Научная статья на тему 'БИОТИББИЁТ ТАРАҚҚИЁТИ ШАРОИТИДА БИОЭТИКА ФАНИНИНГ ЗАРУРИЯТИ'

БИОТИББИЁТ ТАРАҚҚИЁТИ ШАРОИТИДА БИОЭТИКА ФАНИНИНГ ЗАРУРИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

125
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Биоэтика / этика / амалий этика / ҳаѐт / ўлим / суррогат оналик / зигота / эвтаназия. / Bioethics / ethics / practical ethics / life / death / surrogacy / zygote / euthanasia.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Наргиза Акмаловна Умирзакова

Мақолада бугунги биотиббиѐтнинг сўнгги янгилик ва кашфиѐтлари қандай биоэтик ахлоқий дилеммаларини келтириб чиқараѐтгани ҳақида фикр юритилди. Замонавий биотиббий технологиялар инсон борлиғининг аввал бўлмаган муаммоларини юзага келтираѐтган ҳозирги шароитда, шифокор ва жамият олдида турган ахлоқий дилеммаларнинг зиддиятли ва қийин томонлари ўрганилди. Шунингдек, мазкур мақолада хаѐт ва ўлим, тириклик ва нотириклик, бемор танаси ва руҳига оид фалсафийтиббий муаммоларнинг мазмун-моҳияти биоэтикавий ѐндошув орқали тадқиқ ва таҳлил этилди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NECESSARY BIOETHICAL AND METHODOLOGICAL DEVELOPMENT OF BIOMEDICS

The article examines the question of what bioethical dilemmas are posed today by new achievements and discoveries in biomedicine. It also discusses the controversial and complex aspects of the ethical dilemmas that doctors and society face when applying modern biomedical technologies and analyzes the philosophical and medical problems relating to the life and death of the patient, the living and the inanimate, the human body and soul, through the prism of the biethical worldview

Текст научной работы на тему «БИОТИББИЁТ ТАРАҚҚИЁТИ ШАРОИТИДА БИОЭТИКА ФАНИНИНГ ЗАРУРИЯТИ»

БИОТИББИЁТ ТАРАВДИЁТИ ШАРОИТИДА БИОЭТИКА ФАНИНИНГ

ЗАРУРИЯТИ

Наргиза Акмаловна Умирзакова

PhD, ижтимоий гуманитар фанлар кафедраси биоэтика курси билан доценти,

TDSI

АННОТАЦИЯ

Маколада бугунги биотиббиётнинг сунгги янгилик ва кашфиётлари кандай биоэтик ахлокий дилеммаларини келтириб чикараётгани хакида фикр юритилди. Замонавий биотиббий технологиялар инсон борлигининг аввал булмаган муаммоларини юзага келтираётган хозирги шароитда, шифокор ва жамият олдида турган ахлокий дилеммаларнинг зиддиятли ва кийин томонлари урганилди. Шунингдек, мазкур маколада хаёт ва улим, тириклик ва нотириклик, бемор танаси ва рухига оид фалсафий- тиббий муаммоларнинг мазмун-мохияти биоэтикавий ёндошув оркали тадкик ва тахлил этилди.

Калит сузлар: Биоэтика, этика, амалий этика, хаёт, улим, суррогат оналик, зигота, эвтаназия.

NECESSARY BIOETHICAL AND METHODOLOGICAL DEVELOPMENT

OF BIOMEDICS

ABSTRACT

The article examines the question of what bioethical dilemmas are posed today by new achievements and discoveries in biomedicine. It also discusses the controversial and complex aspects of the ethical dilemmas that doctors and society face when applying modern biomedical technologies and analyzes the philosophical and medical problems relating to the life and death of the patient, the living and the inanimate, the human body and soul, through the prism of the biethical worldview.

Keywords: Bioethics, ethics, practical ethics, life, death, surrogacy, zygote, euthanasia.

Биоэтика амалий этика сохаларидан бири сифатида, узида фанлараро билимларни жамлаган фалсафий ва илмий тадкикотлар сохаси булиб, унинг вазифаси замонавий тиббиётда руй бераётган муаммоли вазиятларни тушуниш, мухокама килиш

103

ва хал килишга каратилган. Биоэтика "инсониятнинг кийин вазиятлари" сифатида юзага келадиган ахлокий дилеммаларни хал этишга каратилган фан хисобланади. У тадкик ва тахлил этадиган масала ва муаммолар инсон борлиги мохиятининг икки кутби - инсон хаёти ва улими оралигида, замонавий тиббиёт таъсир доираси тобора кенгайиши окибатида юзага келаётган муаммолар билан боглик булиб, турли ва хилма-хил муаммоларни уз олдига куяди: сунъий аборт килиш; хомила (эмбрион) тукималардан фойдаланиш; сунъий

уруглантиришнинг турли усулларидан фойдаланиш, шу жумладан "суррогат оналик" (шу жумладан, "буюртмачилар" гомосексуал жуфтликлар булсачи?); инсонни клонлаш буйича тажрибалар олиб бориш; ген диагностикаси ва ген терапиясидан фойдаланиш; "мия улими" ташхиси асосида улимнинг янги таърифи; эвтаназия (фаол ёки пассив, ихтиёрий ёки мажбурий, тугри ёки эгри); инсонлар устида тиббий тажрибалар (шу жумладан болалар ва рухий хасталар, яъни тулик ёки кисман кобилиятсиз шахсларда); юкумли касалликлар иммунопрофилатикаси (эмлаш); ОИВ ва ОИТС билан касалланган беморларга тиббий ёрдам курсатиш; трансплантология, аъзо ёки тукималарни кучириб утказиш ва хоказо. Фалсафий адабиётда ушбу муаммоли вазиятлар ахлокий дилемма, очик муаммолар деб аталиб, хаётий апориялар атамаси билан хам таърифланади. Бундай муаммоли вазиятларнинг ахлокий антиномиясини таъкидлаш максадида, биоэтика уларнинг аксариятида асосан экзистенциал масалалар очиклигини, "хаёт ва улим ёкасида" булгани каби очик муаммоларни, ахлокий дилеммаларни ечимини топишга уз эътиборини каратади.

Биоэтикавий муаммоларнинг аксарияти айнан шу сабабли аллакачон драматик чигалликларга тула, чунки жамият улар билан биринчи марта дуч келганида, масалан, юрак, жигар ва бошка аъзоларни кучириб утказиш имконияти юзага келганида, "суррогат оналик" амалиёти, инсонни клонлаш буйича тажрибалар ва бошкалар, уларни хал этишда на шифокорлар, на умуман жамият бундай ахлокий тажрибага эга булмаган эди. Мунтазам давом этадиган клиник фаолиятда содир буладиган энг кийин вазиятларда хам, шифокор ахлокий танловга дуч келади - масалан, бемор хаёти учун хавфи юкори булган операцияни утказиш керакми? - деган масалада карор кабул килиш кийин, лекин бундай холатда асрлар давомида ишлаб чикилган энг макбул карорни кабул килиш алгоритми ишлаб чикилган булиб, мисол учун у консилиум маслахатини олиши мумкин. Нафакат алохида шифокор, биоэтик муаммо юзага келган шароитда, "бутун

инсоният олдида танлов булади". Биоэтика юкорида саналган муаммоли вазиятлар учун яхшилик ва ёмонлик уртасидаги чегарани аниклайди.

Хдкдкат шундаки, замонавий тиббиёт инсоннинг хаётида бутунлай янги, аввал булмаган зиддиятли вазиятларни пайдо килди. Замонавий биотиббий технологиялар биздан олдин инсон борлигининг аввал булмаган холатларини кашф килди: мия улими холатида одам "ярим тирик", аммо "ярим улик", эмбрион (8-хафтадан олдин) ёки хомила (8-хафтадан бошлаб) - маълум маънода "аллакачон инсон", аммо бошка маънода, "хали инсон эмас". Шифокорлар ва жамият олдида турган ахлокий дилеммаларнинг зиддиятли ва кийинлиги шундаки, улар мия улими холатидаги бемор такдири масаласидан бошлаб, абортга рухсат бериш ёки уни таъкиклаш масаласини мухокама килишдаги "кдзгин эхтирослар" билан боглик холда кечади.

Тиббиёт хаёт ва улимни "биоэтикадан олдинги даврда" табиий холат сифатида кабул килиб келган. Замонавий биотиббиётнинг тараккиёти даврида хаёт ва улим янги хусусиятлар билан фарклана бошлади. Мия улимининг клиник макоми, энди одамни хаётга кайтариш имконияти мумкин булган клиник улим холати хам эмас, аммо у тананинг нафас олиши, юрак уриш фаолияти ва кимёвий парчаланиш жараёнлари кучайиши билан кечадиган биологик улим холати хам эмас. Агар мия улими ташхиси куйилган бемор улик деб тан олинган булса, унда бу улимнинг мутлако янги тури саналади.

Биринчидан, бу масалада хаёт ва улим уртасидаги чегаралар хиралашади. Иккинчидан, энди хаёт ва улим холатлари "табиий" холат эмас, балки артефактга айланди (мия улими ятроген холат булиб, беморнинг ушбу клиник улим холати замонавий реанимация булимидан ташкарида була олмайди). Учинчидан, инсон борлигининг ушбу янги холатини бахолаш ижтимоий контекстга боглик. Шундай килиб, агар мия улими каби улимнинг янги концепциясини кабул килинса, унда улимнинг янги маъноси ва янги куриниши борлигини хам тан олинади. Бу мия улими муаммосининг онтологик жихати саналади. Энди улим холатини гносеологик жихатдан тахлил килсак, бу ерда улим холати кузатилиши мумкин булган далил сифатида булишни тухтатганлиги сабабли, одамни улик деб тан олиш хам нотугри (эхтимол, у хали улмаган булиши мумкин?!). Мия улими муаммосининг акл бовар килмайдиган даражада мураккаблиги замонавий фалсафада илмий билимлар табиатига оид бахс-мунозараларга олиб келади. Ва нихоят, бундай ташхис куйишда тиббий хатолар ва айникса профессионал суиистеъмолликларни истисно килишни

кандай кафолатлаш керак? - деган энг огир савол тугилади. Таъкидлаш керакки, бундай ташхисни аниклашда шунчаки одатий клиник амалиёт деб караш мумкин эмас. Шу сабабли, мия улими ташхиси куйилган хар бир холат экспертиза килиниб, касбий стандартларга катъий риоя килиниши таъминланиши керак (бундай муаммоларни ахлокий кумиталар хал килиши керак, афсуски, биоэтик билимлар етишмаслиги туфайли Узбекистонда ахлокий кумиталар фаолияти жуда суст даражада...).

Бундан шундай мухим хулоса чикаришимиз мумкинки, тиббиёт ривожланиб бораётган замонавий жамиятда биоэтиканинг вазифалари тобора долзарб хисобланади. Шундай вазиятга дуч келган инсоннинг борлиги хаёт ва улим уртасидаги чегара "хиралашган" бир пайтда, медикализация таъсири остида маълум бир шароитларда артефактга айланади. Бундай холларда тиббиёт ходими ахлокий танловга учрайди, ва уз навбатида, зиддиятли масалани хал этиш учун зарурий равишда, биоэтик маслахат ва таълимга эхтиёж сезади. Албатта, биоэтик таълим асосан мутахассислар (шифокорлар, биологлар, файласуфлар, хукукшунослар ва бошкалар) учун нихоятда мухимдир. Бирок, бизнинг фикримизча, биоэтика асосларини урганиш ва узлаштириш тиббий таълимнинг зарурий кисмига айланиши шарт.

REFERENCES

1. Мухамедова З.М. Биоэтика. Ташкент, 2006, 148 с.

2. Мухамедова З.М. Философско-методологические основания гуманизации образования в Республике Узбекистан: автореф. дис. ... докт. филос. наук: -Ташкент: 2007. - С. 50.

3. Мухамедова З.М., Умирзакова Н.А. Актуальность формирования социального контекста биоэтическтих проблем в Узбекистане // Гуманитарный трактат. Кемерово, 2021. - №99 . - С.7-15.

4. Sattorova D.G. Bioethics in today's medicine: problems, conflicts and considerations. - 2022. - P. 35-38. https: //krsj ournal .com.

5. Умирзакова Н.А. Значение изучения биоэтики в формировании профессиональной компетентности у студентов медицинских ВУЗов // Научные исследования XXI века. - Нефтекамск. 2020. №5 (7). - С. 140-144.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.