faniga esa 288 soat [5], "Moskva davlat arxitektura instituti" (davlat akademiyasi) (MARXI) Arxitektura (07.03.01) yo'nalishi bo'yicha o'quv dasturida majburiy fanlar blokiga kiritilgan "Qalamtasvir" fani uchun 648 soat, "Rangtasvir" uchun 360, "Arxitekturaviy grafika va rangtasvirda akvarel" fani uchun 68 soat, "Arxitekturada rangtasvir" fani uchun 72 soat [6], "Ural davlat N.S.Alfyorov nomidagi badiiy-arxitektura universiteti" Arxitektura (07.03.01) yo'nalishi bo'yicha o'quv dasturida majburiy fanlar blokiga kiritilgan "Qalamtasvir" fani uchun 504 soat, "Rantasvir" fani uchun 180 soat [7] ajratilgan.
Bu o'quv rejalarni tuzishda ushbu sohaning yirik olimlari va mutaxassislarning fikrlarini, ushbu soha bo'yicha rivojlangan davlatlar o'quv rejalarini o'rganish foydadan xoli bo'lmasdi. Bu tanganing bir tomoni. Tanganing ikkinchi tomoniga nazar solaylik. Ma'lumki, 2020-yillardan boshlab Arxitektura yo'nalishi bakalavriat ta'lim yo'nalishlariga o'qishga kirishda ijodiy imtihonlar ham bekor qilindi. Bu esa tasviriy san'atdan umuman bexabar yoki rasm chizishga qiziqishi ham, layoqati ham yo'q abiturienlarni bu mashaqqatli kasb egalarini tayyorlaydigan yo'nalish talabasi bo'lishiga sabab bo'lmoqda. Yana boshqa davlatlar oliy ta'limiga murojaat qilaylik. Rossiya Federatsiyasi Arxitektura oliy ta'lim yo'nalishlariga kirish uchun matematika, qalamtasvir, arxitekturaviy kompozitsiya va chizmachilik fanlaridan imtihon topshirish orqali talabalikka qabul qilinadilar. Endi faraz qiling umuman tasviriy san'atdan
KyPHHHffl BA TAMMM HHMHH ^YPHAHH, 2023, №2 (4)
70
САНОАТ ЧИЗМАЧИЛИГИ
bexabar talaba tanlov fani sifatida "Qalamtasvir, rangtasvir va haykaltaroshlik" fanini tanlaydi deb o'ylaysizmi? Xo'p tanlagan taqdirda ham bu fanga ajratilgan yuqorida keltirilgan soatlar bilan bo'lajak me'morlarga qay darajadagi bilim, ko'nikma va malakalaarini rivojlatira olamiz. Bu fanni o'rganish uzoq davom etadigan jarayon bo'lib, kishidan ulkan sabr, mehnat va matonat talab etadi.
Natijalar: Yuqorida aytib o'tganimizdek bugungi kunda barcha soha, ayniqsa texnika va texnologiyalar juda tez sur'atlarda rivojlanib bormoqda. Arxitektura chizmalari maxsus bo'lishi kerak; ularning asosida ular nuqta, chiziq, hajmiy-fazoviy geometriyadan o'tadilar. Qadim zamonlarda paydo bo'lgan qalamtasvir o'z anatomiyasiga ega bo'lib, u nuqtalar, chiziqlar, dog'larga asoslangan; shuning uchun arxitektura maktabida rasm chizish rassomning uch o'lchamli tasavvurini rivojlantirishga qaratilgan bo'lishi kerak. Shubhasiz, bo'lajak me'mor uchun rasm chizish uning matematika, geometriya, fizika, biologiya, ijtimoiy fanlar, mehnat texnologiyasi va boshqalarga oid bilimlari bilan mantiqiy va tubdan bog'liq bo'lishi kerak.
Xulosa: Tizimli qalamtasvir darslari (naturadan, xotiradan va tasavvurdan) hajmli, fazoviy, mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. Qalamtasvir me'morga o'z kuzatishlarining jonli materialini me'moriy tasvirga aylantirish imkonini beradi va shu bilan uning ijodini rivojlantirishni faollashtiradi. Arxitektura chizmasi - bu har bir zamonaviy me'mor faol ishlashi kerak bo'lgan grafik san'at sohasi. "Bir tomondan, arxitekturaviy loyihalashning ahamiyati yordamchi, deyarli texnik ahamiyatga ega. Boshqa tomondan, bu me'morning ijodiy kuchlarining to'g'ridan-to'g'ri qo'llanilishi va jonli o'yinlari sohasi, birlamchi, hatto fazoviy tasvirning sxematik va dastlabki timsoli bo'lsa ham, afsuski, keyinchalik har doim ham amaliy amalga oshirilmaydi"[10].
Xulosa: Institutda ta'lim olish davrida kadrlar tayyorlash uch bosqichda amalga oshirilishi kerak: 1) reproduktiv faoliyat; 2) reproduktiv - ijodiy faoliyat; 3) ijodiy faoliyat. Bu yondashuv qalamtasvir sohasida dastlab har xil tayyorgarlikka ega bo'lishiga qaramay, talabalarda kasbiy ko'nikmalarni bosqichma-bosqich shakllantirishni ta'minlaydi. Bu, ayniqsa, tegishli fanlarni: qalamtasvir,rangtasvir, haykaltaroshlik, arxitekturaviy loyihalashni birlashtirishda samaralidir.
Arxitektura grafikasini professional egallash bo'lajak me'morlarning kasbiy mahoratini shakllantirishning ajralmas shartlaridan biridir, chunki yaxshi chizish qobiliyatini o'zlashtirgan bo'lajak me'morlar turli me'morchilik muammolarini muvaffaqiyatli hal qila oladilar.
ADABIYOTLAR
1. Ломоносова М.Г. Графика и живопись. М.: 2003. - 207стр.
2. Никольский.В.А.Кончаловский П.П. M.: 1936.
3. https://www.istu.edu/abiturientu/urovni/up/plan?plan id=1180&admis=23437
4. http ://edu. donnasa. ru/Pl ans/Pl an. aspx?id=1835
5.https://dpo.mgsu.ru/sveden/education/opop-2022/uchebnye-plany/Ucheb plan 070301 o 2022.pdf
6. https://marhi.ru/sveden/files/up_070301_och.pdf
7.http://store.usaaa.ru/sveden/obrazovanie/uchebnye-
plany/2021 /UP%2007.03.01%20Arhitektura%20pri em%202021%20ot%2013.05.2021.pdf
8. https://tsuab.ru/upload/iblock/aef/Ucheb plan Arch bak 24.05.2019.pdf
9.https://oop.sibsiu.ru/downloadnew.php?file=7249d567e7c02e0c725da21ef31f7dab
10. Максимов О.Г. Рисунок в архитектурном творчестве. M.: 2003. - 464с.
КУРИЛИШ ВА ТАЪЛИМ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ, 2023, №2 (4)
71
