Научная статья на тему 'БИОЭТИКА – ЖАМИЯТНИНГ МАЪНАВИЙ ПАРАДИГМАСИ СИФАТИДА'

БИОЭТИКА – ЖАМИЯТНИНГ МАЪНАВИЙ ПАРАДИГМАСИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

152
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
биоэтика / тиббий этика / ахлоқ меъёрлари / биоэтика қадриятлари

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Гулноза Каримовна Мамажонова

Ушбу мақолада биоэтика жамиятнинг маънавий парадигмаси сифатида таҳлил қилинган. “Жамият-ижтимоий гуруҳ-инсон” тизимида биоэтика қадриятларининг аҳамияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БИОЭТИКА – ЖАМИЯТНИНГ МАЪНАВИЙ ПАРАДИГМАСИ СИФАТИДА»

БИОЭТИКА - ЖАМИЯТНИНГ МАЪНАВИЙ ПАРАДИГМАСИ

СИФАТИДА Гулноза Каримовна Мамажонова

Наманган мухандислик-курилиш институти Ижтимоий фанлар кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада биоэтика жамиятнинг маънавий парадигмаси сифатида тахлил килинган. "Жамият-ижтимоий гурух-инсон" тизимида биоэтика кадриятларининг ахамияти очиб берилган.

Калит сузлар: биоэтика, тиббий этика, ахлок меъёрлари, биоэтика кадриятлари

Жахондаги биоэтиканинг замонавий мавкеи асосан илмий ютукларга таккосланади. Айни вактда унинг жамиятдаги бошкарувчилик роли ташкилотлар, хужжатлар асосининг муайян тизими, малакали кадрлар тайёрлашнинг кандайдир турлари мавжуд булишини назарда тутади. Бу уч бугин биоэтиканинг институтлашувининг тузилмавий асосини ташкил этади. Мазкур жараённинг функционал жихати биоэтика меъёрлари ва тамойилларининг йулга солувчи таъсири мажбурий тусга эга булган ижтимоий хаёт нуктаи-назаридан узига хос майдонни шакллантиришни уз ичига олади.

Хрзирги фалсафаий тафаккур ривожида биоэтика муаммолари узига хос тарзда намоён булмокда. Бу холат фан, техника ва технологик тараккиётнинг курсатаётган таъсири билан белгиланади. Шунингдек, биоэтика муаммоларини урганишга булган интилишларнинг хам доираси тобора кенгайиб бормокда. Чунки, инсоният уз тарихининг барча боскичларида мазкур масаланинг мазмун-мохиятини чукур англашга интилган. Шу нуктаи-назардан караганда, биоэтика жуда кадим тарихга эга. Эътибор бериб карайдиган булсак, куплаб диний карашларда хам биоэтикага оид гоялар, ёндашувларни куришимиз мумкин. Биоэтик карашлар шаклланишининг тиббиёт этикаси билан узвий алокадорликда юз берган. Шунинг учун аксарият инсонлар биоэтика деганда тиббиёт этикасини тушунишади. Бизнинг фикримизча, "биоэтика" ва "тиббиёт этикаси" тушунчаларининг аралашиб кетишини категориал тахлил йули билан осонликча бартараф этиш мумкин. Биоэтиканинг марказий кадрияти - умуман хаётдир (унинг мутлок кадрият эканлигини эътироф этган холда), тиббиёт этикасининг

224

марказий тушунчаси эса, индивидуал хаётдир. Бунинг устига, тиббиёт этикасида хаётга тенглаштириладиган яна бир кадрият мавжуд булиб, бу саломатликдир. Саломатликни сакламасдан туриб, хаётни саклаш ахлокий эканлиги тугрисидаги масала биоэтика учун хусусий масала булса, тиббиёт этикаси учун асосий масалалардан биридир. Тиббиётдаги маънавийлик субъекти - тиббиёт ходимидир, биоэтикадаги маънавият субъекти эса - хар бир инсондир.

Шунга боглик холда, тиббиёт этикасида бемор соглиги учун шифокорнинг масъулияти масаласи мухокама килинса, биоэтикада хар бир инсоннинг уз саломатлиги ва бошка кишилар саломатлиги учун масъулияти масаласи куриб чикилади. Тиббиёт этикасида ишнинг мохиятига кура, гарчи ирсиятдан кура купрок даражада бизнинг соглигимиз инсон ва атроф мухитнинг узаро муносабатига боглик булсада, буларга оид тегишли (экологик ахлок) меъёрлари мавжуд эмас. Биоэтика эса экологик меъёрларни мажбурий меъёрлар сифатида уз ичига олади. Шундай килиб, тиббиёт этикаси биоэтика тамойилларини янада аниклаштиришга хизмат килувчи таркибий кисмидир деб айтиш мумкин. Бошка томондан, тиббий ахлок биоэтика нуктаи-назаридан кескин муаммоларни янада чукуррок тушуниш оркали янгича ёндошувлар билан бойиб боради. Аммо замонавий биоэтиканинг мохиятини айнан тиббиёт нуктаи назаридан тушуниш осонрокдир, чунки айнан шу ерда хам хаёт, хам улим, хам саломатлик буткул аник шакллар касб этади ва бинобарин, назарий карашлар аник эмпирик тасдикланиши ёки рад этилиши мумкин. Бунинг устига, биоэтикадаги асосий масалаларнинг узи хам энг аввало, алохида инсоннинг хаёти ва саломатлигига бевосита тегишлидир.

"Инсон - жамият" тизимида инсоннинг хаёти ва саломатлиги учун маънавий масъулият давлат зиммасида эканлиги уз узидан маълум. У хар бир инсоннинг тирик колиши имкониятлари ва унинг саломатлигини таъминлаш шароитларини кафолатлаши лозим. Кандайдир даражада ушбу вазифаларни барча ижтимоий институтлар: ишлаб чикариш, хукукни мухофаза килиш идоралари, ижтимоий тузилмалар адо этади. Бирок давлатда факат ушбу максад учун махсус хизмат киладиган ижтимоий институт - согликни саклаш тизими мавжуддирдир.

Ижтимоий ва шахсий ахлок бугун огир инкирозни бошидан кечирмокда. Инсонларни жуда куп нарсалар ташвишга солмокда. Булар жиноятчиликнинг авж олиши, ижтимоий адолатсизлик, ахлокка расман таянч булиб хизмат килган идеалларнинг

225

йукка чикиши ва х.к.лар. Шу нарса аёнки, агар ижтимоий тизим самарасиз ишлар экан, адолат ва теран мазмунга булган талабни менсимас экан, ахлокий тарбия ёки маданият хеч качон бир погона хам юкориламайди.

Биз, инсоннинг инсон билан узаро ижтимоий харакатига доир кундалик амалиётни урганишга таянган холда, инсоннинг бир катор холатлар билан белгиланадиган ижтимоий табиатини аниклаш зарурлиги тугрисидаги хулосага келдик. Бу, аввало, баркамол инсонни шакллантириш, янги ижтимоий муносабатларни куриш вазифаларидан келиб чикади. Бу вазифалар замонавий шахснинг ижтимоий ва маънавий киёфасида мужассамлашган. Кишиларнинг узаро муносабатларига окилона жамиятни ривожлантириш омили хисобланган ахлокий маданият оркали тузатишлар киритиш зарурати кун сайин якколрок кузга ташланмокда. Мазкур муаммони куриб чикишга бундай ёндашиш, аввало, инсон хар кандай ташкилот фаолиятининг хал килувчи бугини эканлигини, на моддий-техник шарт-шароитлар ва на такомиллашган технология уз-узидан муваффакият гарови булолмаслигини англашни билдиради. Инсоннинг ишга муносабати, унинг уз мехнати натижаларидан манфаатдорлиги, жамиятда эгаллаган урни, дунёда руй бераётган турли ижтимоий ва сиёсий ходисаларга таъсирчанлиги кабилар шахс фаолиятининг рухий ва ижтимоий жихатларини ташкил килади. Булар кейинги изланишлар учун зарур, лекин улар ичидан энг мухимларини, яъни жамиятимизни инкирозли холатдан олиб чикиш ва окилона, инсонпарвар жамият куриш учун янги яратилган моделни руёбга чикаришда хал килувчи ахамиятга эга булганларини ажратиб олиш максдага мувофикдир.

"Инсон - ижтимоий гурух" тизимида инсоннинг саломатлиги ва хаёти учун жавобгарлик гурух аъзоларининг (купрок даражада эса гурух етакчисининг) зиммасидадир. Бу маънода оила мана шундай гурухга мисол була олади. Мехнат жамоалари деб номланувчи гурухларда эса, бундай жавобгарлик нисбатан камрокдир1.

"Инсон - инсон" тизимида хар бир кишининг хар бир инсон учун узаро масъуллиги ходисаси мавжуд булиб, бу бизнинг тадкикотимиз учун хам ахамиятли ходисадир. Бирок, шахслараро кундалик саломатликка оид муносабатларда иккинчи томон шифокор булса ва кандайдир тушунмовчиликлар юзага келса, бу холат бутунлай бошкача талкин килиниши мумкин. Унинг уз хамкор хаёти ва саломатлиги учун инсоний

www.tsdi.uz

400с.

Хрусталев Ю.М. Биоэтика. Философия сохранения жизни и сбережения здоровья М. Г

May 12, 2022

www.tma.uz

жавобгарлиги касбий бурчи, унга жамият томонидан юкланган мажбуриятлар боис янада кучаяди. Шунинг учун хам, бошкаларнинг хаёти ва саломатлиги учун маънавий жавобгар булган ягона инсонлар бу тиббиёт ходимлари эканлиги борасидаги тасаввур уйгонади. Бу нуктаи-назар биоэтикани тиббиёт этикасига олиб бориб такаш, икки сохани айнан деб тушунишдир. Таъкидлаш жоизки, шифокор факат узи узаро харкатга кираётган инсоннинг хаёти ва саломатлиги учун касбий жавобгардир. Бошкача сузлар билан айтганда, шифокор узининг эхтимолий беморлари булиши мумкин булган кишиларнинг хаёти ва саломатлиги учун маънавий жавобгар эмас.

Иккинчи масала - инсоннинг хаёти ва саломатлигига у муносабатга киришадиган одамлардан ташкари яна ким масъул?. Бунинг жавоби жуда оддий - бунга инсоннинг узи масъулдир. Бирок, бу содда тушунчани купчилик маънан англамайди. Уз саломатлиги тугрисида гамхурлик килиш ва уз-узини асраш хисси - бу бир нарса, уз хаёти ва саломатлиги учун бошкалар олдида жавобгарлик эса бутунлай бошка нарсадир. Ахлок меъёри булган ушбу тушунча ханузгача курсатма тусига кирмаган, уз саломатлиги тугрисидаги масалага бокимандалик кайфияти амалда янги-янги касалликлар пайдо булишига олиб келмокда. Бу маънода хам хар бир инсоннинг уз хаёти ва саломатлиги учун масъуллиги муаммоси биоэтикадаги марказий муаммолардан биридир.

Хулоса килиб айтганда, хозирги даврда жамиятда янгича илмий ва ижтимоий вазиятлардаги фаолият меъёрларини тасвирлаш имкони булмай колди. Бунинг сабаби купрок глобаллашув тенденциясидир. Глобаллашув илмий билимларни бирлаштиришни назарда тутади - чунки экология, соглом овкатланиш, компьютерлаштириш, террорчилик, бозор муносабатлари, этник муаммолар ва бошкаларда биоэтика унсурлари мавжуд. Шу боис, биоэтика том маънода "жамиятнинг маънавий парадигмаси" деб хисоблаш мумкин.

REFERENCES

1. Boyd A., Winpigler C.M., Figueroa E. Ethical Challenges of the Zika Epidemic // Eubios: Journal of Asian and international bioethics. - Christchurch, 2018. -Vol. 28, N. 5. - P. 154-158.

2. Хрусталев Ю.М. Биоэтика. Философия сохранения жизни и сбережения здоровья М. ГЭОТАР-Медиа 2013. - 400с.

3. Седенков, А. Н., & Атамуратова, Ф. С. (2021). Priority of the choice of presumption of dissent in organ

227

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-224-228

transplantation (Doctoral dissertation, Этические проблемы чрезвычайных ситуаций: ответ биоэтики на пандемию COVID-19).

4. Седенков, А. Н., & Атамуратова, Ф. С. (2021). Priority of the choice of presumption of dissent in organ transplantation (Doctoral dissertation, Этические проблемы чрезвычайных ситуаций: ответ биоэтики на пандемию COVID-19).

5. Атамуратова, Ф. С., & Рахманова, С. (2021). Защиты данных-этические проблемы в период пандемии COVID-19 (Doctoral dissertation, Этические проблемы чрезвычайных ситуаций: ответ биоэтики на пандемию COVID-19).

www.tsdi.uz

May 12, 2022

www.tma.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.