12BO'LAJAK INFORMATIKA O'QITUVCHILARINING MANTIQIY FIKRLASHI UCHUN MUHIM BO'LGAN SHAXSIY FAZILATLAR
Muzaffar Mansurovich Botirov
Qo'qon davlat pedagogika instituti, Informatika kafedrasio'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Dasturlash tillarini o'rganishni boshlagan talabalarda yetarlicha mantiqiy fikrlash va shaxsiy fazilatlarni oshirishning bir nechta yo'llari mavjud. Bu dastur tuzish mobaynida bu muhim ahamiyatga ega. Dasturlashni o'rganishni boshlagan talabalarga va shu bilan bir qatorda, uni o'rgatuvchi o'qituvchilar uchun ham bu muammo hisoblanadi. Quyidagi berilgan maqolada ularning mantiqiy fikrlashini va shaxsiy fazilatlarni oshirish uchun maslahatlar va ko'rsatmalar berilgan.
Kalit so'zlar: shaxsiy fazilatlar, mantiqiy fikrlash, muammoli tahlil, aqliy hujum, kod, kodlash jurnali.
Har kim dasturlash mashg'ulotlari yordamida mantiqiy fiklash qobiliyatini oshirishi mumkin.
Dasturchilarda mantiqiy fikrlash bo'lishi ajralib turadi- gan xislatlardan biri sanaladi. Kod yozish kabi texnikaviy qobiliyat holdan toydiradigan qiyin mashg'ulot hisoblan- masa ham, u insonning o'ziga xos odatini tasvirlaydi. Bu mashg'ulotlar juda muhim sanaladi, sababi insonning vazifaga qanday yondashishi, muammolarni hal qilishi, boshqalar bilan muloqotga kirishishi va qarama-qarshi- liklarga yechim topishini talab qiladi. Shaxsiy fazilatlar faqatgina ish faoliyatida emas, balki kunlik hayot tarzida ham muhim ahamiyatga ega.
Har bir dasturchi uchun muhim 7 ta shaxsiy fazilat. Dasturchilar uchun muhim qanday kod yozish va dasturni ishga tushirgandan so'ng yuzaga keladigan xatolar bilan ishlash jarayoni. Quyida dasturchilar muvaffaqiyatga eri- shishlari uchun 7 ta muhim shaxsiy fazilat keltirilgan:
• bilishga qiziqish;
• mantiqiy fikrlash (aqlli);
• sinchkovlik;
• tirishqoqlik;
• yaratuvchanlik (yangicha g'oyalarga boy)
• jamoaviy ishlarda faol;
• suhbatdosh;
June 3
148
Dasturchi uchun mantiqiy fikrlash muhim jihat hi- soblanadi. U yana tahliliy, mantiq, abstrakt fikrlash va kri- tik fikrlashni ifodalaydi. Insonlar mantiqiy fikrlash orqali muammolarni tahlil qiladi va unga yechim topa oladi. Bu esa faqat dasturni rivojlantirish emas, balki har qanday vaziyatda o'rinli fikrni talab qiladi. Mantiqiy fikrlay oladi- gan odamlar sifatlari:
• ma'lumotlar tahlili yoki topshiriqqa tegishli manbalar;
• yuzaga kelgan vaziyatni ehtiyotkorlik bilan kuzatishi;
• o'rganilayotgan ma'lumotlarni xolisona aniqlash
(agar ma'lumotlar kerakli yoki rost bo'lsa);
• hissiyotlarga emas, dalillarga e'tibor qaratilishi;
• dalillarga asoslangan muammolar yechimi shakllantirish;
• g'oyalarni aniq rejalashtirish va kichik qismlarga bo'lish;
• kichik detallarga e'tibor qaratish;
• yechim samaradorligini tekshirish va uni qayta ko'rib chiqish.
Mantiqiy fikrlashni o'zlashtirish mumkin. Dasturlash topshiriqlari shaxsiy fazilarni rivojlantirishni ham o'z ichiga oladi.
Dasturlash mashg'ulotlari orqali mantiqiy fikrlashni yaxshilash. Dasturlash mantiqni o'z ichiga oladi. Haqiqat- da, mantiq qarorlar qabul qilish va hisoblashlarni bajarish- ga imkon beradi. Jarayonning negizi bir necha qadamlarda yoki jarayon yakunida qayta takrorlashdir. Qiyin ko'nik- malar yoki dasturlash mexanikasi -dastur kodini yozish qobiliyati mahsuldorligini boshqara oladi va ma'lumotlar- ni nazorat qiladi. Dasturchi ma'lum bir mantiqiy kodlar ketma-ketligini bilishi, if va else amallarini yoza olishi, mantiqiy operatorlarni to'g'ri holatlarda ishlata olishi, formulalar yarata olishi bunga misoldir. Bu bilimlar juda muhim sanaladi, ammo kodni kiritish jarayonidagi man- tiq - shaxsiy fazilatlardagi mantiqiy fikrlashdan farqli bo'ladi. Dasturchi mantiqiy fikrlashi berilgan topshiriqqa yondashuvi paytida ishdagi odat va insoniy munosabatlar shaklida namoyon bo'ladi. Dasturchi ma'lumotlar qanday tahlili qilishni, qarorlar shakli, rejani ishlab chiqish, ye -chimlarni tatbiq qilish, natijalarni baholash va ularga asos- li sabab keltirishni bilishi kerak bo'ladi. Ular hissiyotlar orqali javob qaytarmasligi uning o'rniga vazifaga mantiqqa asoslangan yechim kodi bilan yondashishi talab etiladi. Mantiqiy fikrlashni dasturlash topshiriqlari orqali talaba- larda shaxsiy fazilatlarni rivojlantirishga erishiladi [5, 11].
Dasturlash bo'limi orqali mantiqiy fikrlashni rivojlan-tirishning 5 ta yo'li. Kodlash bo'limi faqatgina qatorlarni nusxasini o'z ichiga olmasligi, balki mukammal dastur bo'lishi
June 3
149
kerak. Nuxsa olishni klaviatura o'rgatadi, kod- lash emas. Buning o'rniga talaba mukammal kod yozishi kerak. Agar talaba dasturlash tilida yetarli bilimga ega bo'lmasa bu jarayon qiyinchilik tug'diradi, ammo quyida- gi 5 ta yondashuv orqali ular nafaqat mustaqil kod yozish, uni qayta tahrirlash qobiliyatini, shu bilan birgalikda, mantiqiy fikrlashni ham shakllantiradi:
1.Muammoning tahlili.
2.Formulani rejalashtirish.
3.Muammo yechimining kodini rivojlantirish.
4.Muammo yechimi o'rganib chiqish va kodni qayta kiritish.
5.Qarorlarni asosini keltirmoq.
Dasturlashning asosiy maqsadi talabalar mukammal kodi yozishi uchun, birinchi navbatda, muammoni tahlil qilishi kerak. Ular dastur topshirig'ini va dastur talablarini tushunishlari lozim. Bu faol jarayon mantiqiy fikrlashni ishga soladi. Bu ma'lumotlarni yig'ish, manbalarni tek- shirish, qobiliyat va bilimdagi bo'shliqlarni aniqlashni o'z ichiga oladi. Bunga bir nechta o'qitish metodlari mavjud va siz ular orqali talabalar mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam berasiz.
Dasturlash uchun mos topshirig'ini yarating. Eng tog'ri dasturlash topshirig'ini tuzish o'rganishni mazmunli qila- di. Ta'limiy vositalar o'qitish uchun muammo matematik faktlar bilan loyihalashtirilishi kerak. Talabalar dastur maqsadlari haqida o'rganib chiqishlari va foydalanuvchi- larga talablariga mos bo'lishi kerak. Ular muhim funksiya yoki o'ziga xos jihat detallarini yozib olishlari, chunki bu to'liq loyihaning rejalashtirilgan shakli bo'ladi.
Bajarilgan dasturni namoyish qilish. Talabalarga loyiha talab qilinadigan misollar ko'rsatiladi. Bu loyihaning asl nusxasini emas, balki bir nechta talablarni o'z ichiga oli- shi kerak. Bu topshiriqning to'g'ri tushunishini yaratadi. Talabalar ehtiyotkorlik bilan komponentlar bilan bo'layot- gan o'zgarishlarni payqashlari kerak chunki bu mantiqiy fikrlovchilarni odatlaridan biridir. Taqdimotning muhoka- masi dars qismi bo'ladi yoki talabalar mustaqil taqdimotni o'zlari ko'rishadi.
Dastur kodini bog'lash. Eng qiziq yechim qismi na- moyish etilgandan keyin kod ishlaydi. Bu dastur kodining eng muhim qatorlari yoki jadval kerakli fragmentlar bilan ta'minlaydi.
Bu qisqa vaqtda topshiriqni bajarish uchun talabalar- ga muhim ma'lumotlarga diqqat qaratishga imkon beradi, bu mantiqiy fikrlovchining boshqa odati hisoblanadi. Bu yana ularga dasturni chop etish va har bir holatni mexanik ishga tushirish orasidagi imkoniyatni beradi.
June 3
150
Amaliy mashqlar bilan ta'minlanish. Talaba oddiy amaliy mashqlarni o'zining yetralicha mahorat va qo- biliyatlari to'plamidan foydalanib, dastur kodi yechimini rivojlantirishi mumkin. Ta'kidlanganidek, topshiriqlar o'yin yoki web sahifalar dizayni bilan solishtirliganda, zerikarli bo'lishiga qaramay, bular kelasi qadam "Rejani ishlab chiqish" poydevori bo'ladi. Va nihoyat, mantiqiy fikrlovchi odam zerikish va hayajonlanish hissiyotlar- ga e'tibor bermaydi, aniqrog'i uning diqqat e'tibori top- shiriqni bajarish bo'ladi.
Rejani ishlab chiqish. Endi talabalar muammoni tah- lil qilgan va ular mummoning yechimi o'ylab topishga tayyor bo'ladi. Bu qadamda talabalar muammo yechim- larini shakllantiradi va ularni rejaga o'tkazadi. Rejani ish- lab chiqish topshiriqning to'liq tushunganligini anglatadi. Shu bilan birga, bu qadam talabalarga aniqlik kiritadi yor- damchi talab qilishi yoki qilmasligini. Yaxshi natijalarga kurashish mobaynida mantiqiy fikrlash qobiliyati o'tkirla- shadi, ayniqsa, dasturning muammoli yechimiga tegishli bo'lsa. Quyidagi uchta yo'l o'rganuvchilarni bu muhim shaxsiy fazilatlarini yaxshilaydi.
Aqliy hujum. Aqliy hujum muammolarni yechishni vujudga keltiradi. Dasturning topshirig'iga diqqat qaratish uning farqiga bog'liq. Agar topshiriq o'yinli bo'lsa, unda mukofotlar, o'yin qahramonlariga yoki musobaqalar bo'li- shi mumkin, agar web sahifa dizayni bo'lsa, kontentlarda mavzuning go'yasiga e'tibor qaratiladi. Muammo dastur- da emas, talabalar g'oyalarini yozib boradilar. Shundan so'ng ular tanlovlar orasidan eng yaxshisini ajratib oladi- lar. Munosib vaqtni auditoriya va dasturning talablariga qaratish lozim. Va nihoyat, mantiqiy fikrlovchi boshqa detallarga e'tibor qaratadi.
Reja varog'i. Rejani ishlab chiqish uchun yana bosh- qa yo'llardan biri bu dasturning yaxshilanishi uchun reja varog'i bilan shakllanadi. Qarorlar qabul qilinayotganda savollar yo'riqnomasidan foydalaniladi. Har bir maqsad- lar turli-tuman bo'lib, kontent, dizayn yoki kod element- lari kabilarni o'zida ifodalaydi. Bu strategiya yangi das- turchilar munosib bo'lib go'yalarini tashkillashtirishga yordam beradi.
Oqim sxemasi. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning boshqa metodi oqim sxemasi bo'lib, dasturning har bir qadami uchun ketma-ketlikni talab qiladi. Oqim sxemasi rejaning ketma-ketligidagi mo'ljallangan talablarni tash- kil etadi. Har bir yondashuv talabalarga go'yalarni kichik qismlarga bo'lish va ular strukturasini istiqbolli rejaga aylantiradi [2, 6 bet].
Muammoni yechimi uchun kodni rivojlantirish. Reja asosida talabalar kod yozishga tayyor bo'ladi. Bu bosqich- da
June 3
151
qiyin mahoratlardan biri dasturlash buyruqlari va dastur sintaksisi bular eng muhim hisoblanadi. Ammo mantiqiy firklash ustun bo'lib qoladi. Talabalar detallarga e'tibor qaratishadi va dasturning talabalariga mos dastur chop eti- lishiga ishonch hosil qilishadi. Yaxshi o'rganib chiqilgan uslub mantiqiy fikrlashning kuchi hisoblanadi.
Topshiriqlar ro'yxati. Topshiriq ro'yxatini loyihalash katta dasturni rivojlantirishni kichikroq bo'laklarga ajratadi. Bu o'z ichiga vaqt va sanalarni oladi. Talaba- lar bajargan ishlarini belgilab borishadi. Bu usul ularga faqatgina vaqtni boshqarishni beribgina qolmay, jarayon monitoringini ham yo'lga qo'yadi. Keyingi navbatda ta- labalarning ishlash odatlarni yaxshilaydi. Ular mantiqni tatbiq etib, o'zlarinig topshiriqlar ro'yxatini rivojlantiradi.
Dastur uchun bajariladigan ishlar ro'yxati. Dastur- ning talablari talabalarning bajariladigan ishlar ro'yxati- ni ta'minlash shartligini bildiradi. Bu loyihalash kontent, vazifalarni bajara olish qamrovi yoki standard kodni o'z ichiga oladi. Bu har bir komponentni bajarilganligini tek- shirib ko'radi, lekin tahlil qilishda mantiqiy fikrlovchilar bu vaziyatda yaxshi, chunki oddiy yondashuv asosida qo-biliyatlarini ishlatishadi.
Varaqani baholash. Katta yoshli talabalarda mantiqiy fikrlashni yaxshilashning boshqa yo'li bu - mezonlarni ba- holash. Bu varaqani yoki sarlavhani baholashadi. Talabalar o'zlarining kutilgan farazlarni bajarilgan ishlarini taqqos- lay oladi. Bu topshiriqda emotsiyalarni yo'qotishning eng yaxshi yo'li va amaliy ko'zlangan maqsad bo'la oladi.
Yechimni baholash va kodni qayta tekshirish. Dastur tayyor, lekin dastur topshirig'i haligacha to'liq tugatilma- gan, chunki yechim ko'rib chiqilishi va yaxshilanish joy- lari aniqlanishi kerak bo'ladi. Bu bosqich mantiqiy fikrlash zarur. Bu tushunarsiz hissiyotga bog'langan ishning bir qismi bo'lib, buni yaratish ko'p vaqtni oladi. Odamlar o'zlarining yaxshi natijalaridan faxrlanishadi va ba'zan xato hamda kamchiliklarini yoritishadi. Siz talabalarga dasturlashni o'qitish mobaynida siz ularga emotsional emas, balki mantiqiy fikrlashda yordam berishingiz kerak. Shuning uchun ularning ishlarini maqsadli o'rganib chi- qishadi. Quyidagi o'yinni sinovdan o'tkazish va fikr-mu- lohaza berish maroqli hisoblanadi.
Fikr-mulohaza berish. Har bir kishi o'zining dasturini kimgadir ulashishni xohlaydi. Kim saytda o'yin o'ynashni yoki animatsion hikoyani ko'rishni xohlamiydi? Tengdosh- lar fikr-mulohaza berishi - eng yaxshi yo'l. Dastur ishlatilib ko'rilgandan keyin og'zaki yoki yozma tarzda fikr taqdim qilinadi. Agar talaba yoshroq bo'lsa, savollar varaqasi
June 3
152
komponentlarga diqqatni qaratishni va tavsiya qilinayot- gan fikr tamoyilni yaxshilanishiga olib keladi [3, 26].
O'yinni sinovdan o'tkazish. Testli o'yin mantiqiy fikrlash qobiliyaüarini rivojlantirishning eng yaxshi yo'li va u tadqiqotga diqqat qaratadi. Testli o'yin mobaynida tadqiqotchilar gapirmaydi, uning o'rniga o'yinchilarni kuzatishadi, ularning emotsiyalari va xatti-harakatlari- ni yozib boradi. Yoqqan yoki yoqmaganligini aniqlash uchun keyinroq ular intervyu o'tkazishadi. So'ngra tadqiqotchilar dasturni yaxshilash uchun izlanish natijalarini aniqlashadi.
Qarorlarni asoslash. Dasturlash bo'limida eng so'nggi bosqish tajribani aks ettirish va qarorlarni asoslab berish bosqichi bo'ladi. Bu topshiriqni bajarishi uchun talaba da- lillarni keltirib berishi va nima uchun shu dasturga to'gri yechim bo'lishini tushuntirib berishi kerak. Va shu bilan bir qatorda, ular kuchli va kuchsiz tomonlarni ham alohi- da belgilab olishi lozim. Shu vaqtda bo'lajak rivojlanish- larga tavsiyalar rejasi belgilanadi. Bu ikkita metod - kod taqdimoti va kodlash jurnali metodlari mantiqiy fikrlashni yaxshilanishiga yordam beradi.
Kod taqdimoti. Kod taqdimoti dasturni namoyish qila- di. Tomoshabinlar -kichik guruh yoki butun guruh ham- kor bo'lishi mumkin. Odatda taqdimot dasturning tasnifi, faqat shunga xos xususiyatlar va kodlash jarayonidagi yan- gilik, uning ishlanishidagi boshqaruvni o'z ichiga oladi. Taqdimot kontentini rivojlantirish dasturning to'liq tahlilini talab qiladi. Talabalar mantiqiy fikrining xulosasi dizayn-ga, kontent va maqsadga qaratilgan bo'ladi. O'rganuv- chilarga fikrlarini tashkillashtirishga va qo'llab-quv- vatlashga savollar varaqasi yordam beradi
[4, 16].
Kodlash jurnali. Kodlash jurnali dasturlash bo'limi ask ettiradi. Bu yozishmalar qaydi bo'lishi mumkin yoki uning o'rniga o'qituvchilarning savollariga oldindan chek- lov qo'yish, ish ko'lami yoki talabalarning egallangan tajribalaridan mantiqiy fikrlashga yordam bergan ishlar ro'yxati tushuniladi. Bu qimmatli eslatma dizayn jarayoni yoki vazifalarni o'z ichiga oladi. Mulohazali mashg'ulot- lar talabalarda mantiqiy fikrlash yo'llarini oshiradi va top- shiriqlarga olib o'tadi.
REFERENCES
1. Mansurovich, B. M., & Ogli, Y. M. D. (2022). PHP DASTURLASH TILI VA UNING IMKONIYATLARI. Ta'lim fidoyilari, 18(5), 77-80.
2. Application Of Information Compression to Create New Hash Functional Algorithms of Rectangal Matrix Introduction. AS
June 3
153
Kokand State Pedagogical Institute Volume 4 | KSPI Conference 1 | 2023
Innovative Approaches in Teaching Pedagogik fanlarni o'qitishda innovatsion
PedagogicalSçiences^ProMems^ndSo^
Sharifovich, HX Maxmudovich, BM Mansurovich - Texas Journal of Multidisciplinary Studies, 2022
3. Protocol For Electronic Digital Signature of Asymmetric Encryption Algorithm, Based on Asymmetric Encryption Algorithm Based on the Complexity of Prime Decomposition of a Sufficiently Large Natural Number AS Sharifovich, HX Maxmudovich, BM Mansurovich - Texas Journal of Multidisciplinary Studies, 2022
4. IMPLEMENTING MINIMUM GRAPH COVERING IN PYTHON MM Aripov, SS Axmadaliyev, XM Xasanov, MM Botirov - Ann. For. Res, 2022
5. Electronic Digital Signature Protocol of an Asymmetric Encryption Algorithm Based on the Complexity of Performing Actions About Elliptic Curve Points and Multiplication of Matrices with a Parameter on a Final Field AS Sharifovich - Texas Journal of Engineering and Technology, 2022
6. ELECTRONIC DIGITAL SIGNATURE PROTOCOL ON THE BASIS OF ASYMMETRIC ENCRYPTION ALGORITHM BASED ON THE DIFFICULTY OF DISCRETE LOGARIFICATION AND MULTIPLICATION OF MATRIXES WITH A PARAMETER ON A FINAL FIELD SS Akhmadaliev - Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 2022
7. Mansurjonovich, J. M. (2022). METHODOLOGICAL FOUNDATIONS FOR IMPROVING THE CONTENT OF TRAINING FUTURE ICT TEACHERS IN THE CONDITIONS OF DIGITAL TRANSFORMATION OF EDUCATION. АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ СОВРЕМЕННОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ, 9.
8. Mansurjonovich, Jo'raev Muzaffarjon. "Kasb-hunar ta'limida "Informatika va axborot TEXNOLOGIYASI" fanining fanlararo uzviyligini ta'minlashning uslubiy asoslarining tavsifi" JournalNX 7.10: 223-225.
9. Juraev, M. M. (2022). Theoretical and practical principles of improving the content of the pedagogical activity of ICT teachers of professional educational institutions in the conditions of information of education.
10. Mansurjonovich, J. M. (2022). METHODOLOGICAL FOUNDATIONS FOR IMPROVING THE CONTENT OF TRAINING FUTURE ICT TEACHERS IN THE CONDITIONS OF DIGITAL TRANSFORMATION OF EDUCATION. АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ СОВРЕМЕННОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ, 9.
11. Mansurjonovich, J. M. (2023). Designing an electronic didactic environment to ensure interdisciplinary integration in the
June 3
154
Kokand State Pedagogical Institute Volume 4 j KSPI Conference l j 2023
Innovative Approaches in Teaching Pedagogik fanlarni o'qitishda innovatsion
PedagogicalSçienees^roblems^n^
teaching of" Informatics and information technologies" during professional education. Confrencea, 11(11), 78-82.
12. Juraev, M. M. (2021). PEDAGOGICAL CONDITIONS FOR THE DEVELOPMENT OF VOCATIONAL EDUCATION THROUGH INTERDISCIPLINARY INTEGRATION INTO THE VOCATIONAL EDUCATION SYSTEM. In НАУКА, ОБРАЗОВАНИЕ, ОБЩЕСТВО: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, ДОСТИЖЕНИЯ И ИННОВАЦИИ (pp. 110-112).
13. Mansurjonovich, J. M. (2021). Experience Of Cambridge Curricula In Ensuring The Continuity Of Curricula In The Field Of "Computer Science And Information Technology" In The System Of Professional Education. The American Journal of Interdisciplinary Innovations Research, 3(11), 26-32.
14. Mansurjonovich, J. M. (2022). Professional Educational Institutions Theoretical and Practical Basis of Development of the Content of Pedagogical Activity of Teachers of" Information and Information Technologies". Texas Journal of Engineering and Technology, 15, 49-53.
15. Mansurjonovich, J. M. (2022). CURRENT STATUS OF THE SCIENCE OF INFORMATICS AND INFORMATION TECHNOLOGIES IN THE PROFESSIONAL EDUCATION SYSTEM, EXISTING PROBLEMS AND SOLUTIONS, PRINCIPLES AND CONTENT OF THE SCIENCE ORGANIZATION. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(12), 327-331.
16. Juraev, M. M. (2021). OA Qo 'ysinov Description of the methodological basis for ensuring interdisciplinary continuity of the subject "Computer Science and Information Technology" in vocational education. JournalNX-A Multidisciplinary Peer Reviewed, 7(10).
17. Jo'rayev, M. (2022). Professional ta'lim jarayonida fanlararo uzvilik va uzliksizlikni ta'minlash o 'quvchilari kasbiy tayyorgarligining muhim omili sifatida. Zamonaviy dunyoda amaliy fanlar: Muammolar va yechimlar, 1(29), 43-46.
18. Juraev, M. M. (2022). The value of open mass competitions in the process of digitalization of extracurricular activities of schoolchildren. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(10), 338-344.
19. Juraev, M. M. (2022). Prospects for the development of professional training of students of professional educational institutions using electronic educational resources in the environment of digital transformation. Academicia Globe: Inderscience Research, 3(10), 158-162.
June 3
l55
