CC BY
2Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Farg'ona filiali "Al-Farg'oniy avlodlari" elektron ilmiy jurnali ISSN 2181-4252 Tom: 1 | Son: 2 | 2024-yil
"Descendants of Al-Farghani" electronic scientific journal of Fergana branch of TATU named after Muhammad al-Khorazmi. ISSN 2181-4252 Vol: 1 | Iss: 2 | 2024 year
Электронный научный журнал "Потомки Аль-Фаргани" Ферганского филиала ТАТУ имени Мухаммада аль-Хоразми ISSN 2181-4252 Том: 1 | Выпуск: 2 | 2024 год
BELGILAR ASOSIDA QOVUN NAVLARINI XUDUDLAR BO'YICHA TASNIFLASH MASALASI, UNING MATEMATIK IFODALANISHI VA ALGORITMI
Nishanov Akram Xasanovich
Texnika fanlari doktori Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Tizimli va amaliy dasturlashtirish kafedrasi
professori Toshkent, O'zbekiston ni shanov_akram@mail .ru
Beglerbekov Rasul Jubatxanovich
Texnika fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) Qoraqalpog'iston qishloq xo'jaligi va agrotexnologiyalar instituti Axborot texnologiyalari, matematika, fizika va
kimyo kafedrasi mudiri, Nukus, O'zbekiston begl erbekov@mail .ru
Babanazarov Danil Jandullayevich
Qoraqalpog'iston qishloq xo'jaligi va agrotexnologiyalar instituti Axborot texnologiyalari, matematika, fizika va kimyo kafedrasi assistenti, Nukus, O'zbekiston [email protected]
Annotatsiya. Maqolada qishloq ho'jaligi ekinlari navlarini xududlashtirishda dastlabki ishlov berish, tasniflash masalasi, qovun navlari sifatini aniqlashda foydalaniladigan mezonlar, yechiladigan masalalarning matematik ifodalari keltiriladi va u asosida algoritm ishlab chiqiladi.
Kalit so'zlar: Tasniflash, dastlabki ishlov berish, o'quv tanlanma, nominal belgi, komponenta, skalyar ko'paytma
Kirish
O'zbekiston Respublikasi bo'yicha 108ta qovun navlari etkazilib, har bir qovun navi bo'yicha ularni xarakteristikalari matnli ko'rinishda ifodalangan. Tadqiq etilgan adabiyotlarda qovun navlarini ifodalovchi belgilar har xil tipda, asosan matnli ko'rinishda ifodalangan. Shu sababli qovun navlarini belgilar orqali shakllantirishda matnli ma'lumotlarga ko'ra nominal ko'rinishdagi ifodalanishi o'rganilayotgan qovun navlarini to'laroq mukammal tasvirlanishiga olib keladi. Odatda, amaliyotda belgilar majmuasi bir sonli ko'rinishga keltirilib o'quv tanlanma obyektlarini xarakterlovchi
belgilar qiymatini normallashtirish ishlari amalga oshiriladi.
Metodologiya
Maqolada ilmiy ishni mulohazalar asosida olib borish maqsadida mavjud qovun navlarining o'ziga xoslik xususiyat parametrlarini aniqlash va maxsus belgilashlar orqali ifodalash lozim. Qovun navlari bilan shug'ullanuvchi selektsioner mutaxassislarning bergan ma'lumotlariga ko'ra qovun navlarini ifodalovchi parametrlar shartli matn ko'rinishdagi ko'rsatkichlardan iborat. Demak, mavjud 108 xil qovun navlarini quyidagicha belgilab olamiz:
Xj - qovun navi, i = 1,108.
268
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Farg'ona filiali "Al-Farg'oniy avlodlari" elektron ilmiy jurnali ISSN 2181-4252 Tom: 1 | Son: 2 | 2024-yil
"Descendants of Al-Farghani" electronic scientific journal of Fergana branch of TATU named after Muhammad al-Khorazmi. ISSN 2181-4252 Vol: 1 | Iss: 2 | 2024 year
Электронный научный журнал "Потомки Аль-Фаргани" Ферганского филиала ТАТУ имени Мухаммада аль-Хоразми ISSN 2181-4252 Том: 1 | Выпуск: 2 | 2024 год
Quyida ushbu qovunning navlari batafsil keltiriladi: Xj- Maxalliy sariq handalak navi, x2 -Samarqand sariq handalagi navi, x3- Zarg'aldog' handalak navi, x108 - Madani zamon navi.
Har bir qovun navi - Xj = (x1,x2,... ,xf), i =
1,108 tadqiqot obyekti deb olinadi. Bu yerda x/ i-navning y'-parametri deb o'qiladi. Navlarni ifodalovchi parametrlarning o'ziga xosligi shundan iboratki, ularning shkala o'lchami va qiymatlar fazosi bir-biriga mutanosib emas. Ya'ni, bundan kelib chiqib, shartli turda ushbu shartni kiritish o'rinli bo'ladi:
Vx/ * Vx/ , bu erda jN va lary'-parametrlarning o'lcham kattaligi.
Tadqiqot davomida taxlil qilingan va aniqlangan ushbu parametrlar va ularning nominal qiymatlari tushunarli bo'lishi uchun jadvaldagi kabi ifodalash qulay hisoblanadi. Jadvalga ko'ra qovun navlarining hozircha o'rganilgan, tahlil qilingan belgilari soni 28tani tashkil etadi, ya'ni N = 28. Tahlilga ko'ra har bir belgi matn ko'rinishida bo'lib, har xil matn ko'rinishidagi qiymatlarni qabul qiladi. Bu tahliliy jarayonda barcha 108ta qovun navlari ishtirok
M
etgan. Masalan, tahlil qilinayotgan i - qovunning beshinchi belgisi xf - qovun guli deb nomlanib va bu
5 1
belgi quyidagi matnli qiymatlarni qabul qiladi: Xj' -
5 2 5 3
germofrodit-erkak jinsli, Xj' - germofrodit, Xj' -ayrim jinsli.
Xuddi shuningdek, oltinchi belgi xf - meva
shakli deb nomlanib, quyidagi qiymatlarni qabul
qiladi: xj5'1 - yapaloq, xf'2 - bir oz yapaloq, xf'3 -
dumaloq yoki yapaloq, xf'4 - dumaloq, xf'5 -
6,5
ellipssimon yoki dumaloq, xf'6 - tuxumsimon yoki
xf'8 - kalta - ellipssimon,
ellipssimon, x6'7 - keng ellipssimon,
tuxumsimon, x6'9 - tuxumsimon, xj 6,11
6'10
xj ' - ellipssimon, ovalsimon yoki kalta ovalsimon,
x6'12 - dumaloq yoki ovalsimon, x^13 - dumaloq, qirra uchli, kam hollarda ovalsimon, x6'14 - uzunchoq
6'13
tsilindrsimon,
x6'15 -
tsilindrsimon,
6'16
ovalsimon, x6'17 - urchuqsimon, x6'18 - tuxumsimon yoki cho'ziq tuxumsimon, x6'19 - urchuqsimon yoki tsilindrsimon, x6'20- tsilindrsimon yoki ellipsimon,
x6'21- urchuqsimon, xj6'22- cho'ziq ellipssimon, x'
6'22
6'23
ellipssimon
cho'ziq tuxumsimon, x
6'24
269
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Farg'ona filiali "Al-Farg'oniy avlodlari" elektron ilmiy jurnali ISSN 2181-4252 Tom: 1 | Son: 2 | 2024-yil
"Descendants of Al-Farghani" electronic scientific journal of Fergana branch of TATU named after Muhammad al-Khorazmi. ISSN 2181-4252 Vol: 1 | Iss: 2 | 2024 year
Электронный научный журнал "Потомки Аль-Фаргани" Ферганского филиала ТАТУ имени Мухаммада аль-Хоразми ISSN 2181-4252 Том: 1 | Выпуск: 2 | 2024 год
ovalsimon yoki tuxumsimon, xf'25- yumaloqsimon, x6,26- tuxumsimon, to'mtoq uchli, xf'27- cho'ziq tsilindrsimon.
Bu ko'rinishdagi belgilashlar qovun navlarini xududlar bo'yicha tasniflashda va ularning algoritmik ta'minotlarini ishlab chiqishda qulayliklar yaratadi. Quyida ushbu ma'lumotlardan foydalangan holda matematik ifodalanishi ishlab chiqildi.
Har bir belgi bir nechta qiymat qabul qilishi mumkin. Masalan: Qovun navlarini belgilar orqali ifodalanishi matn ko'rinishida bo'lib barcha x7, j = 1, JV, belgilar bir nechta qiymat qabul qiladi. Tadqiqot natijasida quyidagilar aniqlandi: x1 - belgi ikkita matnli qiymat qabul qiladi, ya'ni "o'rta" yoki "yirik"; x2 - belgi ham ikkita matnli qiymat qabul qiladi, ya'ni "o'rta uzunlikda" yoki "uzun"; va hakozo, x28 - belgi esa, 16ta matnli qiymat qabul qiladi. Shakllantirilgan matnli ma'lumotlar nominal belgilar orqali ifodalanib, qovun navlarini nominal belgilar asosida 1-jadvalda keltirilgan.
Jadvalning birinchi ustunida qovun navlari Xj,t = 1, 1 0 8, keyingi ustunlarda esa belgilari Xj = (x1,x2, ...,x28), i = 1, 1 0 8 ifodalangan. Har bir obyekt 28ta belgi orqali berilgan. Uchunchi ustunda esa, ushbu qovun navi ekiladigan xududlar taqdim etilgan. Masalan: x1 - maxalliy sariq handalak navi respublikamizning barcha xududlarida ekiladi, ya'ni (1, 2, ... , 13); x3 - zarg'aldog' handalak navi esa faqatgina bitta xududda, ya'ni Samarqand viloyatida (8) ekiladi va hakozo.
Usullar va materiallar
Bunda umumiy tanlanma obyektlari to'plamini X orqali belgilaylik. Quyidagi ko'rinishdagi ifodalangan xp1,xp2, ...,xpm G = 1, f o'quv
tanlanmani shakllantirish talab etilsin N - o'lchovli belgilar fazosida quyidagi ko'rinishda yoziladi xpi = (Xpj, Xpj,... Xpj), i = !_, Шр, N fazosida qaralgan,
o'lchovli belgilar
sinfda Шр
ta Xpi, ..., Xp obyektlardan
tashkil obyektlardan tashkil topgan X = Up=1 Bu masalaning matematik ifodassini quyidagi ko'rinishda ifodalash mumkin. Demak, shunday sinf
shakllantirilsinki bunda sinf obyektlarining o'zaro o'xshashlik darajalari 55%dan kam bo'lmasin.
^p = (VXpj,Xpfc: v(xpj, Xpfc) ^ 55%, i Ф
= (1) Bu sinfda shunday shakllantiriladiki, bu sinf obyektlarining ixtiyoriy ikkitasining o'xshashlik darajasi 55%dan kam bo'lmaydi.
Bu ishni amalga oshirish uchun quyidagi belgilashlarni kiritamiz:
Я = (Я1,Я2.....Я№),д = (д1,д2.....
bul vektorlari bo'lib, ularning komponentalari nol yoki bir qiymatlarni qabul qiladi. Bu yerda Я =
(Я1, Я2.....Я№) vektorining komponentalari hisoblash
ishlarida qaysi belgi ishtirok etayotganligini yoki ishtirok etmayotganligini bildiradi.
Agar Я-' = 1 bo'lsa, u holda y-komponent hisoblash ishlarida ishtirok etadi, aks holda Я-' = 0 bo'lsa, u holda y-komponent hisoblash ishlarida ishtirok etmaydi. Demak biz shunday Яор^таг =
(Я1, Я2.....Я№) vektor topishimiz zarurki, bu vektor
yordamida (1) amalga oshirilsin. Bu erda Яор^таг =
(Я1, Я2.....Я№) vektor komponentalarining birga
tenglarini informativ belgilar, nolga teng qiymatlarini esa noinformativ belgilar deb tushuniladi.
Xuddi shuningdek, д = (д1^2, ...,д№) bul vektorini aniqlab olamiz. Bu vektorning komponentalari quyidagicha hisoblanadi. Faraz qilaylik bizga ikkita xuxkEX obyektlar berilgan bo'lsin, u holda ^(xi,xk) vektorining komponentalari quyidagicha hisoblanadi:
[1 адаг |х/ — x^| = 0,7 = 1,N.
0 afcs ho/da.
Bu yerda ^^(xj,xfc) = 1 bo'ladi, agar ikkita obyektning mos komponentalari x/ = x^ o'zaro teng bo'lsa. Demak, ^(xj,xfc) vektorining ^ = 1 bo'ladi, agar ikkita Xj,xfc obyektlarning mos komponentalari x/ = x^, i Ф к o'zaro teng bo'lsa. Shunday qilib, o'quv tanlanmaning ixtiyoriy ikkita obyekti uchun ^(xj,xfc) vektorini bir qiymatli aniqlash mumkin.
Faraz qilaylik n = ^y=1 xfc) kattalik orqali Xj,xfc obyektlarning o'qshashlik koeffitsientini
270
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Farg'ona filiali "Al-Farg'oniy avlodlari" elektron ilmiy jurnali ISSN 2181-4252 Tom: 1 | Son: 2 | 2024-yil
"Descendants of Al-Farghani" electronic scientific journal of Fergana branch of TATU named after Muhammad al-Khorazmi. ISSN 2181-4252 Vol: 1 | Iss: 2 | 2024 year
Электронный научный журнал "Потомки Аль-Фаргани" Ферганского филиала ТАТУ имени Мухаммада аль-Хоразми ISSN 2181-4252 Том: 1 | Выпуск: 2 | 2024 год
belgilaylik. Bu kattalik x¿, xfc obyektlarning bir xil
bo'lgan komponentalari sonini bildiradi. Bu ikkala
obyektning o'qshashlik darajalarini v(x¿,xfc) orqali
belgilaylik va uni foizda quyidagicha hisoblaymiz: tf*100%
V(X¿,Xfc) —
Berilgan
N
Я = (Я^'.-.Д^'Р = (д1)д2) ...'Pw) bul vektorlari yordamida Xj.xfc obyektlarning o'qshashlik darajalarini aniqlovchi kattalikni б^.х^.х^) kabi belgilaymiz. Natijada, N - l informativ belgilar fazosida Xj(xfc obyektlarning o'qshashlik darajalarini aniqlovchi maqsad funktsiya quyidagi formula asosida hisoblanadi: б(Я( Xj( xfc) = ( Я<д(х^<х^)), bu erda (*,*)-vektorlarning skalyar ko'paytmasini bildiradi.
Quyidagi optimizatsiya masalasini yechimini topish talab etiladi:
0(^xpi<xfc) = ( Я^^^)) ^ min ЯеЛ1 = (Я: G {0; 1}' Я^' = N - l}
= (VXpj'Xp^: v(xpj( xpfc) > 55%'i " = 1,r] Xpjj xfc E X
Demak, bu optimizatsiya masalasini yechimi quyidagi natijalarni aniqlashga imkon beradi:
1. l-ta noinformativ belgilarni topadi;
2. ^p — (VXpj' Xp^: v(xpj' Xp^) 55%' i "A fc' p = l'r} ni shakllantirib beradi;
3. r ta sinflar shakllantiriladi.
Natijalar
Maqolada (2) optimizatsiya masalasini yechish uchun quyidagi algoritm taklif etilgan: Asosiy oyna
1. Boshlanishi;
2. Asosiy oynaning tashkil etilishi;
3. Asosiy oynada: Dastlabki ma'lumotlar va X obyektlarning kiritilishi, displey ekranida ma'lumotlarini yangilash ("DM", "XO", "Yangilash" qism dasturlari); Dasturning bajarilishi ("Bajarish" qism dasturi, asosiy qism va natijalarni ko'rish); Dastlabki ma'lumotlar, X obyektlar va natijalarni saqlash
("S_DM", "S_XO", "S_Natija" qism dasturlari);
4. Tamom.
"Bajarish" qism dasturi
1. Boshlanishi;
2. w - obyektlar soni, l - parametr uzunligi, kam_p_soni - kamaygandagi parametr soni, protsent - yaqinlik protsentini kiritish;
3. X matritsasini yaratish va ma'lumotlarni qabul qilish;
4. Olib tashlangan minimal parametr indekslari va minimal sinf soni ParIndex=[], min_par_sinf = [], parametr soni p_soni = l;
5. Agarda: p_soni>kam_p_soni bo'lsa par_sinf=[], p_soni= p_soni -1 "6"ga bor, bo'lmasa "24"ga bor;
6. parametr = 0 dan l-1 gacha takrorlash, oxirida "24"ga bor;
7. Agarda parametr not in ParIndex bo'lsa "parametr+1-parametr olib tashlanganda natiia" va "l-p_soni-takrorlash"ni ekranga bosmaga chiqar, "8"ga bor, bo'lmasa "23"ga bor;
8. X[i][l]=[0], jami_s_soni(jami sinf soni)=0, i=0;
9. Agarda i<w bo'lsa agarda X[i][l]==[0] bo'lsa j ami_s_soni+=1, X[i][l]=[j ami_s_soni ] bo'lmasa "21"ga bor, bo'lmasa "22"ga bor;
10. Ekranga bosmaga chiqar "jami_s_soni - sinf';
11. j=i+1
12. Agarda j<w bo'lsa agarda X[j][l]==[0] bo'lsa X[j][l]=[jami_s_soni], k2=0, k3=0, "13"ga bor, bo'lmasa "20"ga bor, bo'lmasa "21"ga bor;
13. k1 = i dan j+1 gacha 1 qadam bilan takrorlash, oxirida "19"ga bor;
14. Agarda X[k1][l]==[jami_s_soni] bo'lsa "15"ga bor, bo'lmasa "13"ga bor;
15. k2=k2+1, s1=0
16. l1 = 0 dan l gacha 1 qadam bilan takrorla,
oxirida "18"ga bor;
17. Agarda (l1!=parametr) and (l1 not in ParIndex) and (X[k1][l 1]==X[j ][l1]) bo'lsa s1=s1+1 bo'lmasa " 16"ga bor
18. Agarda s1*100/p_soni>protsent bo'lsa k3=k3+1 bo'lmasa "13"ga bor;
271
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Farg'ona filiali "Al-Farg'oniy avlodlari" elektron ilmiy jurnali ISSN 2181-4252 Tom: 1 | Son: 2 | 2024-yil
"Descendants of Al-Farghani" electronic scientific journal of Fergana branch of TATU named after Muhammad al-Khorazmi. ISSN 2181-4252 Vol: 1 | Iss: 2 | 2024 year
Электронный научный журнал "Потомки Аль-Фаргани" Ферганского филиала ТАТУ имени Мухаммада аль-Хоразми ISSN 2181-4252 Том: 1 | Выпуск: 2 | 2024 год
19. Agar da k2=k3 bo'lsa X[j][k] ni ekranga bosmaga chiqar, bo'lmasa X[j][l]=0;
20. j=j+1, "12"ga bor;
21. i=i+1, "9"ga bor;
22. par_sinf.append(jami_s_soni), "6"ga bor;
23. par_sinf.append(109) (maksimumlik uchun shunchaki 108 dan katta son), "6"ga bor;
24. m_p_s=min(par_sinf), min_par_sinf.append(m_p_s), minlndex = par_sinf.index(min(par_sinf)), ParIndex.append(int(minIndex));
25. Ekranga bosmaga chiqar: "Olib tashlangan i-noinformativ belgilarning indeksi va natijadagi sinflar soni: "Parlndexl, min_par_sinf,"Parametrlar jami soni:" p_soni; "Yaqinlik protsenti:-" protsent;
26. Oxiri
"DM" qism dasturi
1. s = f.read() . "DM.txt" faylidan ma'lumotlarni o'qish;
2. s=s.split('\n'). Katakchalarga taqsimlash;
3. entry2.insert(0,s[0]), entry3.insert(0,s[1]), entry4.insert(0,s[2]), entry5.insert(0,s[3]), tegishli ketma-ketlikda maydonlarga kiritish;
"XO" qism dasturi, so'z bilan
1. Boshlanishi;
2. s = f.read() . "XO.txt" faylidan ma'lumotlarni o'qish
3. t3.insert("1.0",s) Matn maydoniga kiritish
4. Oxiri
"Yangi" qism dasturi
1. Boshlanishi;
2. entry2.delete(0,END)
3. entry3.delete(0,END)
4. entry4.delete(0,END)
5. entry5.delete(0,END)
6. t3.delete("1.0",END)
7. t4.delete(" 1.0",END) (Maydonlarni tozalash)
8. Oxiri
"S_DM" qism dasturi
1. Boshlanishi;
2. s = entry2.get()
3. f.o'rite(s+'\n')
4. s = entry3.get()
5. f.o'rite(s+'\n') ("DM.txt" fayliga ma'lumotlarni
saqlash)
6. Oxiri
"S_XO" qism dasturi
1. Boshlanishi;
2. s = t3.get("1.0",END)
3. f.o'rite(s+'\n') ("XO.txt" fayliga ma'lumotlarni
saqlash)
4. Oxiri
"S_Natiyja" qism dasturi
1. Boshlanishi;
2. s = t4.get("1.0",END)
3. f.o'rite(s+'\n') ("XO.txt" fayliga ma'lumotlarni
saqlash)
Xulosa
Maqolada timsollarni aniqlashning asosiy tanib olish masalasi o'rganilgan bo'lib, bunda hal qiluvchi qoidani qurish informativ belgilar fazosida amalga oshirilgan. Hal qiluvchi qoida baholarni hisoblash algoritmlariga asoslanib, nazoratdagi obyekt uchun har bir sinf obyektlari ovoz berish yo'li bilan qurilgan. Bu sodda usul bir vaqtning o'zida, bir tomondan timsollarni asosiy masalasini hal qilsa, ikkinchi tomondan informativ belgilar majmuasini ham shakllantiradi. Buning uchun maqsad funksiyasi shakllantirilgan bo'lib, har bir belgilar majmuasida minimal sinflarni shakllantirish masalasi yechiladi. Sinflarni shakllantirishga qo'yilgan talab va belgilarga qo'yilgan talablar asosida qurilgan optimizatsiya masalasini yechish algoritmi ishlab chiqilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Ибрагимов М.Ю, Бекбергенов К, Жоллыбеков Б. Б, Курбаниязов М. ^аракалпакстан шараятында бау-бакша х,эм палыз енимлерин жетистириу усыллары, Некие - 2009, 90 б.
2. Коринец В.В., Иванова Е.И., Мачулкина В.А., Санникова Т.А. и др. «Дыни продовольственные. Типовой технологический процесс» Стандарты отрасли на типовые технологические процессы производства семян,
272
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Farg'ona filiali "Al-Farg'oniy avlodlari" elektron ilmiy jurnali ISSN 2181-4252 Tom: 1 | Son: 2 | 2024-yil
"Descendants of Al-Farghani" electronic scientific journal of Fergana branch of TATU named after Muhammad al-Khorazmi. ISSN 2181-4252 Vol: 1 | Iss: 2 | 2024 year
Электронный научный журнал "Потомки Аль-Фаргани" Ферганского филиала ТАТУ имени Мухаммада аль-Хоразми ISSN 2181-4252 Том: 1 | Выпуск: 2 | 2024 год
овощную и бахчевую продукцию. - М.: ГУПМО «Мытищинская типография», 2003. - С. 156-172.
3. ^овун ва тарвуз етиштириш: илмий нашр / «Агробанк» АТБ.-Тошкент: "ТАСВИР" нашриёт уйи, 2021. - 88 б.
4. Нишанов А.Х., Беглербеков Р.Ж., Укув ва назорат танланмалари, белгилар фазосини шакллантириш усули // "Алгебра, Амалий математика ва ахборот технологиялари масалалари" мавзусидаги Республика илмий конференцияси материаллари 20-21 декабрь 2016 йил, 68-69 б.
5. Нишанов А.Х., Беглербеков Р.Ж., Калбаев А.М. Амалиётда укув танланма объектларининг мух,имлик даражаларини аниклаш боскичлари // "Тэбийий илимлерди рауажландырыуда информациялык-коммуникациялык технологиялардьщ орны" атамасындагы Республикалык илмий-эмелий конференция макалалар топламы 9-ноябрь 2021-жыл, 258-262 б.
8. Mahmoud Akrami, Ahmad Arzani. Inheritantse of fruit yield and quality in melon (Cutsumis melo L.) grown under feld salinity stress// Scientifits Reports (2019) 9:7249 pp. 1-13
9. Mavlyanova R., Rustamov A., Khakimov R., Khakimov A., Turdieva M. and S. Padulos, Uzbekiston Qovunlari, Melons of Uzbekistan, Дыни Узбекистана IPGRI Markaziy Osiyo bo'yicha hududiy ofisi. Toshkent, O'zbekiston., 2005. - 206 с.
10. Ostonakulov T.E., Sanaev S.T., Khamdamova E.I. (2016) Samarkand melons. Samarkand: Navruz. 39 p.
11. Nishanov A.X., Beglerbekov R.J., Kudiyarov B.S. Poliz ekinlari turlarini xududlar bo'yicha tasniflash, noinformativ belgilar majmualarini tanlash va ularning dasturiy majmuasi -"RCM - Regional classification of types of melons, selection of non-informational sign sets and their software package" // DGU 17256, 30.06.2022.
273
