CC BY
0ЧЫГЫШ ТААНУУНУН МАСЕЛЕЛЕРИ
ВОПРОСЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ ISSUES OF ORIENTAL STUDIES
e-ISSN: 1694-8653
№1/2024, 58-64
УДК:
DOI: 10.52754/16948653 2024 1 7
БАЙЫРКЫ TYPKTGPAYH МАДАНИЯТЫ ЖАНА РУХАНИЙ ДYЙНeСY: (КОЧКОР
epeeHYHAerY археологиялык табылгалардын негизинде)
КУЛЬТУРА И ДУХОВНЫЙ МИР ДРЕВНИХ ТУРОК: (НА ОСНОВЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ
НАХОДОК В ДОЛИНЕ КОЧКОР)
CULTURE AND SPIRITUAL WORLD OF THE ANCIENT TURKS: (BASED ON ARCHAEOLOGICAL FINDS IN THE KOCHKOR VALLEY)
Рахима Чолпонбек кызы
Рахима Чолпонбек кызы Rakhima Cholponbek kyzy
окутуучу, И. Арабаев атындагы педагогикалык колледжи
преподаватель, Педагогический колледж им. И. Арабаева Lecturer, Arabaev Pedagogical College
БАИЫРКЫ ТYРКТeРДYН МАДАНИЯТЫ ЖАНА РУХАНИИ ДYИНeСY: (КОЧКОР
ерее^ндегс археологиялык табылгалардын негизинде)
Аннотация
Макалада байыркы typk элинин жана анын маданиятынын келип чыгышы жана калыптанышы археологиялык булактардын негизинде болот. Археологиялык эстеликтер боюнча кыргыз элинин калыптанышы узак жолду басып еткен. Байыркылардын айрым каада-салттары, маданиятынын YлгYлeрY бYГYнкY кYнде кыргыз маданиятында сакталып келе жатат.
Ачкыч свздвр: археология, байыркы тYрктeр, Кочкор eрeнYндeгY табылгалар.
CULTURE AND SPIRITUAL WORLD OF THE ANCIENT TURKS: (BASED ON ARCHAEOLOGICAL FINDS IN THE KOCHKOR VALLEY)
КУЛЬТУРА И ДУХОВНЫЙ МИР ДРЕВНИХ ТУРОК: (НА ОСНОВЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ НАХОДОК В ДОЛИНЕ КОЧКОР)
Аннотация
В статье рассматриваются истоки и формирование древнетюркского народа и его культуры на основе археологических источников. По археологическим памятникам формирование кыргызского народа прошло долгий путь. Сегодня в Кыргызской культуре сохраняются некоторые древние традиции, образцы культуры.
Abstract
The article examines the origins and formation of the ancient Turkic people and their culture based on archaeological sources. According to archaeological monuments, the formation of the Kyrgyz people has come a long way. Today, some ancient traditions and cultural patterns are preserved in Kyrgyz culture.
Ключевые слова: археология, древние тюрки, Keywords: archaeology, ancient Turks, finds in the находки в долине Кочкора. Kochkor Valley.
Киришуу
Typk тилдеринин байыркы материалдык жана руханий байлыгында ÖYrYHKY KYHre чейин сакталып келип жеткен VIII кылымдагы петроглифтер жана Он Ок эли жeнYндe чакан макалада баяндайбыз.
Он ок Эли башка тYрк тилдYY калк да кыргыз элинин канында, алардын руханий, материалдык маданиятынын бир бeлYГY. Алардын кыргыздарга эч тиешеси жок деп егейлеткен пикирлер болгон менен кeрсeтYлгeн археологиялык, этнографиялык далилдерди таанууга болбойт. Ошондуктан Енисей кыргыздары кайра байыркы Тенир-Тоодогу байыркы кандаш туугандары тез жуурулушкан.
Кытай жазма булагында эки элдин кийими, эркектеринин чачты eрYШY сыяктуу окшоштуктары баса айтылат. Эскерилген кытай жазма булагында тYпкY теги бир кыргыз-тYрк элдеринин кийими бирдей болгону эскерилген жана элесгуу CYрeттeлeт. Н.В.Кюнердин котормосунда "ал eлкeдe (падышачылыкта, кыргыздарда -Т.К.) бардыгы чачтарын кырдырышат, чачтарын eрYшeт. Кийим кечеги тYрктeрдYKYнe окшош. Кышында териден жасалган баш кийим кийишет, жайында калпактарын алтын менен кооздошуп, тeбeсYн шукшуйтуп, кайрып коюшкан. Алар (уйгурлардын) айтымында азыр да ушундай баш кийим кийишет. Ак кийизден калпак жасашкан, калган бычымы жалпы жонунан бирдей. Кыскартылган кeрYHYШY: Мазмуну боюнча ал YЙ-бYлeлY, согуш сахнасына каршы бир тYр. Бул тYШYHYк менен эки CYрeттY тец башкы баатыр жоокердин иштери менен бириктирилген бир баяндоочу эпизодору катары кароого болот. Катуу кармашта душмандарын жецгенден кийин, ал eзYHYн боз YЙYндe аялынын жанында аскердик эрдиктеринен кийин эс ала алган. [1].
Сурет1. VIII кылымдагы CYрeтчYHYн соккого тартылган киши. Кочкор ереещ СYттYY булак
аймагы.
К.Ш.Табалдиев жетектеген археологиялык экспедициянын жYPYШYнде Кочкор ереенYHYн туштук-чыгышында орто кылымдагы YнкYP CYреттерY жана рундар. Жазуулардын котормосуна ылайык, бул жерде "Адык" аттуу киши тартылган. Он Ок элинин кол башчыларынын бири болушу мYмкYн. Кочкор ереенYHYн тYштYк чыгыш белYГYHYн колуна чымчык кармаган чабандестердин аскага тартылган CYреттерY катары кароого болот.
Салттын иллюстрациясы, елYмге байланыштуу адам. Алар канаттуулардын CYреттерY менен жазуулардын мазмунунун ортосундагы байланышты белгилешет, эгерде биз аларды "учуп-кетуу" деген сезге байланыштуу "елYY" маанисине карасак. Монологиянын эстеликтеринде кээ бир кагандардын елYMY жана Кул-тегин "учту" сезY менен туюнтат. Култегин учуп кетти башкача айтканда елген. Кыргыздар эркекке арналган кошокту аткарууда "тынарым учуп кетти" деген сездY колдонушат. Кыргыз фалькулорунда адамдын. баатырдын елYMY менен да салыштырышат. Кочкор жергесиндеги Кек -Сай эстеликтериндеги таш бетине чегилген CYреттерде тебесY шоцшойгон баш кийим кийип, куш кармап турган Он Ок Элинин жоокерлеринин айрым CYреттерY тарыхый жазма булакты тастыктап турат. Ал баш кийим бYГYнкY кYнге чейин сакталып жетти. Демек биз бул далил менен кыргыз-тYрк маданиятынын беделдYY мураскору кыргыз эли экендиги талашсыз [2].
Кыргызстандын булуц-бурчунда кездешYYЧY балбалдардагы жоокер аркылуу орто кылымдагы бабалардын элесине кез алдыга элестетYY мYмкYн. БYГYнкY кYндe элестYY менен гана эмес аларды сактоо, аздектее талап кылынып турат.
Калпак-кыргыздын байыртадан келе жаткан улуттук баш кийими. Бул баш кийим этнографиялык мезгилден бери белгилYY болгон.Эгерде баш кийим тарыхына кайрылсак тарыхы I миц жылдыктан баштап уланат. Ал учурдун шоцшойгон баш кийимдин тYрлeрY кеп. Кийген eкYлдeрY сактар жана аларга удаа, мезгилдешип жашаган калктардын ичинен Алтайдагы пазрык маданиятындагы музда бYГYнкYдeй сакталып калган баш кийим кадимки калпактын бычымына окшош. Эки тарабында чачысы оймолору бар. VIII кылымдагы калпакчан жоокер CYрeтY. Петроглиф VIII кылым Кочкор eрeeнY Кeк-Сай аймагы [3].
0 2 Ост
Кочкор eрeeнYнeн табылган Бeйрeк-Булактагы бир компазициянын чиймелери колунда чымчык бар атчан; фламингого окшош узун куш майда YЙ канаттуулары ( кекилик, таш кызыл eрдeк). Атчан учтуу баш кийимде, сол колунда кармап турат. Куш калгандардан бир аз айырмаланат-узарган куйругу жок, тeмeндe оролгон чийме тартылган. Жамбаш белинде ромб формасындагы асма оюм-чийимдер бар. Ромбик фигурасы чиймеде ачык кeрYHYп турганын байкоого болот. Ромб формасындагы оюм-чийимдер тартылган. Орто кылымдагы YЦKYP CYрeттeрY жана рундар. Жазуучулардын котормосуна ылайык бул жерде "Адык" аттуу киши тартылган. Он Ок элинин кол башчыларынын бири [4]. Кочкор eрeeнYHYн туштук-чыгыш бeлYГYHYн колуна чымчык кармаган чабандестердин аскага тартылган CYрeттeрY катары кароого болот. Бул да eлYмгe байланыштуу адам. Бул CYрeттe баш кийимдин формасы бирдей кыргыздар бeлYMYндe.
VIII кылым Кочкор epeeHY Кек-Сай аймагы.
Асмандагы ак шумкар, алтын боосун Y3YnTYp. Айды карай сызыптыр, кYMYш боолу ак шумкар, кYMYш боосун YзуптYP, кYндY карай сызыптыр [5].
Кочкор eрeeнYHYн Кек-Сай аймагында жазуу маданияттары дагы табылган VIII кылымга таандык. Окумуштуулар тарабынан чечмеленген. "Менин эр атым Адык Он ОК эли жерим Ярыш" деп жазылган. Демек биз бул петроглифтеги жазуу аркылуу Кочкор жергесинин VIII кылымдагы аталышы Ярыш экенин далилдеп турат. Жазма эстеликтер археологдор Табалдиев менен Солтобаев тарабынан кенири изилденген [6].
VIII кылым. Кочкор eрeeнY ^к-Сай аймагы.
Азыркы кыргыздардын маданияты менен Енисенй кыргыздарынын тYрктерYHYн орто кылымдардагы маданиятынын ортосунда алардын VIII кылымдагы кечмендердYн урпактарынын бYTYндей маданияты жатат. Курдун темир тогосу Алтайдан Ала-Тоого кечкенде же Ала-Тоодон Алтайга кечкенде. Бул эскпонат Енисей кыргыздары колдонгон буюму болгон. Демек Енисей кыргыздары Ала-Тоо Алтай аймактарына келишкенин курдун тоголору далилдеп турат.
Кочкор ереенY Алкым аймагы VIII кылым.
Жыйынтыкдап айтканда: Кочкор ереенYHYн Кек-Сай аймагы тарыхый уникалдуу жер. ТYркалогия илиминде ете чоц ачылыш болгон. ТYрк дооруна таандык эстеликтер кыргызстандын Yч аймагында гана табылган Таласта, Ысык-Келде, жана Кочкор ереенYнде отуздан ашык археологиялык табылгалар табылган. Кек-Сай тYркалогия илиминде Кыргызстандын тарыхында чоц мааниси бар кереметтердин бири. Кыргыз элинин жазуу маданияты болгон эмес кыргыздар кечмен калк болуп эле кечYп, конуп, эле жYPYшкен деген сезден алыс бололу. Байыртадан кыргыз кечмендYYЛYГY менен кошо жазуу маданияты да, болгон. Жазуу маданиятыбызды VIII кылымга таандык петроглифтерибиз далилдеп турат бул талашсыз нерсе. БYГYнкY ^нде баалуу мурастарыбызды сактап, коргоп, аздектеп алалы.
Колдонулган адабияттар
1. Древние памятники Тянь-Шаня. Табалдыев Кубатбек Шакиевич, Кыргызская Республика Бишкек 2013-2015 гг. 70 стр.
2. Ошондой эле 70ст.
3. Ошондой эле 75.
4. Кубатбек Табалдыев Шакиевич Кыргыз Турк "Манас" университети. Археологиялык маалыматтар жана кыргыз элинин, маданиятынын калыптануу маселелери 2017-ж 158 бет.
5. Ошондой эле 160 бет.
6. Табалдиев К.Ш, Худяков Ю.С.Древнетюркский памятник Беш-Таш-короо // Памятники культуры древних тюрков в Южной Сибири и Центральной Азии. Сборник 1999. 55 стр.
