Научная статья на тему 'БИОЛОГИК ХАВФСИЗЛИК СОҲАСИДАГИ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРГА ЗАМОНАВИЙ ҚАРАШЛАР'

БИОЛОГИК ХАВФСИЗЛИК СОҲАСИДАГИ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРГА ЗАМОНАВИЙ ҚАРАШЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
139
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БИОЛОГИК АГЕНТ / ДАСТУР / ЎТА ХАВФЛИ ЮқУМЛИ КАСАЛЛИКЛАР / БИОХАВФСИЗЛИК ДАРАЖАЛАРИ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Хушвактов А., Қутлиев Ж., Аҳадов А., Қутлиев Х.

Ушбу мақолада Cyberleninka, Scopus, PubMed, Science Direct, CINAHL, SciELO ва бошқа сайтларда, шунингдек, охирги ўн йиллик (2012 ва 2022 йиллар)даги илмий манбаларда келтирилган биологик хавфсизлик соҳасида амалга оширилаётган лойиҳалар, келгусида режалаштирилаётган тадқиқотлар ва соҳада мавжуд долзарб муаммоларнинг ҳолати бўйича олиб борилган илмий изланишлар мушоҳада қилинган. Олинган натижаларнинг таҳлилидан кўриниб турибдики, аниқланган биологик хавфга самарали қарши туришда янги вакциналар, бошқа хил препаратлар ишлаб чиқиш ва ҳимояланиш мақсадида биотехнологияни ривожлантириш ишлари шунингдек, биотерроризм ва биологик хавфга қарши туриш (курашиш) учун махсус дастур ишлаб чиқиш ва уни амалиётда қўллаш тадбирлари АҚШ, Хитой, Буюк Британия, Ҳиндистонда ва Россияда каби бир қатор давлатларда амалга оширилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MODERN APPROACHES TO TOPICAL PROBLEMS IN THE FIELD OF BIOSAFETY

This article reviews the scientific research carried out in the field of biosafety projects, planned future research and current issues in this field, as well as in the scientific sources of the last decade (2012 and 2022) in Cyberleninka, Scopus, PubMed, Science Direct, CINAHL, SciELO and other sites. From the analysis of the results obtained, it can be seen that the development of new vaccines, other drugs and the development of biotechnology in order to protect against the identified biological threat, as well as the development of a special program to counter (combat) bioterrorism and biological hazard and its implementation in the USA, China, a number of activities have been carried out in the UK, India and Russia.

Текст научной работы на тему «БИОЛОГИК ХАВФСИЗЛИК СОҲАСИДАГИ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРГА ЗАМОНАВИЙ ҚАРАШЛАР»

Хушвактов А.

Куролли Кучлар Харбий тиббиёт академияси

Кутлиев Ж.

Куролли Кучлар Харбий тиббиёт академияси

Асадов А.

Мудофаа вазирлиги марказий х;арбий клиник госпитали

Кутлиев Х.

Мудофаа вазирлиги марказий х;арбий клиник госпитали

БИОЛОГИК ХАВФСИЗЛИК СОХДСИДАГИ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРГА ЗАМОНАВИЙ ЦАРАШЛАР

Аннотация. Ушбу мацолада Cyberleninka, Scopus, PubMed, Science Direct, CINAHL, SciELO ва бошца сайтларда, шунингдек, охирги ун йиллик (2012 ва 2022 йиллар)даги илмий манбаларда келтирилган биологик хавфсизлик соуасида амалга оширилаётган лойщалар, келгусида режалаштирилаётган тадцицотлар ва соуада мавжуд долзарб муаммоларнинг уолати буйича олиб борилган илмий изланишлар мушоуада цилинган. Олинган натижаларнинг таулилидан куриниб турибдики, аницланган биологик хавфга самарали царши туришда янги вакциналар, бошца хил препаратлар ишлаб чициш ва уимояланиш мацсадида биотехнологияни ривожлантириш ишлари шунингдек, биотерроризм ва биологик хавфга царши туриш (курашиш) учун махсус дастур ишлаб чициш ва уни амалиётда цуллаш тадбирлари АЦШ, Хитой, Буюк Британия, Хиндистонда ва Россияда каби бир цатор давлатларда амалга оширилган.

Калит сузлар: биологик агент, дастур, ута хавфли юцумли касалликлар, биохавфсизлик даражалари.

Khushvaktov A.

Military Medical Academy of the Armed Forces

Kutliev J.

Military Medical Academy of the Armed Forces

Akhadov A.

Central Military Clinical Hospital of the Ministry of Defense

Kutliev Kh.

Central Military Clinical Hospital of the Ministry of Defense

MODERN APPROACHES TO TOPICAL PROBLEMS IN THE FIELD OF BIOSAFETY

Abstract. This article reviews the scientific research carried out in the field of biosafety projects, planned future research and current issues in this

field, as well as in the scientific sources of the last decade (2012 and 2022) in Cyberleninka, Scopus, PubMed, Science Direct, CINAHL, SciELO and other sites. From the analysis of the results obtained, it can be seen that the development of new vaccines, other drugs and the development of biotechnology in order to protect against the identified biological threat, as well as the development of a special program to counter (combat) bioterrorism and biological hazard and its implementation in the USA, China, a number of activities have been carried out in the UK, India and Russia.

Key words: biological agent, program, especially dangerous infectious diseases, biosafety levels.

Муаммонинг долзарблиги. Илму фан, техника ва технологияларнинг ривожланиши инсоният тараккиёти учун кенг имкониятлар яратаётган булсада, шу билан бир каторда турли хил хавфлар (техноген, биологик ва бошкалар) хам пайдо булмокда. Кейинги йилларда инсоният тарихида аввал учрамаган ёки салбий окибатлари нисбатан кам деб хисобланган турли хил юкумли касалликлардан инсоният катта талофатлар курмокда. Генетик ва цитологик мухандислик шундай даражага кутарилдики, оддий ичак таёкчасига узгартириш киритиш натижасида унга хавфли касаллик чакириш ва оддий мухитда астрономик тезликда купайиш хусусияти берилиши мумкин. Лаборатория шароитларида ишлаб чикилган биологик агентларнинг зарар келтирувчи омиллари инсониятга маълум булган барча касалликларга нисбатан хавфли булиши, бу борада дунёнинг ривожланган давлатларида биологик хавфсизлик сохасидаги дастур ва лойихаларни кайта куриб чикиш ва замонавий хавфларга уз вактида жавоб берадиган тизимни яратиш устида бир катор ишлар олиб борилмокда. Шу муносабат билан Узбекистон Республикасида хам санитария-эпидемиологик манбаларни, ходисаларни, омилларни ва биологик хавфсизлик туFрисидаги карашларнинг шаклланишини илмий жихатдан урганиш, замон талабларига жавоб берувчи, биологик тахдидларга тезкор жавоб кайтара оладиган самарали тизимни шакллантириш ва ривожлантириш буйича изланишлар олиб бориш долзарб хисобланади.

Тадкикотнинг мацсади. Биологик хавфсизлик сохасидаги дунёда олиб борилаётган илмий тадкикотлар, лойихалар ва чора-тадбирлар ахамияти ва урнини тахлил килишдан иборат.

Тадцицот материал ва усуллари. Ушбу мушоходада Cyberleninka, Scopus, PubMed, Science Direct, CINAHL, SciELO ва бошка сайтларда кайд этилган, шунингдек, махаллий ва хорижий маколаларда курсатилган, бажарилган ва 2012-2022 йиллар оралотидаги илмий манбаларда келтирилган биологик хавфсизлик холати хамда амалга оширилаётган тадкикотлар тахлил килинган.

Натижаларнинг тахлили.

ХХ1-асрда инсониятга йуналтирилаётган биологик тахдидлар кундан-кунга ортиб бормокда ва замонавий биохавфсизлик сохасида дунёнинг етакчи давлатлари томонидан турли дастурлар амалга оширилиб келмокда [1]. Илму фан, техника ва технологияларнинг ривожланиши инсоният тараккиёти учун кенг имкониятлар яратаётган булсада, шу билан бир каторда турли хил хавфлар (техноген, биологик ва бошкалар) хам пайдо булмокда[2]. Кейинги йилларда инсоният тарихида аввал учрамаган ёки салбий окибатлари нисбатан кам деб хисобланган турли хил юкумли касалликлардан инсоният катта талофатлар курмокда. 2019 йилнинг куз ойларида Хитойнинг Ухань шахрида пайдо булган Коронавирус (COVID -19) инфекцияси бунга яккол мисол булади. Бу инфекция киска вактда битта давлат худудидан аввало кушни давлатларга ва сунгра дунёнинг барча китъаларига шиддат билан таркалиб, ХХ1-асрда инсоният тарихида мисли курилмаган катта йукотишларга олиб келган пандемияга айланди. ЖССТ берган маълумотларига караганда бугунги кунгача дунёда ушбу инфекция билан касалланганлар сони 650.000.000 (олти юз эллик миллион)дан купни ташкил этди ва унинг окибатларидан вафот этганлар сони 6,5 миллион кишидан ошиб кетди [3].

Франциялик тадкикотчи Шарль Николь хозирги куннинг долзарб муаммоси булган юкумли касалликларга карши кураш туFрисида "Келажакда янгидан янги юкумли касалликлар пайдо булади, баъзи эски касалликлар секин асталик билан йуколади, сакланиб колганлари эса биз билган аник ушбу шаклларида булмайдилар" деган фикрларни билдирган. Хавфлилик даражаси ута юкори, катта пандемияларни юзага чикариши мумкин деб хисобланмаган коронавируснинг янги штаммларини бутун ер юзига кенг таркалиши ва куп микдорда улим холатларига сабаб булиши бу теорияни тасдиклайди, шунингдек, ушбу жараён давом этаётганлигини билдиради. Янги юкумли патогенларнинг пайдо булиши ёки аникланиши (Нипах, Эбол, Марбург), самарали назорат килинадиган деб хисобланувчи инфекциялар кутарилишининг юзага келиши (вабо, денге, грипп, кизамик, менингококкли инфекция, шигеллезлар, сарик иситма, короновирус), ута юкумли касалликлар патогенларининг тасодифий ёки бирор максадни кузлаб таркатилиши (куйдирги, прионлар, Крейдсфельдт-Якоб касаллиги, корамол кутуриш касаллиги, маймун чечаги ва бошкалар) холатлари учраши эхтимолдан холи эмас[4].

Муаллифларнинг фикрига кура [5,6,7] янги пайдо булган ёки кайталанган юкумли касалликлар чакирувчилари сабабли хосил булаётган "табиий" чакнашлар микдори, биотеррористларнинг максадли тарздаги харакатларига нисбатан салмокли булиб, шуни хулоса килиш мумкинки, табиий инфекциялар инсоният учун биологик хавфлилик жихатидан энг юкори уринни эгаллайди.

Замонавий биологик хавфсизлик- юкумли микроорганизмлар ва хавфли биологик материаллар билан хавфсиз мулокотда булиш ва уларни хавфсиз саклаш (ушлаб туриш) туFрисидаги тушунча [8]. Биологик хавфсизлик-анъанавий фан сохаларининг асосларидан, яъни молекуляр биология, биотехнология, микробиология, вирусология, генетика ва биоинформатиканинг сохадаги янги ютукларидан фойдаланган холда ривожланаётган ёш илмий ва амалий фан хисобланади. Биологик хавфсизлик чоралари бу тирик организмлар томонидан уз биологик яхлитлигини йукотмасдан инсон, усимликлар ва хайвонот дунёси хамда ташки мухитга салбий таъсир этиши мумкин булган тегишли хавф хатарларнинг олдини олиш буйича бажариладиган мажмуавий чора -тадбирлардир[9].

Муаллифларнинг карашларига асосан [6,7,8,10], биотеррористик хавф гурухларини куйидагилар ташкил этади: биринчи гурух -аввал аникланмаган янги патоген инфекциялар. Сунгги 30-40 йилларда инсоният 40 дан ортик янги хавфли юкумли касалликлар билан тукнашди. ОИТС бунга яккол мисол була олади; иккинчи хавфли гурух - турлараро барьердан ута оладиган микроорганизмлар. "парранда вируси" вируснинг бир ёки бир канча турларининг мутацияси туфайли инсондан инсонга юкиш хусусияти шаклланди. Бугунги кунда инсон вирус учун биологик берклик (тупик) хисобланади. Одамлар кушлардан зарарланишади. ОИВ (одам иммун танкислиги вируси) хам маймун вирусидан келиб чикиши эхтимоли мавжуд; учинчи хавф гурух- кайталаётган инфекциялар. Биз эмлашлар туфайли баъзи инфекцияларни бартараф этдик деб хисобласакда, амалда безгак, буFма, кизамик, кукйутал, шол ва бошка касаллликлар тез-тез узини билдириб турибди; туртинчи хавф гурух-дори воситаларига резистентлиги пайдо булган инфекция чакирувчи микроорганизмлар киради. Туберкулёз таёкчасининг штаммлари асосий мавжуд туртала синф препаратларга хам чидамли. Касалларни даволаш учун ута киммат ва мураккаб захира антибиотикларидан фойдаланиш талаб этилади. Инсон фаолияти аралашуви туфайли "антиген дрейфи" ва "антиген сурилишлари" руй бермокда[5,6,7,10]. Генетик ва цитологик мухандислик шундай даражага кутарилдики, оддий ичак таёкчасига узгартириш киритиш натижасида унга хавфли касаллик чакириш ва оддий мухитда астрономик тезликда купайиш хусусияти берилиши мумкин. Лаборатория шароитларида ишлаб чикилган биологик агентларнинг зарар келтирувчи омиллари инсониятга маълум булган барча касалликларга нисбатан хавфли булиши мумкин.

Тадкикотчиларнинг фикрига кура навбатдаги хавф-биотехнологиянинг нисбатан содда ва кам харажатлилиги булиб, ядро бомбасини тайёрлашни ёки жанговар кимёвий захарловчи моддани синтез килишни имконияти жуда чекланган, лекин касаллик чакирувчи микробларни устиришни катта курсда тахсил оладиган микробиология

билан таниш булган тиббиёт йуналиши талабаси ёки биолог хам уддасидан чикиши мумкин. Уртача 1 кв.км. худудни хавфли биологик восита билан зарарлаш учун 1$ микдорида харажат талаб этилса, шунча микдордаги худудни кимёвий захарловчи модда билан зарарлаш учун 600$, ядро куроли кулланилганда эса 800$ сарф харажат талаб этилади.

Юкумли касалликларнинг киска муддатларда пандемия шаклида кенг таркалишига албатта куплаб замонавий омиллар сабаб булмокда. Бу омилларга хаво, темир йул, денгиз транспорта ва автотранспортник юкори даражада ривожланганлиги, дунё ахолисининг туризм ва бошка алокалари, миграциянинг ошишини курсатиш мумкин. Ута хавфли юкумли касалликлар туфайли ошиб бораётган муаммоларнинг хозирги вактдаги долзарблик ахамиятини табиий ва антропоген таъсир сабабли узгараётган табиат жараёнлари, юкумли касалликларнинг нозологик тузилиш ва йуналишларининг узгариши, халкаро алокаларнинг такомиллаши ва глобаллашуви белгилаб беради [9,10]. Ушбу муаммолардаги энг асосий омиллар куйидагилардан иборат: эски нозологик шаклларнинг кайтиши ва янгидан пайдо булиши тенденциясининг ошиб бориши; дунё хамжамияти баркарорлигига хавф туFдирувчи иктисодий зарар; техноген ходисалар, биологик агрессия хуружларнинг кулланилиши, табиий халокатлар сабабли хосил булувчи фавкулодда холатларнинг ошиб бориши.

Маълумотларга кура [8,9,10] 1980 йилнинг 8 май санасида ЖССТ ташкилотининг XXXIII бутун Жахон ассамблеясида чин чечак касаллиги батамом тугатилганлиги ва чин чечакка карши эмлаш ишлари тухтатилганлиги туFрисида ахборот берилди. Чин чечак вирусининг коллекцияси 1981 йилдан Россия (вирусли препаратлар ИТИ) ва Аталанта (АКШ) юкумли касалликларга карши кураш Марказида сакланмокда. Аммо бу муваффакиятнинг хам салбий окибатлари намоён булди: -вирусни фундаментал урганиш, янги вакцина, диагностикум ва терапевтик препаратлар яратиш имконияти чекланди; -эмлашнинг тухтатилиши жуда хавфли холатни юзага келтирди. Дунёнинг 40 ёшдан кичик ахолиси ушбу касалликга карши иммунитетга эга эмас ва бу тоифадаги инсонлар сафи йил сайин купайиб бормокда. Экспертларнинг фикрича чин чечак вирусини террористик максадларда кулланилиши жуда OFир ижтимоий ва сиёсий окибатларга олиб келади.

Х,озирга даврда дунёнинг камида 12 та давлатида фаол хужумкор характердаги биологик дастурлар ишлаб чикилмокда (биотерростик хуруж содир этилиш хавфи мавжудлиги) [10]. Биологик рецептуралар ва бактериологик препаратлар туFрисидаги маълумотларнинг ошкоралиги ва биотехнология мутахассисларининг сонининг сезиларли микдорда ошаётганлиги, кам аникланган ёки умуман аникланмаган касаллик чакирувчилар (микроблар, вируслар) кулланилган биотеррористик хуружларнинг табиий равишда кечаётган эпидемиялар сифатида "афсоналаштирилиши"нинг мавжудлиги, шунингдек, биологик

терроризмни давлатлар микёсида "биологик уруш", алохида кичик холатларда эса "биологик террористик хуруж" ёки " биологик хужум" сифатида караш мумкин [8,9,10].

Тадкикотчиларнинг фикрича [10] биологик терроризмни куллашдан максад улкан саноат корхоналари, кишлок хужалиги ва харбий бирлашмалар, катта ахоли пунктларини хавфли ва ута хавфли (карантин гурухидаги юкумли касалликлар) биологик воситалар билан зарарлаш туфайли, мамлакатнинг иктисодий, харбий, сиёсий дастурларини амалга оширмаслик, давлатга кенг камровли сиёсий, иктисодий, харбий ёки бошка турдаги зарар етказиш, ахоли орасида куркув ва парокандалик уЙFOтиш, давлатни обрусизлантириш ва бошкарув тизимини ишдан чикаришдан иборат.

Хозирга келиб, аникланган биологик хавфга самарали карши туришда янги хил вакциналар, бошка хил препаратлар ишлаб чикиш ва химояланиш максадида биотехнологияни ривожлантириш зарурати туFилди. Биотерроризм ва биологик хавфга карши туриш учун махсус дастур ишлаб чикиш ва уни амалиётда куллаш дастурлари АКШ, Хитой, Буюк Британия ва Хиндистонда жорий этилган булиб, Россия Федерациясида хам биологик хавфсизлик муаммолари буйича максадли федерал дастур ишлаб чикилганлиги хакида илмий манбаларда бир катор маълумотлар келтирилган[6,7,8,9,10].

Хулоса.

Урганилган илмий адабиётлар, тадкикотлар ва маколалар мушохадасидан олинган маълумотларга асосан, хулоса килиб шуни таъкидлаш мумкинки, мамлакатимизда хусусан, Мудофаа вазирлиги тизимида биологик хавфсизликни таъминлаш тизимини шакллантириш хамда истикболли режалар тузиш оркали кишлок хужалиги, озик-овкат таъминоти сохаси хамда ахолини турли соматик, юкумли ва паразитар касалликлардан химоя килиш буйича миллий биологик хавфсизлик тизимини такомиллаштириш, республика худудига чет эллардан карантин инфекциялар гурухига кирувчи юкумли касалликларнинг кириб келиши ёки ички табиий учоклардан таркалишидан химоя килиш, ушбу касалликлар кайд этилганда уни камраб олиш ва йукотиш буйича чораларни куриш, замонавий биологик хавфсизлик сохасидаги умумдавлат тадбири хисобланади. Таъкидлаш жоизки, ушбу сохага жалб этиладиган молиявий маблаFларнинг канчалик салмокли булишига карамасдан, сохага оид Давлат дастурларини ишлаб чикиш келажакда самарали миллий биологик хавфсизлик тизимини такомилаштиришда мухим урин тутади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Colleen B. Jonsson, Kelly Stefano Cole et al. Challenges and Practices in Building and Implementing Biosafety and Biosecurity Programs to Enable Basic and Translational Research with Select Agents // Journal of bioterrorism & biodefense. Suppl 3. 12634. 10.4172/2157-2526.S3-015.

2. Homer LC, Alderman TS, Blair HA, Brocard AS, Broussard EE, et al. Guidelines for Biosafety Training Programs for Workers Assigned to BSL-3 Research Laboratories // Biosecur Bioterror. 2013; 11:10-19. [PubMed: 23477631]

3. WHO. COVID-19 Weekly Epidemiological Update // 2022. _ Weekly _ Epi _ Update_117.pdf.

4. Berg, P., Baltimore, D., Boyer, H. W., Cohen, S. N., Davis, R. W., Hogness, D. S., et al. Potential biohazards of recombinant DNA molecules // Science,185:303.

5. Collins, C. H., Grange, J. M. (1990).The Microbiological Hazards of Occupations. Leeds // Science Reviews.

6. Айкимбаев АМ. Основы биологической безопасности: монография. Алматы, 2010:250.

7. Dana Perkins, Kathleen Danskin A. Elise Rowe, and Alicia A. Livinski. Applied Biosafety // Mar 2019, 34-45. DOI: 10.1177/1535676018778538

8. Zaki AN. Biosafety and biosecurity measures: management of biosafety level 3 facilities // International Journal of Antimicrobial Agents, 2010, 36, pp.70-74

9. Atlas RM, Reppy J. Globalizing Biosecurity // Biosecurity and Bioterrorism. 2005, 3(1), с-51-60.

10. Онищенко Г.Г, Смоленский В.Ю и др. Актуальные проблемы биологической безопасности в современных условиях. Часть 3. Научное обеспечение национального нормирования широкого формата биологической безопасности // Вестник РАМН 2014;11. с-118-127.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.