CC BY
61The Journal of Academic Social Science Studies Yil: 16 - Sayi: 94 , s. 217-240, Bahar 2023
Bitlis Kentinin Günümüze Ula§amayan Hanlari*
Filiz Ba§baydar Belli ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-4705-6680 Yildiz Teknik Üniversitesi, Mimarlik Fakültesi, Mimarlik Bölümü, istanbul - TURKIYE
Prof. Dr. Nur Urfalioglu ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-6451-193X Yildiz Teknik Üniversitesi, Mimarlik Fakültesi, Mimarlik Bölümü, Istanbul - TURKIYE
Makale Geçmiji
Geli§: 15.06.2022 Kabul: 24.03.2023 On-line Yayin: 30.03.2023
Anahtar Kelimeler
Bitlis Mimari Han Kervansaray Tarihi Yollar
Araçtirma Makalesi
* Bu makale, intihal.net tarafindan taranmi§tir. Bu makale, Creative Commons lisansi altindadir. Bu makale için etik kurul onayi gerekmemektedir.
DOI:
http://dx.doi.org/10.29228/JASSS.62989
Oz
Egimli bir alan üzerine konumlanan Bitlis kenti, farkli dönemlere tarihlendirilen çok sayida dini, askeri ve sivil mimari örneklerine sahiptir. Bu yapilardan hem kent merkezinde hem de kentin farkli noktalarindaki tarihi yollar üzerinde oldugu tespit edilen çok sayida han ve kervansaray yapisi mevcuttur. Restore edilerek yeniden içlevlendirilen, kullanim çekli degiçen veya harap halde birakilan yapilar yaninda; varligi bilinen ancak çeçitli nedenlerle günümüze ulaçamayan han ve kervansaray yapilari da vardir. Bu yapilarin bazilari hakkinda fotograf ve çizimler, arçiv belgesi gibi verilere ulaçilabiliyorken bazilari yalnizca harita, çizim üzerinde veya tarihi bir kaynakta isim olarak kalmiçtir. Çaliçma kapsaminda; somut verilere sahip han yapilari ele alinmiç, tarihi ve mimari özellikleri açilarindan degerlendirilmiçlerdir. Eldeki veriler ile mevcut durum degerlendirilmesi yapilarak, kentin, günümüzde bilinenden daha geliçmiç bir ulaçim agi potansiyeline ve yogunluguna sahip oldugunun bilinmesi amaçlanmaktadir. Bu ulaçim aginin en önemli göstergeleri köprüler yaninda konaklama yapilaridir. Anadolu'da araliklari yaklaçik 30 km. ye ulaçan mesafelere yerleçtirilen hanlar, Bitlis'te bölgenin çetin cografi koçullari nedeni ile kentin bazi noktalarinda 5-7 km arasindaki araliklara yerleçtirilmiçlerdir. Bu durum, kentte, çetin geçen ki§ koçullarina karçi ulaçimda yaçanmasi muhtemel aksakliklarin giderilmesine yönelik hanlarin inça edildigini ayrica; bölgenin zengin bir ulaçim agi aksina sahip oldugunu gösterir. Geliçmiç bu ulaçim agi, ayni zamanda sosyal ve ekonomik olarak bölgenin bir g^ merkezi oldugunun da kanitidir. Eski Tatvan yerleçiminde, Orenlik Köyü yakinlarinda, Rahva ve Baçhan arasinda, Bitlis kenti merkezinde ve Siirt yönü çikiçinda varliklari bilinen bu yapilar günümüzde ayakta olamasalar da, bu yapilarin konum ve mimari özelliklerinin bilinmesi, kent tarihi, ekonomisi ve mimarisi okumalarinin farkli açilardan degerlendirilmelerine olanak saglayacaktir.
Atif Bilgisi / Reference Information
Baçbaydar Belli, F. & Urfalioglu, N. (2023). Bitlis Kentinin Günümüze Ulaçamayan Hanlari. Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, 16(94), 217-240.
The Journal of Academic Social Science Studies Year: 16 - Number: 94 , p. 217-240, Spring 2023
Khans of Bitlis City That Cannot Reached Today*
Filiz Ba§baydar Belli
Yildiz Technical University, Faculty of Architecture, Department of Architecture, Istanbul - TURKYE
Prof. Dr. Nur Urfalioglu
Yildiz Technical University, Faculty of Architecture, Department of Architecture, Istanbul - TURKYE
Artcile Histo
Submitted: 15.06.2022 Accepted: 24.03.2023 Published Online: 30.03.2023
Keywords
Bitlis Architecture Khan Caravanserai Historical Roads
Research Article
* This article was checked by Intihal.net. This article is under the Creative Commons license. Ethics committee approval is not required for this article.
DOI:
http://dx.doi.org/10.29228/JASSS.62989
Abstract
The city of Bitlis, located on a sloping area, has numerous examples of religious, military and civil architecture dating back to different periods. Among these structures, there are many khans and caravanserais structures that are determined to be on historical roads both in the city center and at different points of the city. In addition to the structures that have been restored and re-functionalized, whose usage has changed or which have been left in a dilapidated state; its existence is known but there are also khan and caravanserai structures that have not survived to the present day for various reasons. While data such as photographs, drawings and archival documents can be accessed about some of these structures, some of them have remained only as names on maps, drawings, or in a historical source. Within the scope of the study; khan structures with concrete data were examined and their historical and architectural features were evaluated. It is aimed to make it known that the city has the potential and density of a more developed transport network than is known today by evaluating the current situation with the available data. The most important indicators of this transport network are accommodation structures next to bridges. The khans, which were placed at distances reaching approximately 30 kilometers in Anatolia, were placed at intervals of 5-7 kilometers in some points of the city due to the difficult geographical conditions of the region in Bitlis. This situation shows that khans were built in the city to eliminate possible disruptions in transportation against the harsh winter conditions and that the region has a rich transportation network axis. This developed transport network is also proof that the region is a powerhouse socially and economically. Although these structures, which are known to exist in the old Tatvan settlement, near Orenlik Village, between Rahva and Bashan, in the center of Bitlis city and at the exit of Siirt direction, are not standing today, knowing the location and architectural features of these structures will allow the evaluation of the city's history, economy and architecture from different perspectives.
GiRi§
Bitlis kenti Van Golu'nun kiyisinda, Dicle nehrinin kollarindan olan Botan suyuna akan Bitlis ^ayi'nin Toroslar arasindan agtigi derin vadide kurulmugtur. Dogu Anadolu ile Guneydogu Anadolu arasindaki tek gegig bolgesinde gorulen bu alan, tarih boyunca oldukga onemli bir yerlegim yeri olmugtur.
Karadeniz ile Mezopotamya bolgesi arasindaki gegigler ancak Van Golu havzasi ve Bitlis ^ayi vadisi kullanilarak mumkun olabiliyordu. Bitlis tarihi hakkinda bilinen en eski yazili kaynaklardan §erefname, 1597 tarihinde Farsga olarak donemin yoneticilerinden §eref Han tarafindan kaleme alinmigtir. Doneminin siyasi, idari, sosyal, ekonomik hayati, mimarisi ile ilgili ayrintili bilgiler veren §erefname'de Bitlis kent konumunun onemi gu gekilde agiklanmigtir; "...Bedlis §ehri bir yandan Azerbaycan ve Diyarbekir vilayetleri, diger yandan da Ermenistan ve Rebia (Harran, Ceylanpinar ve Nusaybini kaplayan alan) vilayetleri arasinda bir gegittir. Bunun igin iki mubarek Harem'i ziyarete giden hacilarin birle§tikleri bir yerdir; bunlar ister Dogu'dan, Turkistan, Hindistan, Horasan ve Irak'tan gelip iran'dan gegenler olsun; ister Cidde ve Zencibar yoluyla Bati'dan gelen seyyahlar olsun..." (§erefname, 1971: 388).
1. KENT TARiHi VE MiMARiSi
Ilk defa ne zaman kimler tarafindan kuruldugu bilinmemekle birlikte, en eski tarihi M.O. 3000 dolaylari olarak kabul edilen ve kent merkezinde yer alan kalede arkeolojik kazilarin devam ettigi Bitlis'te; Urartu, Asur, Pers, Roma, Sasani, Bizans, Arap, Dilmagogullari, Eyyubiler, Harzemgahlar, Anadolu Selguklu, Karakoyunlu, Akkoyunlu, §erefhanlar sulalesi hakim olmug, kent XVI. yuzyil ortalarinda Osmanli'ya baglanmigtir (Saragoglu ve Yildiz, 2007: 271; Bitlis Yurt Ansiklopedisi, 1982: 1388-1392; Bitlis il Yilligi, 1967: 56-6; Menekge, 1965: 3-4; Tuncel, 1989: 103; Sevim ve Yucel, 1989: 203). Sik araliklarla degigen yonetimler nedeni ile uzun bir siyasi varligin gorulmedigi Bitlis, XVI. yuzyilda Diyarbakir vilayetine bagli bir sancak iken, 1935'te bir vilayet haline gelmigtir (Sezen, 2017: 8).
Bitlis'e iligkin bilinen en eski gorsel kaynaklarin baginda Matrakgi Nasuh'un XVI. yuzyila tarihlendirilen Bitlis minyaturu gelmektedir. Minyaturde tarihi kent alaninin surlarla gevrelendigi, kale ve gevresine yerlegtirilen cami, turbe, han, hamam, konutlar gibi yapilarin yer aldigi gorulmektedir (§ekil 1).
Tarihi kaynaklarda iskender'in komutanlarindan Bedlis'in, iskender'in istegi uzerine kaleyi inga ettirdigi ve kente adinin verildigi belirtilse de bilginin bir rivayet oldugu kabul edilmektedir. Gabriel, Bitlis kalesini Bizans donemi ile iligkilendirerek kalenin Bizans imparatorlugu dogu sinirinda varlik gosteren yonetimler tarafindan yapildigini belirtmigtir (Gabriel, 2014: 206). §erefname'de kalenin planinin uggene benzemesinin olumsuzluklarin yaganmasina neden oldugu, hatta bu nedenle kaleden gikan buyuk yilanlarin Bitlis halkinin yagamini son derece olumsuz etkiledigi anlatilmigtir. Kale kapilarina bu olumsuzlugun giderilmesi amaciyla tilsimlar yerlegtirildigi, ayrica, buyuk bir tagin uzerine tilsimli insan figurlerinin iglendigi belirtilmigtir (§erefname, 1971: 387). §eref Han'in eserinde bahsettigi Kapi Tilsimi'nin yer aldigi kabartma hakkinda gunumuz kaynaklarinda herhangi bir veriye ulagilamamigtir. Kalenin alt kisimlarindaki kayaligin magara oldugu, igerisinin tahil ve onemli malzemelerle dolduruldugu bilinmektedir. Kalede, 2004 yilinda baglanan ve halen devam eden kazilarda, bir hamam kalintisina, su kunklerine, tandirlara, tipolojisi tam olarak tespit edilemeyen mimari kalintilara, gok sayida seramik pargasina, kap kacaklara, sikke ve tutun lulelerine rastlanilmigtir (Pektag, 2007: 245-262; Pektag, 2008: 317-326).
§ekil 1: Bitlis Minyatürü (Nasuhü's Silahi, 2014: 100a).
1655 tarihinde Bitlis'e ugrayan Evliya ^elebi eserinde, kent hakkinda oldukga ayrintili tasvirler gergeklegtirmig, kentin ilk defa ne zaman kuruldugu, kalesi ile ilgili olarak §erefname ile benzer ifadelere yer vermigtir. Zengin bir mimari dokuya sahip oldugunu belirttigi kentin o dönem ki kent dokusunu yapi isimleri ve sayilarini vererek detayli bir anlatim gergeklegtirmigtir (Evliya ^elebi, 2010: ___ 132-134).
XVII. yüzyilda Bitlis' i ziyaret eden Fransiz seyyahi Tavernier de Bitlis hükümdarinin yagadigi ve ancak birbirine eklenen köprülerle ulagilabilen bir sarayin varligindan, Bitlis hanligi ve konaklama yapilarindan bahseder (Tavernier, 2017: 290). Müller Simonis ve Hyvernet, Nolde, Lynch, Vital Cuinet, Hommaire de Hell ve Kotschy Bitlis'i ziyaret edip dönemleri hakkinda önemli bilgiler veren seyyahlardir (Tuncel, 1989: 105-106). Bitlis mimarisi ile alakali en kapsamli galigmalardan biri Arik tarafindan hazirlanmigtir (Arik, 1971). ^aligma; Bitlis'teki camiler, medreseler, tekke-imaretler, türbeler, hanlar, hamamlar ve kervansaraylar ile ilgili sonraki yillarda gergeklegtirilen mimarlik tarihi galigmalarina kaynak tegkil etmigtir. §ehir hanlari olarak ayirdigi Hazo Hani ve §eyh Garip batisindaki Anonim han ile kervansaray kategorisinde ele aldigi Bapgin ve El Aman kervansarayini plan ve mimari özellikleri agilarindan detaylica ele almigtir. Bitlis yapilarinin genel olarak XV. yüzyil ile XVII. yüzyillar arasina tarihlendirilebilecegi dügünülebilir. Kitabesi bulunmayan yapilar mevcuttur ki bu durum da yapilarin tarihlendirilme sorununu ortaya gikarmaktadir. XIX. yüzyila gelindiginde kentin eski ihtigamli günleri geride biraktigi söylenebilir (Tekdal, 2015: 6-10; Aring, 1995; Cirik, 2015; Bag, 2010). XX. yüzyil baginda yaganan savaglar ve gögler, yerli nüfusun bölgeyi terk etmesi, güvenlik sorunlari gibi nedenlerden tarihi kent dokusu bozulmug ve ayakta kalabilen eserler harap bir halde yeni olugturulmaya galigilan yapilanma igerisinde sikigmigtir. 2021 yili itibari ile yerel yönetim öncülügünde kentte gergeklegtirilmeye baglanan tarihi dokuyu ortaya gikarma galigmalari devam etmekte, kente eski görünümünü geri kazandirma faaliyetleri sürmektedir.
2. BiTLiS'iN ÜZERiNDE YER ALDIGI TARiHi VE TiCARi YOLLAR
Van Gölü havzasi boyunca ticari hayatin yüzyillar boyunca kesintisiz olarak sürdügü bilinmektedir. Gölün gevresinde geligen ulagim aginin tarihini Urartular dönemine dek indirmek
mümkündür (Belli, 1977:124-126; Deniz ve Yazici: 2003:19). Zengin maden yataklari ve obsidyen kaynaklarmm maddeleri ile degerli egyalar ve bölgeye özgü yiyeceklerin taginmasi iglemi esnasinda geligimini sürdüren yol aksi, özellikle Bitlis kentinin olugum ve geligiminde önemli bir rol üstenmigtir. Ticari faaliyetler sayesinde güneyden Diyarbakir yönünden gelerek Van'a oradan Iran ve Kafkasya'ya gegmek ya da tam aksi güzergahi kullanmak isteyen yolcular, kervanlar, seyyahlar, tüccarlar ve hacilar bu yolculugu Bitlis'i gegerek gergeklegtirmekteydiler. X. yüzyil dolaylarinda kullanildigi bilinen tarihi yollar Van gölü havzasi gevresinde gekillenmigti. Bilinen üg büyük yol aksindan biri; güneybati yolu olarak adlandirilan ve Tatvan, Bitlis, Silvan, Amid'i gegerek ^ukurova ve Basra Körfezine inen yoldu. Ahlat, Hinis ve Erzurumu takip eden kuzey yolu olan ikinci aks Trabzon üzerinden Gürcistan'a ilerlemekteydi. Van, Godor, Her, Tebriz yolu ise ügüncü aks olarak Hindistan'a ulagmaktaydi (Kilig, 2019: 11). Van gölü gevresinde gekillenen bu yol güzergahi, günümüz Bitlis sinirlarinda kalan önemli bir ulagim agina sahipti (§ekil 2).
Bir gegig noktasi olma özelligine sahip kentte ulagim saglanirken kervanlarin dinlenmesi amaci ile kentin en soguk ve ulagimin güg oldugu noktalarda gok sayida han ve kervansaray yapilari da konumlandirilmigtir. XX. yüzyil baglarinda alternatif yol güzergahlarinin belirlenmesi, ulagimda daha hizli ve engeli daha az rotalarin ortaya gikmasi ile bu yollar zaman igerisinde önemini kaybetmig ve harap halde kalmiglardir (Kisa, 2019). Bahsedilen yollarin yalnizca ticaret amaci ile degil ayni zamanda Osmanli döneminde askeri seferlerin gergeklegmesi esnasinda da kullanildigi, bu yollar üzerinde konaklandigi bilinmektedir.
3. BiTLiS'iN GÜNÜMÜZE ULA§AMAYAN HAN VE KERVANSARAYLARI
Kentte, sarp ve engebeli topografik yapi ile uzun süren kig mevsimi seyahat iglemini zorlagtirmaktaydi. Bu nedenle kent sinirlari igerisinde kisa mesafe araliklarina yerlegtirilen gok sayida han ve köprü yapisi vardir. ^aligma konusunu tegkil eden Bitlis'te, halen mevcut gok sayida han ve kervansaray olmakla birlikte bunlarin bir kismi zaman igerisinde gegitli sebeplerden ortadan kalkarak günümüze ulagamamiglardir. Menzil yapilari olarak inga edildigi dügünülen Adilcevaz Zal Paga, Rahva, Bapgin, Hazo, Duhan, Kefendur yapilari yaninda gehir igi hanlari olarak kargimiza gikan
Kalealti, Çerefiye, Zülfikarlar, Çeyh Garip türbesi yakinindaki Anonim han gibi yapilarla birlikte degerlendirilmesi önem arz eden ve günümüzde ayakta olmayan han yapilari, geçmigte Bitlis'in oldukça hareketli ve zengin bir sosyo ekonomik dokuya sahip oldugunu göstermektedir. Bölgede akademik çaligma gerçeklegtiren Erdmann, Aydemir, Tuncer, Gabriel, Cantay, Ünal gibi aragtirmacilar yapilari harap halde iken tespit etmigler, plan ve mimari özelliklerini aktarmiglardir. Günümüze ulagamayan ancak hakkinda verilere sahip oldugumuz yapilar; Tatvan'dan Bitlis yönüne dogru Tatvan Hani, Örenlik Köyü Hani, Harabe Han, Bugday Pazari Hani, Meymune Hani, Karahan ile konumu ve özellikleri bilinmeyen ancak kitabesi günümüze ulagan anonim yapi olarak siralanabilir.
Tatvan Hani, günümüzde Bitlis'e bagli ilçelerden biri olan ve Van Gölü kiyisina konumlandirilan Tatvan yerlegiminde tespit edilmigtir. Van gehri üzerinden Tatvan iskelesinin kullanilarak Bitlis ve Mug yönüne dogru ticari faaliyetlerin gerçeklegtirildigi ve bu sayede bölgenin hem ticari hem de ekonomik hayatinin sürekliliginin saglanmasinda kullanilan iskelenin, oldukça önemli bir rol üstlendigi bilinmektedir. Bitlis ilinde günümüz Tatvan ilçesinde eski köy yerlegiminin oldugu bölgede (Tug), birbirine yakin tarihlerde aragtirma yapan ancak gerçeklegtirdikleri aragtirma sonuçlarini farkli dönemlerde yayinlayan aragtirmacilarin çaligmalari, yapiyi belgelendirme konusunda son derece önemli veriler içermektedirler. 1967 yili yaz aylarinda Ünal'in aragtirma gezisi; 1969'da Aydemir'in hazirlanan mezuniyet tezi çaligmalari ve yine Temmuz 1969'da Cantay tarafindan gerçeklegtirilen çaligmalarda (Ünal, 1983; Aydemir, 1970; Cantay, 2016) tespit edilmig olan yapi günümüzde tamamen ortadan kalkmigtir. Eski yerlegim alaninin geligerek büyümesi ve mevcut sinirlarinin digina tagmasi günümüzde han yapisinin konum bilgilerine ulagma noktasinda net bir veriye ulagmayi maalesef zorlagtirmigtir. Gerçeklegtirilen çaligmalarda, o dönemde evlerin arasinda kalmaya baglayan bu yapinin oldukça harap ve bakimsiz bir durumda oldugu belirtilmig ve bu gekilde fazla ayakta kalamayarak kisa sürede yok olacagi öngörülmügtür. Nitekim yapi, yikilarak ortadan 222
kalkmig ve günümüze ulagamamigtir. Bölgede yapilan çaligmalar esnasinda, hanin yikildigi ve yerine -
bir apartman yapildigi yönünde bir bilgiye ulagilsa da bu bilgi bir duyum olmaktan öteye geçememigtir. Yapildigi dönem ve banisi ile alakali herhangi bir veri mevcut olmamakla birlikte, Evliya Çelebi'nin 1655 tarihli ziyaretinden dügtügü notlarda; göl kiyisinda liman agzinda kale gibi saglam bir han oldugu ve Van Pagasi'na hizmet eden bir aganin 200 adami ile handa varlik göstererek Van Gölü'nden giden gelen gemilerden vergi aldigini ögrenmekteyiz (Evliya Çelebi, 2010: 181).
Devlet Argivleri Bagkanligi Cumhuriyet Argivi 30-18-1-1- fon, 24 kutu, 26 gömlek, 2 sira ile kayitli 27.04.1927 tarihli belgede (Çekil 3), Tatvan'da yer alan harap han arsasinin, dogudan gelen gö^enlerin iskanlari amaci ile satilmasina izin verilmesine yönelik talepte, Tatvan'da harap halde bulunan han yapisinin yolcularin ihtiyacini kargilamadigi ve bu neden ile konaklama amaci için yeni bir yapi olugturulmak istendigi anlagilmaktadir. Bahsedilen belgenin, eski Tatvan yerlegimi içerisinde aragtirma konumuza dahil olan yapi ile alakali olup olmadigi kesin olarak bilinmemektedir ancak; hem tarihi kaynaklardan, hem de yakin dönemlerde yapilan aragtirmalardan Tatvan 'da bilinen tek han yapisina ulagildigindan bahsi geçen belge bu yapi ile iligkilendirilebilir (Çekil 3).
§ekil 3: Tatvan Hani ile Alakali Belge, 1927.
223
Ünal, yapidan kalan son kalintilar üzerinden 1967 yazinda gergeklegtirdigi bir ziyaret esnasinda ölgü alarak yapinin mevcut planini ve restitüsyonunu gizmigtir (§ekil 4-5). Kisa zaman diliminde iyice harap hale gelen yapidan kalan duvar pargalari üzerinde tonoz izlerine rastlamamigtir. Dördü kögelerde, ikisi kuzey ve güney duvarlari üzerinde alti payandanin izleri okunmaktadir. Yapiya girig bölümünü de tespit etmek oldukga gügtür (Ünal, 1983: 110-113). Ünal'dan sonra detayli bir plan okumasi yapan Aydemir'e göre; dikdörtgen plani ile uzunlamasina yönelig gösteren yapi, 30 metre uzunluk ve 19 metre genigligindedir. 110 cm genigligindeki duvarlar takviye kuleleri ile güglendirilmigtir. Bati, kuzey ve güney yönlerinde yer alan kuleler saglam, dogu yönünde bulunanlar yikik vaziyettedirler. Yapiya girigin saglandigi 8x6.30 cm ölgülerinde dikdörtgen planli bölüm doguda siralanan üg bölümün en büyügüdür. Bu alaninin yapinin orijinal girigi olup olmadigi bilinmemektedir. Ünal gibi Aydemir de yapinin mevcut durumu üzerinden yapinin asil girig mekaninin belirlenmesinin yapida gergeklegen müdahaleler nedeni ile zor oldugunu belirtmigtir. Diger bölümler 8x4.20 cm ölgülerine sahiptirler. Dogudaki bu bölümlerden, 4x70 cm genigligindeki orta ve 4.90 cm genigligindeki yan bölümlere gegig saglanmaktaydi. Üg bölüme ayrilan bu mekan 18.50 cm uzunlugunda tutulmugtur. Yalnizca kuzey bölüm duvarinda yer alan ocak ve baca tespit edilebilmigtir. Örtü sistemi tamamen yikilan yapida gergeklegtirdigi galigmada Aydemir, tespitleri sonucunda yapinin igten agag kirigler üzerine digtan düz dam ile örtülmüg olabilecegini aktarmigtir (Aydemir, 1970: 10-11) (§ekil 6-7).
Çekil 4: Solda Tatvan Ham Plani (Aydemir, 1970) ve Sagda Tatvan Ham Plam (Ünal, 1983)
___,_гл_ГЛ
1 1 J L .1 L 1 1
о
I 1......1 L r.........с 1 1
)
m
Çekil 5: Tatvan Hani Restitüsyon Plani (Ünal, 1983)
224
1969'da yapiyi inceleyen Cantay, o dönemde yapinin giriginin iki yaninda bulunan birer kapi ile solda kahvehaneye, sagda depo olarak kullanilan alanlarina girildigini ve avlunun bir lokantaya dönügtürüldügünü belirtmigtir (Cantay, 2016:179).
Çekil 6: Hanin güneydogudan görünügü. (Aydemir, 1970)
§ekil 7: Birimlerden ikisi ve ocak görüntüsü.
(Aydemir, 1970)
Han yapisi üzerinde ve gevresindeki özellikle sivil mimari örneklerinde kullanilan devgirme malzemeye dikkati geken Aydemir ve Cantay, taglarin üzerinde yer alan bezeme unsurlarini incelemigler, mevcut taglarin, daha önce bu han yapisinin bulundugu alan veya yakinlarinda bulunan bir bagka yapidan alinma ihtimalinin gok kuvvetli oldugunu aktarmiglardir. Birbirleri ile bezeme düzeni agisindan benzerlikler tespit edilen taglarin han diginda, hani gevreleyen evlerin ve bahge duvarlarinin üzerinde kullanildigi gözlenmigtir (Aydemir, 1970: 12; Cantay, 2016: 180) (§ekil 8).
225
§ekil 8: Hanin güney duvari (solda)ve evlerden birinin duvarinda (sagda) yer alan bezemeli tag
(Aydemir, 1970)
Kesme tag malzeme ile inga edilen yapida bölgede bulunan tag ocaklarindan elde edilen malzemenin kullanildigi anlagilmaktadir. Nemrut dagi gevresi, Hizan Kotum bölgesi ve Ahlat tag ocaklari yöresel mimaride kullanilan tag ocaklaridir.
Örenlik Köyü Hani; Tatvan ilgesi Örenlik Köyü Harabe Han mevkiinde L48a05a1c pafta, 101 ada, 15 ve 16 nolu parsellerde yer almaktaydi. Van Kültür Varliklarini Koruma Bölge Kurulu 28/09/2016 tarih ve 1338 sayili karar ekine göre; kalintilardan geriye iki sira kesme tagtan yapilmig bir duvarin kügük bir kismi kalabilmigti. Yapinin banisi ve tarihi hakkinda veriye ulagilamamigtir ancak; alanda uzmanlar tarafindan gergeklegtirilen galigmalar esnasinda ulagilan seramik pargalari referans alindiginda yapi kalintisinin Ortagag veya sonrasina tarihlendirilebilecegi ifade edilmektedir. Pektag vd. tarafindan Bitlis ve gevresinde 2009 yilinda gergeklegtirilen yüzey aragtirmasinda Tatvan ilgesine bagli Örenlik Köyü sinirlari dahilindeki bu yapi kalintisi incelenmigtir. Rahva'da El Aman
kervansarayina oldukça yakin bir noktada; yaklagik olarak 1.5 km lik bir alanda tespit edilen bu kalintinin sadece kisa kenarlarindan birinin düzgün kesme tag cephesinin bir bölümü, aragtirma esnasinda belgelenmigtir (Çekil 9) (Pektag vd, 2011: 463).
§ekil 9: Örenlik Hani kalintilari (Pektag vd, 2011)
Van Kültür Varliklarini Koruma Bölge Kurulu (VKVKBK) tarafindan olugturulan raporda, kalintinin temeline ait olan duvarin kesme tagtan bindirme teknigi ile yapilmig ve iki sira geklinde varligini koruyan bir kismi bulunmaktaydi (Çekil 10). Kalintinin çevresinde ise daha büyük ôlçekli bir han yapisina ait oldugu dügünülen ve simetrik olmayan temel izleri tespit edilmigtir.
■w * <v. , Nf« >
226
^JÄK*
sist 'Т^Ш
Çekil 10: Örenlik Hani (Van KVKBK Argivi, 2016)
Yapinin bulundugu alanda Eylül 2020 tarihinde gerçeklegtirilen çaligmada, alanin ig makinesi ile tahrip edildigi ve mevcut dokunun bozuldugu gözlenmigtir (Çekil 11-12). Örenlik Köyü muhtari Kudbettin U. ile 08.09.2020 tarihinde gerçeklegtirilen kigisel görügmede muhtar, yapinin bulundugu alanin bölge halki tarafindan "Hanka Hirabe (Harabe Han)" olarak bilindigini aktarmigtir. Yapiyi, kûçûk yaglarindan itibaren hatirlayan Kudbettin U.'nun ifadelerine göre; yapi on ûç odali, tek katli bir plan gekli göstermekteydi. Özellikle cephe düzenlemesinde kullanilan bezemeli taglar, yapinin kullanim digi kalarak iyice tahrip olmasi nedeniyle gerçeklegmeye baglayan yikim sürecinde bölge halki tarafindan inga faaliyetlerinde kullanilmak üzere alandan taginmigtir.
Çekil 11: Tatvan Yönüne Dogru Örenlik Haninin Bulundugu Alan (Kigisel Argiv, 2G2G)
Han yapisinin girig cephesinin oldugu kisimda Tatvan ile baglantisi olan ve yaklagik olarak sekiz metre genigligini bulan tarihi yol, hemen ilerideki Elaman kervansarayina dogru devam etmekteydi. Hem bu yapinin hem de Elaman kervansarayinin su ihtiyaci alanda bulunan Kekliktepe denilen daglardan künkler yardimi ile saglanmaktaydi. Ciddi bir orman ve yaban hayvani potansiyeline sahip Kekliktepe ve çevresi, plansiz gerçeklegtirilen orman kesimi nedeni ile günümüzde zenginligini kaybederek çorak bir görünüm sergilemektedir.
227 Yapi kalintisinin cephe düzenlemesi açisindan veri olugturabilecek herhangi bir kaynaga
ulagilamamigtir. Sözlü tarih çaligmasinda, köy muhtarinin yapi üzerinde gördügünü belirttigi bezemeli taglarin olabilecegi bilgisi diginda somut bir veri yoktur.
§ekil 12: Elaman Kervansarayi Yönünde Han Kalintisina Ait Moloz Yigini
(Kigisel Argiv, 2020)
Tatvan'dan Bitlis istikametine dogru devam edildiginde varligi bilinen bir diger yapi Harabe Han olarak adlandirilan ancak günümüze ulagamayan yapidir. Yapinin, Bapgin (Papgen) kervansarayi
ile Baghan arasinda oldugu tespit edilmigtir. Rahva ovasinin bilinen getin kig kogullarinda hayatini kaybeden gok sayida yolcunun olmasi dönemin ileri gelen devlet adamlarindan Hüsrev Paga'nin bu bölgede hanlar inga ettirmesini saglamigtir. Bitlis'ten hareketle Tatvan istikametine olan ulagim aginda Kayaoglu yapilari Papgen Hani, Harabe Han, Bag Han ve Aleman Hani olarak siralamigtir (Kayaoglu, 1967: 31; Irepoglu, 1983: 1). Baghan yapisindan Bitlis yönüne gegildikten yaklagik olarak 4 km. sonra yolun sol bölümüne yapiyi konumlandiran Aydemir'in ve ayni yil galigma gergeklegtiren Cantay'in 1969 yilinda gergeklegtirdikleri galigmalar diginda veri sunabilecek kaynaklar oldukga sinirlidir. Hüsrev Paga'nin Van ve Bitlis bölgesinde gergeklegtirdigi imar faaliyetlerinde Rahva olarak anilan bölgede kervanlarin ve yolcularin kullanabilmeleri amaci ile galigma kapsaminda olan bölgede birkag han yapisi, dükkan, zaviye, hamam, mescid yaptirdigi bilinmektedir (Katip ^elebi, 2010: 504). Orhonlu, XVII. yüzyilda Tatvan ve Bitlis arasinda kullanilmak üzere inga edilen gok sayidaki han yapisinin oldukga harap durumda olduklarini aktarmigtir (Orhonlu, 1990: 30). Harabe olarak isimlendirilen bu yapinin kitabesine ulagilamadigindan yapinin tarihlendirilme ve bani sorunu mevcut olmakla birlikte Cantay'a göre yapinin ig mekan tag düzeni ve plan özelliklerinin bölgedeki diger han yapilarina benzemesi yapilacak degerlendirmelere yardimci olabilir (Cantay, 2016:171) ancak; yalnizca plan ve bezeme düzeni üzerinden yapilacak degerlendirmeler dogru sonuglara gidilmesini saglayamayabilir.
Tespit galigmasini gergeklegtiren ve yapinin planini hazirlayan Aydemir (§ekil 13), yapinin son derece kötü bir durumda oldugunu, büyük bir bölümünün ortadan kalktigini belirtmig ve kalintilarin güneydogu kismina denk gelen alandaki kalinti örneklerinden bu noktada bagka bir yapi daha olabilecegini aktarmigtir. Ana mekan kuzey-güney dogrultusunda yönelen iki paye dizisi ile üg bölüme ayrilmig, daha dar olan orta bölümün genigligi 3.50 m. tutulmugtur. Mevcut kalintilardan yapinin düz toprak dam ile örtüldügü anlagilmaktadir. Yüksekligi 3 metreye yaklagan bati duvari (§ekil 14), temel halinde bulunan kuzey duvari ve yer yer kalintilari segilebilen dogu duvari ile yapi son derece harap haldedir (§ekil 15). 3.50x6.70 m. ölgülerindeki ana mekan dikdörtgen bir odadir. Mekanlara girig noktalarinin belirlenebilmesi, yapinin durumundan dolayi mümkün olmamigtir. Güney duvari ortasina konumlandirilmig nig, bu alanin bir mescit olarak kullanilmig olabilecegi dügüncesi dogurmugtur (Aydemir, 1970: 26).
228
§ekil 13: Harabe Han plani (Aydemir, 1970)
Yapi, kesme taglar ile igerisindeki moloz tag örgü düzeni ile oldukga kalin tutulan duvarlara sahipti. Yapidan sökülen kesme taglarin yakinda bulunan köy yerlegimindeki inga faaliyetlerinde
kullanildigi bilinmektedir (Aydemir, 1970: 26).
Çekil 14: Harabe Han Bati Duvari (Aydemir, 197G)
§ekil 15: Harabe Han, güney cephesi ve dogu yönü duvar kalintisi (Aydemir, 197G)
Aydemir, yapiyi ziyaret ettigi 1969 tarihinde bölgede yapilan Tatvan-Bitlis karayolu düzenleme çaligmasinda yolun bu yapinin bulundugu alan üzerinden geçecegini görerek çaligmasini tamamladigi sonraki sene, yapinin muhtemelen yikilarak ortadan kaldirilmig olacagini belirtmigtir (Aydemir, 1970: 27). Nitekim bölgede tarafimizca gerçeklegtirilen alan çaligmasinda bu yapinin yol çaligmalari esnasindan ortadan kaldirildigi tespit edilmigtir.
Bugday Pazari Hani; Bitlis Merkez ilçesi Gazibey Mahallesi'nde Bugday Pazari içerisinde yer almaktaydi. Yusufiye Hani olarak da bilinmektedir. Yakin zamanlarda ortadan kalkan han yapisi ile iligkili olarak yalnizca 29 Pafta, 100 Ada ve 48 Parsel ile kayitli Bugday Pazari kemerli girigi ayaktadir (https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/bitlis/kulturenvanteri/bugday-pazari-kemerl-grs). Her iki yanda duvarlara yaslanan tonoz örtülü girig çökme ve yikilmaya kargi koruma altina alinmigtir. Kemerli girigin bulundugu alandaki kalintilarin ortadan kaldirilarak yerine bir banka binasi yaptirildigi bilinmektedir. Yapinin tarihçesi ve banisi ile ilgili olarak herhangi bir kaynaga ulagamamigtir ancak Bag,
Bitlis il Kültür Müdürlügü'nden aldigi bilgilere göre yapinin XVII. yüzyila ait oldugunu belirtmigtir (Bag, 2002: 63). Yapi ile alakali olarak plan özelliklerine ulagmayi saglayacak herhangi bir kaynaga ulagilamamigtir.
Yapinin cephe düzenlemesini aktaran en eski görsele, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Argivi'nde suheylunver84 numara ile kayitli bir fotograf albümü olarak hazirlanan dosyada ulagilmigtir. Mesut Korsan(?) tarafindan Bitlis Vakiflar Müdürü oldugu zaman diliminde hazirlanan ve 1957 tarihi dügülen bu galigmada, kaynaklarda han yapisinin girigine ait oldugu belirtilen bu cephe düzenine ait bir görsel yer almaktadir (§ekil 16).
r: iw,' • ' Í ¿.ir^VIT
i \
i
MZ7T*\ B&H&ffcf Ii
§ekil 16: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Argivi'nden (Mesut K., 1957)
Bugday Pazari olarak bilinen alana girig amaci ile kullanilan kemerli girigin ilerleyen yillara tarihlenen bir bagka görselde gittikge tahrip olarak zarar görmeye bagladigi görülmektedir (§ekil 17) (Bag, 2002: 221).
230
§ekil 17: Han Girigi (Bag, 2002)
Yapiya ait oldugu bilinen ve girigin iki yanina yerlegtirilen aslan kabartmali iki tag örnegi günümüzde Bitlis il Halk Kütüphanesi bahgesinde yer almaktadir. Koruma amagli olarak ön yüzeyleri birbirlerine bakacak gekilde üst üste konulmuglardir. iki tag örneginden biri ortadan kirik vaziyette, bir digeri ise deforme olmug, ön yüzeyinde bazi kirik ve kopmalar gergeklegmigtir. Tag yüzeyine yüksek kabartma geklinde iglenmig aslan figürü kaba olarak verilmig, detaylar iglenmemigtir (§ekil 18).
Çekil 18: Bugday Pazari Girigi Aslanli Tag (Kigisel Argiv, 2021)
Meymune Hani; Bitlis'in 4 km. güneyindeki ayni adi tagiyan Meymune Köyü yakinlarinda yer almaktaydi (Çekil 19). Yapinin tarihçesi ve banisini içeren herhangi bir veriye ulagilamamigtir. Neredeyse tamami ortadan kalkmig bir vaziyette iken yapiyi inceleyen Aydemir, mevcut kalintilar üzerinden yapinin 20x25 metrelik bir alani kapladigini tahmin ettigini belirtmigtir (Aydemir, 1970: 38). Yapinin cephe özelliklerini aktaran herhangi bir veriye ulagilamamigtir.
Çekil 19: Yikinti halindeki hanin konumu (Aydemir, 1970)
Karahan; Bitlis'ten güney yönüne Diyarbakir'a dogru hareket edildiginde Meymune hanindan sonra gelen bu yapi yolun sag kenarinda egimli bir arazi üzerinde konumlandirilmigti (Çekil 20). Bitlis'e uzakligi yaklagik 10 km olarak ôlçûlmûgtûr (Tuncer, 1995:17).
§ekil 20: Karahanin güneydogudan (solda) ve kuzeydogudan (sagda) görünügü
(Aydemir, 1970)
Tarihlendirilmesi ve banisi hakkinda kesin bir veriye ulagilamayan Karahan'i Erdmann; Bag Han, Elaman Hani ve ismini vermeden yalnizca Bitlis'in kuzey ucunda yer alan ve ihmal edilen bir diger yapi olarak tanimladigi yapi ile beraber Osmanli dönemi yapisi olarak saymigtir (Erdmann, 1961:203). Kaynaklardan bir kalinti halinde iken gergeklegtirilen incelemeler neticesinde yapinin, 12,50x20 metre ölgülerinde kuzey güney dogrultusunda uzanmig iki bölümlü, tonoz örtülü ve dikdörtgen planli bir yapiya sahip oldugu anlagilmaktadir (Aydemir, 1970: 39; Tuncer, 1995:17) (§ekil 21).
232
§ekil 21: Karahan plani (Aydemir, 1970)
Yapinin cephe özelliklerini aktaran herhangi bir veriye ulagilamamigtir. Yapi karayollarinin genigletilmesi galigmalarinda 1970'ten önce yikilmigtir (Tuncer, 1995:17) (§ekil 22-23).
§ekil 22: Karahanin oldugu alan (Kigisel Argiv, 2021)
233
§ekil 23: Yikilan Karahan'in Oldugu Alanin Goruntusu (Kigisel Argiv, 2021)
Kitabeli Anonim Han; Pektag ve Bag 2008 yilinda Bitlis il merkezinde gergeklegtirdikleri Bitlis ve gevresi yuzey aragtirmalari galigmalarinda §erefiye Cami kapisinda XVI. yuzyila tarihlendirilen bir han yapisina ait kitabe tespit etmiglerdir. Bir tutanakla Bitlis Etnografya Muzesi'ne teslim edilen kitabe, gunumuzde muzenin bahgesinde girig kapisinin saginda yer almaktadir (§ekil 24). Bir kismi hasara ugrayan kitabe iki satirlik sulus yaziyla yuksek kabartma geklinde mermere iglenmigtir. 47x56x12 olgulerindeki kitabe uzerinde;
"Emere bi-'imareti haze'r-Ribat emiru'l-'umera muhibbu'l-etkiya...
Husrev Baga fi sene selase semanine ve tis'a(mi)e..."
"Takva (sahiplerini) seven emirlerin emiri Husrev Paga, 983 yilinda bu ribatin yapilmasini emretti..." ifadeleri yer almaktadir (Pektag; Bag, 2010: 259; Pektag, 2010; 88).
§ekil 24: Bitlis Etnografya Müzesi Bahçesindeki Kitabe (Kigisel Argiv, 2020)
Bu ifadelerden H. 983-M. 1575 tarihinde Hüsrev Paga tarafindan yaptirilan bir han (ribat) yapisi oldugu bilgisine ulagiyoruz. Pektag ve Bag, bu kitabenin Hüsrev Paga'nin Bitlis içerisinde yaptirmig oldugu iki han yapisindan birisine ait olabilecegini belirtmiglerdir. Evliya Çelebi Bitlis'i ziyaretinde; hepsi toplam 9 adet gelen giden yolcularin konukevleridir diyerek siraladigi han listesinde; Mutaflar Hani, Paga Hani, Hatuniye Hani, Çeref Han Hani, Büyük Han ile beraber Hüsrev Paga Hani'ni da 234
saymigtir (Evliya Çelebi, 2010: 133). Kitabenin, bahsi geçen yapiya ait olup olmadigi bilinmemekle -
birlikte ihtimal dahilinde degerlendirilmesi gerekmektedir. Günümüzde Bapgin Hani olarak bilinen yapi da çogu kaynakta Hüsrev Paga Hani olarak adlandirilmakta ise de yapinin ismi ve tarihlendirilmesi kesinlik kazanmamigtir. Evliya Çelebi'nin Bitlis içerisindeki hanlari sayarken bu isimli bir han yapisindan bahsetmesi ve halk arasinda Hüsrev Paga hani olarak da bilinen Bapgin Hani'nin kent merkezinde yer almayigi kitabenin bu yapiya ait olma ihtimalini azaltmaktadir.
Katip Çelebi, Cihannüma eserinde Hüsrev Paga'nin Bitlis'te bir çifte hamam, iki han, yüz dükkan, iki yaghane ve gelir getirecek yerleri Rahva'daki zaviyeye vakfettigini aktarmigtir (Katip Çelebi, 2010: 503). Bahsedilen önemli tarihi kaynaklardan Hüsrev Paga'nin Bitlis içerisinde yaptirdigi iki han yapisi oldugunu ögreniyoruz. Öztürk tarafindan çaligmasina konu edilen vakfiye (VGM Argivi Def. No:582/1) ve ardindan Tekin'in Bitlis Vilayeti Vakif Defteri'nden alarak çaligmasinda ayrintili bir gekilde inceledigi vakfiyede, Van Beylerbeyi Köse Hüsrev Paga'ya ait Van ve Bitlis'teki vakiflar etraflica incelenmigtir. Buna göre; Hüsrev Paga'nin Bitlis merkezde ^ hamam, yirmi dokuz adet dükkan, iki han ve hana bitigik umumi zanaatkarlar için altmig yedi adet dükkan ve bir de salhanesi mevcuttu (Öztürk, 1985: 183; Oflaz ve Tekin, 2000: 213; Tekin, 2021: 187). Eldeki veriler degerlendirildiginde mevcut kitabenin, Bitlis merkezde günümüzde ayakta olmayan han (ribat) yapilarindan birine ait olabilecegi öngörülmektedir. il merkezi ve çevresinde gerçeklegtirilen çaligmalarda, Hazo Hani, Agagi Kale Hani, Bag Han yapilarinin kitabelerinin mevcut oldugu görülmekle birlikte ayakta olan diger han yapilarindan Bapgin, Anonim, Duhan gibi yapilarla kitabe iligkilendirilememigtir. Hüsrev Paga'nin yaptirdigi bilinen Elaman (Rahva) kervansarayinin kitabesi mevcut degildir. Bu durumda kitabenin Rahva kervansarayina ait olabilecegi ihtimali de dogmaktadir. Kitabenin Rahva mevkiinden alinarak Bitlis merkeze taginmig olabilecegi ihtimali bu sebeple ayrica degerlendirilmelidir.
SONUg VE ÖNERILER
Kadim kent Bitlis sahip oldugu konum itibari ile yüzyillarca önemli bir yerlegim alani olarak kullanilmigtir. Kent merkezi ve gevresinde farkli zaman dilimlerinde gok sayida yapi türü inga edilmigtir. XX. yüzyildan günümüze kadar olan dönem boyunca yaganan siyasi, sosyal ve ekonomik olumsuzluklar, kentin terk edilmesine yapilarin kullanilmayarak iglevlerini kaybetmelerine neden olmug; onlarca seyyahin, kervanin, yolcunun, tüccarin gelip gegtigi konakladigi mekanlar ve yollar terk edilerek veya kullanilmayarak harap bir hale gelmiglerdir. Birgok farkli kaynaktan kentin, bölgenin ticari ve ekonomik hayati igin önemli bir konumda oldugu bilgisine ulagilmigtir. Tarihi Ipek Yolunun Anadolu topraklarina girig yaptigi Van gehrinden ilerleyen kervanlar güneye dogru devam etmek istedikleri zaman göl gevresinden Ercig'i gegerek günümüzde Bitlis il sinirlari dahilinde kalan Adilcevaz, Ahlat, Tatvan üzerinden veya gölün dogusundan Gevag, Tatvan üzerinden hem kara hem de göl ulagimi yolunu kullanarak Bitlis'i gegip Diyarbakir yönüne dogru devam ediyorlardi. Bitlis, bu ulagim aginin önemli bir pargasi olarak Iran ve Kafkasya'dan gelinerek Van üzerinden Anadolu'ya gegigin saglanmasinda önemli bir rol üstlenmigti. Bitlis kenti bahsedilen yol güzergahinin gegtigi noktalarda gok sayida han ve kervansaray yapilarina sahiptir. Farkli dönemlerde Van Gölü havzasi gevresinde gekillenen yol aglari, Tatvan'dan Bitlis'e dogru gidildiginde ve oradan güney yollarina devam edildiginde bazi alanlarda ayni hat üzerinden devam etmekte bazi alanlarda birbirinden ayrilmaktaydi (§ekil 25). Bu yapilarin büyük bir kismi; Adilcevaz Zal Paga kervansarayi, Rahva Elaman kervansarayi, Baghan hani, Bapgin hani, Mahallebagi Anonim hani, Hazo hani, Duhan hanlari gibi ayakta olan yapilardir. Varligi bilinen bu yapilar diginda, Bitlis'in varligi bilinen ancak farkli nedenlerden ortadan kalkarak günümüze ulagamayan tarihi ticaret yapilari da mevcuttur. Tatvan hani, Örenlik Köyü hani, Harabe han, Karahan, Meymune hani, Bugday Pazari hani ve yalnizca kitabesine 2jjij ulagilabilen anonim yapi, Bitlis'in tarihi ticaret yapilari agisindan sahip oldugu zengin potansiyelin göstergeleridir.
Bitlis kent sinirlari dahilinde somut verilerine ulagtigimiz ancak gegitli sebeplerden günümüze ulagamayan bu hanlardan planlarina ulagilabilen Tatvan Hani, Harabe Han ve Karahan'in plan özellikleri agilarindan benzer özellikler göstermedikleri görülür. Farkli bir dönemde inga edilmig olabilecekleri bu nedenle plan ve üslup agilarindan benzerlik göstermedikleri dügünülebilir. Bitlis'in han ve kervansaraylari bazi bölgelerde konum itibari ile sik araliklara yerlegtirilmiglerdir. Bunda, bölgenin kig mevsiminde yogun kar yagigi almasi ve kar örtüsünün uzun süre varligini korumasi en önemli etkenlerdendir. Yapilarda avlunun olmayigi, bölgenin sahip oldugu getin iklim ve doga kogullari ile iligkilendirilebilir. Kitabelerine ulagilamayan yapilarin, tarihlendirilmeleri ve banileri, iligkili olduklari dönem ve üslup bilgileri netlegmemigtir. Yalnizca günümüzde ayakta olmayan bir han yapisina ait 1575 tarihli, Hüsrev Paga'ya atfedildigi yazilan kitabe, Bitlis'te Osmanli döneminde inga faaliyetlerinin etkili oldugunu göstermektedir. Kitabede yapi ile alakali "ribat" teriminin kullanimi dikkat gekicidir. Islamiyetin ilk dönemlerinde cihad igin hazir tutulan atlarin baglandigi ve muhafizlarin konakladigi kügük ölgekli yapilar olan ribatlar, zamanla önem kazanarak savunma amaci diginda mescidi, hamami, depo ve hücreleri olan, ayrica egitim faaliyetlerinin de yürütüldügü yapilara dönügtürülmügtür. Ticaret yollari üzerinde inga edilen ve kervanlarin güvenli bir gekilde konaklamalarinin saglandigi bu yapilar kervansaray tipinde inga edilen ribat yapilari olarak kargimiza gikmaktadir. Kervansaray yapilarinin en eski örnekleri olarak kabul edilen ribat yapilarinin Osmanli ve öncesi Anadolu kentlerinde kargilik bulmasi, bu agidan kitabeyi önemli kilmaktadir. Osmanli'ya bagli varlik gösteren §erefhanlar'in kentin imarinda önemli katkilari oldugu, gok sayida yapi inga ettirdikleri bilinmektedir. Han ve kervansaray yapilari agisindan Rahva bölgesinde Hüsrev Paga'nin inga ettirdigi yapilar §erefname eserinde de detaylica aktarilmigtir.
236
Çekil 25: Bektag'in Haritalarindaki Güzergahlar ile Çaligma Kapsaminda Ele Alinan Güzergahin Gösterilmesi
Yapilar plan ve konum özellikleri ile degerlendirildiginde; planina ulagilabilen Tatvan hani, Harabe han ve Karahan yapilarinin dikdörtgen planli olarak inga edildikleri ve yapilarin iki veya üç bölüme ayrildiklari, Tatvan ve Harabe hanlarinda girig bölümü sag ve soluna yerlegtirilen odalarin oldugu görülmektedir. Karahan yapisi diger yapilara nispeten daha k^ük ölçekli tutulan bir yapidir. Ayrica, düzensiz plan gemalari ve yapilarin özellikle de Tatvan hani gibi duvarlarindaki simetrik olmayan çikintilar veya bölümlerden, bu bölümlerin yapinin özgün halinde içte kalan duvarlar olabilecegini bir bagka deyigle yapinin daha büyük olabilecegini akla getirmektedir. (Çekil 26)
237
Çekil 26: Çali§ma Kapsaminda Incelenen Yapilara Iliçkin Bilgiler
Tatvan hani Van gölü ile Karahan ise Bitlis Çayi ile ili§kilendirilmi§tir. Göl kiyisinda kullanimi Urartular dönemine dek indirilebilen kiyi yerleçimlerinde tarihi iskelelerin varligi bilinmekle birlikte, Tatvan haninin eski Tug yerleçiminde göle oldukça yakin bir mesafeye konumlandirili§i, Van gölü üzerinden gerçekleçtirilen ulaçimla alakali olmalidir. Van'dan Bitlis'e ve oradan Mu§ veya Diyarbakir'a devam etmek istenildiginde, özellikle taçinmasi zor veya zahmetli eçyalarin aktariminda, belki de güvenlik veya iklim koçullari nedeni ile tercih edilen göl ulaçimi kullanildiginda, Tatvan iskelesi önemli bir liman olarak varlik göstermekteydi. Van gölü diçinda Bitlis Çayi da, özellikle köprü ve hanlarin konumlarinin belirlenmesinde önemli bir unsur olmuçtur. Örenlik hani kalintilari; günümüze kismen ayakta olarak ula§abilmi§ ve yakin zamanda restore edilerek yeniden i§levlendirilmi§, bölgenin en büyük ö^ekli kervansaraylarindan Rahva düzlügündeki Elaman kervansarayina yaklaçik 5 km. mesafede tespit edilmiçti. Bu derece yakin bir mesafeye
konumlandirilmig olmasi, Rahva'nin kig mevsiminde agiri kar yükü almasi ile iligkili olabilecegi gibi yolcu sayisinin fazla olmasi veya merkezi bir noktada konumlandirilan Rahva'dan Tatvan yönünde devam etmek isteyen yolcularin konaklamasi amaciyla inga edilmig olabilecegi ile de açiklanabilir. Tespit edilen kalintilarin, bu yapinin orijinal bir han yapisi olarak degerlendirilmesi açisindan yeterli olmadigi bir gerçektir, ancak tarafimiza bölgede gerçeklegtirilen çaligmada görügülen bölge sakinleri tarafindan, yapinin oldukça harap bir han oldugu bilgisi aktarilmigtir.
Bölge, inga malzemesi olarak kullanilan tag ocaklari açisindan oldukça zengindir. Özellikle Nemrut dagi etekleri, Ahlat, Hizan bölgeleri günümüzde halen aktif olarak kullanilan tag ocaklarina sahiptir. ilkbahar ve yaz aylarinda faaliyet gösteren bu ocaklar kig ayi gelmeden iklimin çaligmaya elverigli olmamasi nedeni ile kapanmaktadirlar. Tüm yapilar için, bölgenin zengin tag ocaklarindan edinilen malzemelerin kullanildigi söylenebilir. Farkli renk özelliklerine sahip, iglemesi kolay, son derece dayanikli bu malzemenin Bitlis kentinde mevcut diger tüm yapi tiplerinde kullanildigini söyleyebiliriz. Yapilarin cephe düzenlemeleri açisindan ulagilan sonuçlar, eldeki verilerin azligi nedeni ile oldukça kisitlidir. Tatvan Hani duvarlarinda kullanilan üzeri bezemeli devgirme taglar, yapinin özgün bezeme düzeni açisindan yeterli veri saglamamaktadir. Kitabesine ulagilan anonim han, abidevi bir portale sahip olabilirdi. Bitlis yapilarinda genel olarak kargilagilan kitabe sorunu göz önüne alindiginda, günümüze gelebilmig ve üzeri özenle iglenmig mermer kitabenin yerlegtirildigi yapinin girig bölümü de ayni özenle inga edilmig olmaliydi. Bugday Pazari hani olarak bilinen ve girig kapisi olarak kullanilan alani diginda herhangi bir kalintisi günümüze ulagamayan yapinin görkemli cephe düzenlemesi son derece dikkat çekicidir. Aligilmigin diginda, hayvan kabartmalarinin girigin her iki yanina yerlegtirildigi bu düzenleme, Bitlis yapilarinda ender görülen bir cephe düzenlemesidir. 1957 tarihi dügülen mevcut görseldeki anitsal girigin gerçekte bir kervansaray yapisina veyahut çargi olarak tasarlanmig bir alana ait olabilecegi dügünülmekle birlikte bölgede, çargi, pazar ve han kavramlarinin ayni iglevi gören yapilarin tanimlanmasinda kullanildigi gözlenmigtir.
Sonuç olarak; bütün bu bilgi ve belgeler igiginda, Bitlis bölgesinde günümüze ulagamayan ribat, han
veya kervansaray olarak degerlendirilebilecek yapilar incelendiginde, yapilarin, bölgedeki yol agi üzerine _
konumlandirildiginda muhtemelen bölgenin agir kig gartlari nedeniyle birbirlerine yakin ve sik araliklarla inga edildikleri, kaynaklarda bulunan plan tiplerinin birbirlerine benzemedigi ve planlarina bakildiginda sanki etraflarinda devam eden kisimlar oldugu izlenimi biraktiklari söylenebilir. Farkli pek çok kaynaktan ulagtigimiz bu yapilarin tanitilmasi ve bilinmesi sayesinde dogudan iran üzerinden Anadolu topraklarina ilerleyen ticari hareketliligin Bitlis kentini kapsayan bölümünde, güneyden Diyarbakir üzerinden Suriye topraklarina, Mug üzerinden bati ve kuzeyden Erzurum ve Karadeniz'e nasil ilerledigini izlemek mümkündür. Tarih boyunca sahip oldugu misyonu ve önemi günümüzde pek hatirlanmasa da Bitlis, yüzyillarca medeniyetler arasinda hem ticari degeri olan ürünlerin hem de dil, kültür, tarih gibi degerlerin taginmasina olanak saglamigtir. Kentin tanitilmasi faaliyetlerini sürdüren ilgili kurum ve kuruluglarin, ayrica aragtirmacilarin kent tarihi ve mimarisi çaligmalarinda yalnizca ayakta olan ve bilinen yapilar diginda, mimari dokunun aslinda bilinenden çok daha varlikli oldugunun birer simgesi olan bu yapilari da göz ardi etmemeleri kentin daha anlagilabilir olmasina yardimci olacaktir. Bu baglamda yapilar üzerinden gerçeklegtirilecek okumalar sayesinde kent hafizasinin yenilenmesi saglanacak, kent tarihi, mimarisi ve kültürel dokusunun asil zenginligi vurgulanarak yeni bir anlam kazanacaktir.
"COPE-Dergi Editörleri için Davramç Kurallari ve En iyi Uygulama ilkeleri" beyanlari:
Etik Kurul Belgesi: Bu çaligma için etik kurul onayi gerekmemektedir.
Çikar Çatiçmasi Beyani: Bu makalenin aragtirmasi, yazarligi veya yayinlanmasiyla ilgili olarak yazarin potansiyel bir çikar çatigmasi yoktur.
Finansal Destek: Bu çaligmanin aragtirma ve yazim agamasinda herhangi kigi/kurum veya kuruluglar tarafindan finansal destek alinmadigi bildirilmigtir.
Katki Orani Beyani: 1. yazar: %75- 2. yazar: %25
Destek ve Te§ekkür Beyani: -
Sorumlu Yazar: Filiz Ba§baydar Belli
Çifte Kör Hakem Degerlendirmesi: Di§-bagimsiz
Bu makale, Creative Commons Atif-GayriTicari 4.0 Uluslararasi Lisansi lie lisanslanmigtir.
The following statements are made in the framework of "COPE-Code of Conduct and Best Practices Guidelines for
Journal Editors":
Ethics Committee Approval: Ethics committee approval is not required for this article.
Declaration of Conflicting Interests: No conflicts of interest were reported for this article.
Financial Support: It has been reported that this study did not receive financial support from any person/institution or organization during the research and writing phase.
Author Contributions: 1st : %75- 2st : %25
Statement of Support and Acknowledgment: -
Corresponding Author: Filiz Basbaydar Belli
Double-Blind Peer Review: External-independent
This article is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
KAYNAKgA
Anonim, Bitlis il Yilligi (1967). Ankara.
Anonim, Bitlis (1982). Yurt Ansiklopedisi, (C.2). istanbul: Anadolu Yayincilik.
Aring, K. (1995). Gegmi§teki Önemi Azalmi§ Kent Yerle§melerine Bir Örnek: Bitlis. Atatürk Üniversitesi, Dogu Cografya Dergisi (Eastern Geographical Review), 0(1), 67-95. 239 Arik, M. O. (1971). Bitlis Yapilarinda Selguklu Rönesansi. Ankara: Selguklu Tarih ve Medeniyeti
- Enstitüsü Sanat Tarihi Serisi No: 2.
Aydemir, H. (1970). Tatvan Silvan Arasindaki Hanlar. (Basilmami§ Mezuniyet Tezi). istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Ba§, G. (2002). Bitlis'teki Mimari Yapilarda Süsleme. Bitlis: Bitlis Valiligi Kültür Yayinlari No: 11. Ba§, G. (2010). Gelenek ve Gelecek Arasinda Siki§an Bir Tarihi Kent: Bitlis. History Studies, 2(2), 377399.
Bekta§, C. (1999). Selguklu Kervansaraylari Korunmalari, Kullanimlari Uzerine Bir Öneri. istanbul: YEM Yayinlari.
Belli, O. (1977). Urartular Zamaninda Van Bölgesi Yol §ebekesi. (Yayimlanmami§ Doktora Tezi). istanbul: istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Bitlis Bugday Pazari. https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/bitlis/kulturenvanteri/bugday-pazari-kemerl-grs adresinden 05.05.2022 tarihinde eri§ildi.
Cantay, G. (2016). Osmanli Menzil Kervansaraylari. istanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakif Üniversitesi Yayinlari.
Cirik, B. (2015). ikinci Me§rutiyet Döneminde Bitlis Sancagi (1908-1914). (Yaymlanmami§ Doktora Tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Deniz, O. ve Yazici, H. (2003). Van Gölü'nde Ula§im. Türk Cografya Dergisi, 40, 17-33. Devlet Ar§ivleri Ba§kanligi Cumhuriyet Ar§ivi Fon Kodu: 30-18-1-1.
Erdmann, K. (1961). Da Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts Erster Teil. Berlin: Verlag Gebr
Mann.
Evliya ^elebi (2010). Günümüz Türkgesiyle Evliya Qelebi Seyahatnamesi, (C. 4.1). Haz: Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dagli. istanbul: YKY.
Gabriel, A. (2014). §arki Türkiye'de Arkeolojik Geziler. £ev: idil £etin. Ankara: Dipnot Yayinlari. irepoglu, Y. (1983). Bitlis El Aman Hani. (Yayinlanmami§ Lisansüstü Bitirme Tezi). istanbul: Yildiz
Üniversitesi Mimarlik Fakültesi Rölöve Restorasyon Ana Bilim Dali.
Katip Çelebi (2010). Cihannüma. Ed. Sait Öztürk. istanbul: istanbul Büyükgehir Belediyesi Kültür Yayinlari.
Kayaoglu, C. (1967). Bitlisi Taniyalim. Ankara: Yeni Desen Ticaret Lmt. §ti. Matbaasi.
Kiliç, O. (2019). Orta ve Yeniçagda Van Gölü'nde Gemi Yapimi Tagimacilik ve Ticaret, Cihannüma, S V/2, Aralik, 1-24.
Kisa, A. (2019). II. Megrutiyet Döneminde Bitlis Vilayetinde Karayollari. Tarih ve Gelenek, 5, 3, 702711.
Korsan, M. (1957). Bitlis: Bitlis Hatiralari, Basim Yeri Yok.
Menekge, N. (1965). Bitlis. Metin Matbaasi.
Nasüh'üs-Silahi (Matrakçi) (2014). Beyan-i Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han. Yay. Haz: Hüseyin Gazi Yurdaydin, Ankara: TTK Basimevi.
Oflaz, M. ve Tekin, R. (2000). Van Beylerbeyi Köse Hüsrev Paga ve Rahva Kervansarayi Vakfiyesi. Yüzüncü Yil Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, I, 201-220.
Orhonlu, C. (1990). Osmanli Imparatorlugunda Derbend Te§kilati. istanbul: Eren Yayincilik.
Öztürk, N. (1985). Dogu Anadolu'da Vakif Hizmetleri. Dogu Anadolu'nun Sosyal, Kültürel ve Iktisadi Meseleleri Sempozyumu Tebligleri, 13-15 Mayis 1985, Tunceli, 173-197.
Örenlik Köyü Hani. Van Kültür Varliklarini Koruma Bölge Kurulu Argivi (28/09/2016 tarih ve 1338 sayili karar eki)
Pektag, K. (2007). Bitlis Kalesi Kazisi 2006 Yili Çaligmalari. 29. Kazi Sonuçlari Toplantisi Cilt 1. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 245-262.
Pektag, K. (2008). Bitlis Kalesi Kazisi 2007 Yili Çaligmalari. 30. Kazi Sonuçlari Toplantisi Cilt 4, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 317-326.
Pektag, K. ve Bag, G. (2010). Bitlis ve Çevresi Yüzey Ara§tirmasi 2008. 27. Ara§tvrma Sonuçlari Toplantisi Cilt 3. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 259-271.
Pektag, K. (2010). Hüsrev Paga'nin Bitlis'te Bir Kitabesi, Sanat Dergisi. 0 (13), 87-90.
Pektag, K., Bag, G., Özdemir, H. ve Erdogan, S. (2011). Bitlis ve Çevresi 2009 Yili Yüzey Aragtirmasi, 28. Ara§tvrma Sonuçlari Toplantisi 2. Cilt, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 457-474.
Saraçoglu, H. ve Yildiz, M. Z. (2007). XIX. Yüzyildan Günümüze Bitlis ilinin idari ve Demografik Geligimi. II. Uluslararasi Van Gölü Havzasi Sempozyumu. Ankara: Bitlis il Kültür ve Turizm Müdürlügü Yayinlari Nr. 17. 71-284.
Sevim, A. ve Yücel, Y. (1989). Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara: TTK Basimevi.
Sezen, T. (2017). Osmanli Yer Adlari. Ankara: Bagbakanlik Devlet Argivleri Genel Müdürlügü Yayin.
§eref Han (1971). §erefname Kürt Tarihi (Farsça, Bitlis, 1597). Çev: Mehmet Emin Bozarslan, istanbul: Ant Yayin:48.
Tavernier, J. B. (2017). Tavernier Seyahatnamesi. Ed: Stefanos Yerasimos, istanbul: Kitapevi Yayinevi.
Tekdal, D. (2018). II. Abdülhamit Döneminde Bitlis Vilayeti (idari ve Sosyal Yapi), (Yayinlanmamig Doktora Tezi). Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tekin, R. (2021). Vakif Kayitlari Ekseninde Bitlis'in Kültür Mirasi. Ankara: Hece Yayinlari.
Tuncel, M. (1989). Bitlis §ehri (Tarihî Cografya Açisindan Yaklagim) (The City of Bitlis), Cografya Ara§tirmalari Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Cografya Bilim ve Uygulama Kolu Yayini, (C.4) Sayi 4, 101-110.
Tuncer, O. C. (1995). Diyarbakir Bitlis Kervan Yolu Üzerindeki Hanlarimiz, Vakiflar Dergisi XXV, 934.
Ünal, R. H. (1983). Dogu Anadolu'da Bilinmeyen Ûç Selçuklu Hani, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi II, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayinlari, 106-118.
Vakiflar Genel Müdürlügü Argivi, Def. No:582/1.
240
