CC BY
12ГТАХР 14.25.05
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЫЦ Т¥ЛГАСЫН ДАМЫТУДА ЖАС ЖЭНЕ ДЕРБЕС ЕРЕКШЕЛ1КТЕРД1 ЕСЕПКЕ АЛУ
Р.К. Царсыбаева1, А.М. Текесбаева2 1,2 п.г.к., 1 цауымдастырылган профессор м.а., 2 цауымдастырылган профессор Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университет^ Алматы, Казахстан email: tekesbaeva anar@mail.ru
Мацалада бастауыш сынып оцушыларыныц оцу-тэрбие процесвде жас жэне дербес ерекшелжтерш ескерудщ мацызы туралы айталады. Оцушыныц жас жэне дербес ерекшелжтерш есепке алу онын т^лгасын дамытудын непзп факторлардын б1р1 болып табылады. Автор бастауыш сынып оцушысыныц психофизиологиялыц дамуына тоцталып, белгш отандыц, шетел психологтардыц, педагогтардын ецбектерше талдау жасайды. Сондай-ац, оцу-тэрбие процесвде оцушылардыц жас ерекшелжтерш ескерудщ мацыздылыгы туралы цазац галымдарымыздыц Ж.Аймауытов, А.Байт^рсынов, М.Ж^мабаев, Ш.К^дайбердиев, М.Дулатов, К Жарыцбаевтыц ецбектер1ндеп ц^нды ой-т^жырымдарга тоцталган.
Т}йт свздер: жас ерекшелж, дербес ерекшелж, даму, оцу процесг, бастауыш мектеп
Бастауыш сынып оцушы т^лгасыныц цалыптасып дамуы едэуiр дэрежеде оныц жас ерекшелiктерiн есепке алуга байланысты болмац. БYгiнгi тацда психология мен педагогика гылымдары бастауыш сынып оцушыларыныц жас ерекшелiктерiн, психологиялыц мYмкiндiктерiн зерттеуде белгiлi бiр табыстарга ие болып отыр.
Жас ерекшелiктер дамумен тыгыз байланысты. Даму Yрдiсiн д^рыс басцару Yшiн галымдар ежелден берi адам вмiрiн кезецдерге белуге талпынган. Атацты галымдар Я.А. Коменский, Н.Д.Левитов, Д.Б.Эльконин, К.Гетчинсон, У.Л.Штерн, П.П.Блонский т.б. дамуды кезендерге бвлудщ бiрцатар тYрлерiн ^сынады.
Кезендерге белу жас ерекшелштщ бвлiнуiне негiзделедi. Жас ерекшелiктер, оныц мэш жайында квптеген галымдар ц^нды пiкiрлер айтцан. Мэселен, И.П. Подласый жас ерекшелiктерге: "Жас ерекшелiктер деп вмiрдiн белгiлi бiр кезенiне тэн анатомо-физиологиялыц жэне психикалыц цасиеттердi айтамыз"- деген аныцтама бередi [1; 100]
Белгш галым Ш.А.Амонашвили твменгi сынып оцушыларыныц психологиялыц, -педагогикалыц ерекшелiктерiн: '—^ниеш диалектика зандылыгына сай тYсiнудiн генетикалыц алгашцы пайым жасауга талпынуы", - деп тYсiндiредi [2].
В.В.Давыдов: "... бала мен жасесmрiм жас аралыгында ц^пия элемнен сатылып шыгып, ата-ана ыцпалынан арылып, жора-жолдастарымен араласып царым-цатынас жасау, оцу жэне ойын iс-эрекеттерiмен айналысу, оныц басты дамуыныц белгiлi ц^ралы", - [3] деп т^жырымдайды.
Оцыту барысында оцушылардыц жас ерекшелiктерiн ескеру керектiгi жвшнде Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, А.Дистерверг, И.Г.Песталоцци, И.П. Подласый, И.Ф.Лихачев, Ф.Харламов, М.Ж^мабаев, Ж.Б.Коянбаев, Р.М.Коянбаев, С.А.Калиев, енбектерiнде айтылган. Жас ерекшелiктердi ескеру - негiзгi педагогикалыц принциптердщ бiрi. Я.А.Коменский оцу-тэрбие процесшде жас ерекшелiктердi цатал ескерудi алгаш талап еткен галым. Ол взшщ оцыту мен тэрбие дамудыц жас ерекшелiк кезендерiне сай келетш табигатца сэйкестiлiк принципiн дэлелдеп, ^сынды. Табигаттагы эр нэрсе вз уацытында болатыны тэрiздi тэрбиеде де барлыгы мерзiмiнде, жYЙелi тYрде вз репмен жYPуi керек. Тек сонда гана адамга адамгершiлiк цасиеттерiн табиги тYPде сiнiруге, ацицатты жас шамасына лайыцты толыц мецгеруге талпынуга болады. Я.А. Коменский: "Мецгеруге жататындардыц барлыгын эрбiр жаста цабылдауга женiл болу Yшiн жас сатыларына сай с^рыптау керек" - деп ой-т^жырым жасайды [4]. Я.А.Коменский балага оцу материалын непзп жагдайлар, нацты жYЙе тYрiнде айтып бергендi мацызды деп есептедi. Ол: фактшерден цорытындыларга, мысалдардан ережелерге, деректщен дерексiзге, женiлден ауырга, жекеден жалпыга вту принципiн ^сынды [5]. Ал К.Д.Ушинский болса: "Тек жYЙе ... бiздiн бiлiмдерiмiздiн Yстiнен толыц билш бередi"- деп жазады.
Оцу-тэрбие процесшде оцушылардыц жас ерекшелштерш ескеру - непзп педагогикалыц принциптердщ бiрi болып табылатыны бэрiмiзге мэлiм.
Жас ерекшелштер ap6ip пэнде, оку материалдарын жYЙелi орналасуын квздейдi. Сонымен ^оса, оку-тэрбие ж^мысыныц тYрлерi мен формаларын тацдауды ескертедi.
Оку-тэрбие процесiнде окушылардыц жас ерекшелiктерiн ескерудщ мацыздылыгы туралы казак галымдарымыздыц да айткан к¥ВДы пiкiрлерi баршылык. Б^л орайда Ж.Аймауытов, А.Байт^рсынов, М.Ж^мабаев, Ш.К¥дайбердиев, М.Дулатов, К Жарыкбаевтыц ецбектервдеп ой-т^жырымдарды айтуымызга болады.
Ж.Аймауытовтыц "Тэрбиеге жетекшГ' атты елеулi ецбегшде мектеп ici мен бшм беру жYЙеciн, вмiр тэжрибесш взара байланыста, бiрлiкте карастырып, баланыц жас жэне дербес ерекшелiктерiн есепке алу туралы ойларын гылыми т^ргыдан негiздедi.
А.Байт^рсыновтыц галым-теоретик, эстетик-сыншы т^лгасын айкындап беретiн кYрделi, толымды, туындысы Ташкентте 1926 жылы басылган - "Эдебиет таныткыш"ецбеп. Онда бiздiц сезшш жYрген нэрcелерiмiздiц барлыгы табигат заттары екенiн айта келiп, табигат дYниелерi жэне адам iciнен щыккан жасанды нэрселер болатынын, жасанды нэрcелердi ютеуге ж^мсалатын адамныц внерi, бiлiмi, кYшi екенiн айтады. Свз внерi сананыц Yш негiзiне: акыл, киял, квцшге CYенедi. "Акыл-ici - ацдау (байкау), ягни нэрсенщ жайын ^у, тану, акылга салып ойлану. Киял iti - мецзеу, ягни ойдагы нэрселердщ т^рпатына бернеciне ^ксату, бернелеу, суреттеп ойлау. Квцш ici - тYЮ, толгау. Тшдщ мiндетi - акылдыц андауын ацдаганша, киялдыц мецзеуш мецзегенше, квцшдщ тYюiн тYЙгенше айтуга жарау"- дейдi [6].
Казактыц каламгер ^лы акыны М.Ж^мабаев ецбектершщ педагогикалык, психологиялык кагидалары казак балаларыныц т^лга ретвде дамуын жYзеге асырудыц негiзiн к¥райды. М.Ж^мабаевтщ "Бастауыш мектептегi ана тш" (1928), "Сауатты бол" (1926), "Педагогика" (1922) ецбектерi окушыларды тэрбиелеуде куш бYгiнге дейiн мyFалiмдер Yшiн, жалпы казак окырмандары Yшiн баFа жетпес шыгеармалар болыр табылады. Эciреcе "Педагогика" [7] атты ецбеп казак мектебi Yшiн таптырмайтын Yлгi деп бiлемiз. М.Жумабаев "Педагогикада" тэрбиенщ максатын тэрбиенщ тврт бвлiмдерi - дене тэрбиеш, акыл тэрбиеci, сулулык тэрбиеci жэне к¥лык тэрбиеci туралы, эрбiр баланы улт тэрбиеciмен тэрбиелеудi айтса, психологиялык ецбепнде сырткы ДYние заттары мен кврiнicтерi cезiм мYшелерi аркылы бшнетшш айтады. Автор эрбiр cезiм мYшелерiне жеке-жеке токталып, олардыц iшiнен квру cезiмi жан Yшiн ец кымбат екенiн дэлелдейдi: "Жанымызда болатын барлык эсерленулердщ екiншi тYрлi айтканда, бiз барлык бшмнщ тврттен Yшiн осы квру cезiмi аркылы аламыз. Баска cезiмдер аркылы алатын бiлiмдердi, эcерленулердi квру аркылы аныктауFа умтыламыз"- деп тужырымдайды акын [7; 65]. Сол сиякты есту cезiмi адамдарды сырткы жаратылыспен таныстыратынын, оныц квру cезiмiне квмек кврcететiнiн айтады [7, 69]. Баланы заттар мен кврiнicтердi таныстыруда окушы абайлы болмаса, ештеце укпайды, сондыктан оны тэрбиелеу керек деген ой тYЙедi [7; 74]. Тэрбиелеудщ бiрден бiр жолы - эсердщ кYштi болуы, яFни эр нэрседен эсер алуFа баланыц квп сырткы cезiмдерiн катыcтыруFа тырысу керек. "... баланы бiр затпен таныстырмакшы болсац, сол зат туралы свйлеп кана коймай, алып келш кврсет, кврcетiп кана коймай, сол заттыц cуретiн салдыр; суретпен Fана канаFаттанба, балаFа балшыктан сол затты жасат. Эcердiц кYштi болып, абайды квп тартуыныц бiр шарты осы" - деген Fылыми тужырым жасайды улы акын [7, 74-75]. Автор эсердщ кYштi болуына сырткы cезiмдер неFyрлым квп катынасу керектiгiн, эсер жеке жэне эсер жаца болуын, жаца алынатын бiлiммен еcкi бшмнщ катынасы болуын айтып, балаFа бшм бергенде жакыннан алыска, таныстан жатка квшш, жаца бiлiмдi еcкi бшмге байлап беру керектiгiн айтады. ЖаFрапияны окытканда, туFан ауылдан бастау керектшн еcкертедi [7; 74,75,76].
Аталмыш Fалымдардыц ецбектерiн талдау барысында Ж. Аймауытов, А. Байтурсынов, Ш.Кудайбердиев, М.Жумабаев вз ецбектерiнде окушылардыц жас жэне дербес ерекшелiктерi туралы, оку-тэрбие процеciнде таботатка cэйкеcтiлiк, мэдениетке cэйкеcтiлiк принципiн басшылыкка алуды жан-жакты караcтырFанын ацFартты.
М.Жумабаев ой шыFарудыц - дедукция, индукция, аналогия жолдарынан талдап жан квршютершщ ец кымбаты ойды айтады. Сонымен коса тшдщ адам жэне улт вмiрiнде алатын орны жайлы айта келе, эрбiр улттыц тiлi сол улттыц жерi мен тарихын, турмысын, мiнезiн кврcетiп туратынын, казак тшнщ бай, оралымды, терец екенiн тужырымдайды. "Казак тiлiнде казактыц сары сайран даласы, бiреcе желciз тYндей тымык, бiреcе к¥йындай екпiндi тарихы, сары далада YДере квшкен турмысы, асыкпайтын, саспайтын сабырлы мiнезi - бэрi кврiнiп тур. Казактыц сар даласы кец. Тш бай. Осы куни тYрiк тiлдерiнiц iшiнде казак тшнен бай, оралымды терец тiл жок", - деген пiкiр айтады [7; 114-115].
Сондай-ак кемецгер педагог баланыц шю сезiмдерi, олардыц жасалауы мен бвлiнуiн сипаттап, баланыц iшкi сезiмдерiнiц ущкыр болатынын, кYштi, куйындай екпiндi, тураксыз, кубылымпаз, куйындай тез басылатындыгын айтып, мысалдармен дэлелдеген [7; 120-121]. Ашу, корку, уялу, достык, сулулык (эстетика), кулык сезiмдерi, оларды тэрбиелеу жолдарына ерекше токталады [7; 123-141].
М.Жумабаев баланыц жаратылысы ересек адамныц жаратылысынан баска екенш жан-жакты талдап, дэлелдеп, тэрбиешiнiц негiзгi устанатын жолдарын белгшецщ. Мунда эрбiр устаз балага сешмдшкпен карауга, балаларды сулулыктан лэззат алуга Yйрету керектiгiн, оларга ылги пайдалы iс беру кажетпгш, тэрбиенi жас шамасына, жаратылысына сай етiп берущ талап етедi [7; 153-154].
Свзiмiздi корыта келе, М.Жумабаев усынган педагогикалык, психологиялык пiкiрлердi мектеп жумысын, муFалiмдер тэжiрибесiн жетiлдiруге басшылыкка алынуга болатын кунды пiкiрлер деп есептеймiз.
М. Дулатовтыц кврнектi Yлгiлi жумыстарыныц бiрi - балаларды окыту iсiне тшелей араласуы, жэрдемсуi. Ол 1924 жылы "Оку куралы" атты кiтап шыгарады. Оныц сырткы бетiнде: "Бастауыш мектепте екiншi жыл окылатын кирагат ютабы" деген ескертпесi бар. Бул окулык кызыкты, кунды жэне Yлкен бшмдарльщпен iстелген дYние. Аталган окулык мазмунына енген материалдар кез-келген казак баласы Yшiн тартымды, эрi тYсiнiктi. Ондагы ертегiлер, жYЙрiк тулпарлардыц, акылды ацдардыц кимылдары мен Yндерiне, кылыктарына каныгасыз. Окулыктагы жацылтпаш, жумбактар, втiрiк влецдер окушылардыц жас ерекшелштерше, олардыц улттык психологиясына сай жазылган.
Окушылардыц жас ерекшелштер^ олардыц психологиясы туралы свз еткенде Х.Досмухамедовтыц ецбектерiнiц де магызы зор. Х.Досмухамедовтыц зерттеулерiнде улттык психологияныц калыптасуына квп квцiл бвлген. Ол психология, физиология пэндерше байланысты квптеген термицщк атауларды твл тiлiмiздiц свздш корына 20 жылдардыц взiнде -ак iрiктеп алып, енгiздi.
Аталган казак галымдарыныц ецбектерiне жасаган талдау, окушылардыц тулгасын дамытуда олардыц жас жэне дербес ерекшелтмен санасу керектшн айкындады.
Бiз свз ететiн бала дамуындагы негiзгi кезецдерiнен кiшi мектеп жас шамасы мэселесi. Мунда ец алдымен окушылардыц жас жэне дербес ерекшелштерш жаксы бiлу кажет.
Бала дамуындагы эрбiр жас кезецi взшщ дара сипатымен ерекшеленедi. Жас ерекшелш кезецдерiн мынадай факторлар аныктайды: мектепте жэне отбасында бала жагдайыныц взгеру^ оныц эрекетiнiц жаца формалары; тэрбие формасыныц взгеруi; бала организмiнiц жетшушщ кейбiр ерекшелiктерi.
Бастауыш мектепте оку процесвде окушылардыц таным мYДделерi едэуiр тYрде дамиды. Мектепте оку процесшде оку мотивi калыптасып, взгерiп отырады.
Жалпы алтыжасар баланы вмiрде Yлкен взгерiс кYтедi. Эйткенi мектеп жасына втуi оныц негiзгi ойын эрекетшен оку эрекетiне ауысуымен, адамдармен карым-катынасыныц взгеруi, жаца мiндеттердiц пайда болуымен ерекшеленедi.
Биологиялык жактан твменгi мектеп жасында окушылардыц дене бiтiмi едэуiр жетiле тYседi. Атап айтсак, жYЙке жYЙесi жетiлiп, Yлкен ми сыцарыныц кызметi каркынды дамиды, аналитикалык жэне синтетикалык кызметтерi кYшейедi. Бала психикасы тез дамиды. Кiшi мектеп окушыларыныц танымдык эрекетi квбiнесе окыту процешнде втедi. Бастауыш мектеп окушыларыныц кабылдауы тураксыздыгымен жэне жинакы еместiгiмен ерекшеленедь Бiрiншi жэне екiншi сынып окушылары коршаган ортаны квбiнесе заттар мен кубылыстардыц жецш-желпi касиеттерiн, квзге тYсетiнiн жеке тураксыз белгiлердi угыну негiзiнде кабылдайды.
Балалардыц жасын тYрлi кезецдерге бвлуде олардыц iс-эрекетiнiц тYрлi сатылардан втуiне, анатомиялык-физиологиялык жэне психологиялык дамудыц взгешiлiктерiн бiр-бiрiнен ажыратпай бэрш бiрге алып карастыру керек.
Krni мектеп окушыларыныц зейiнi квлем жагынан шектелген болады. Олар тез алацдайды, естiгендерiн тез умытады, вз жумыстарында катенi квп жiбередi, оны орындап отырган кезде кенеттен баска юке аландауы кездеседi.
Бастауыш сынып окушыларыныц таным эрекет оку процесiнде втедь Бастауыш мектеп балаларыныц ойлауы оныц даму жэне таным эрекетшщ даму процесвде бiртiндеп калыптасады. Олардыц ойлауы эмоционалды-бейнелщен, абстракты-логикалыкка карай дамиды. Бастауыш сатыныц мiндетi - бала акыл-ойын себеп-салдар байланысын тYсiну децгейiне дешн дамыту.
О^ушылардыц таным эрекетвде ес улкен роль ащарады. Есте сакгаудыц табигаты мен механизмш бiлуге адамдар ерте кезден-а^ талпынган. Кене грек философы Аристотель естщ жумысы туралы арнайы ецбек жазган. Есте сакгаудыц бала емiрiнде, жалпы адам емiрiнде мацызы зор. Ол белгш бiр бiлiм, тэжiрибе жинап, оны байытуга гана емес, сонымен ^оса адамныц а^ыл-ой ^ызметш жа^сарту Yшiн де ^ажет. Есте са^таусыз балалардыц елестете алуы мумкш емес, ^иялдай бiлу мен шыгармашылыгы дамымайды.
Корыта келгенде, белгiлi отандыщ жэне шетелдiк психологтардыц, педагогтардыц, ^аза^ агартушыларыныц ецбектерш зерделей келе, о^у-тэрбие процесiнде о^ушылардыц жас жэне дербес ерекшелштерш ескеру - тулганы дамытудыц жетекшi факторы деген ой тужырым жасауга болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Подласый И.П. Педагогика Новый курс. М., 2000 г. - 576с.
2. Амонашвили Ш.А. Здравствуйте, дети! М, 1983. - 60 с.
3. Давыдов В.В. Виды обобщения в обучении педагогики. М., Просвещение, 1972. - 194 с.
4. Коменский Я.А. Великая дидактика. Изб. Пед. Соч. - М., 1982 Т.1. - 329с.
5. Коменский Я.А. Великая дидактика. Изб. Пед-ка М., 1955.
6. Байтурсынов А. Эдебиет таныт^ыш. - 141 б.
7. Жумабаев М. Педагогика. А.: "Ана тш" 1992, -160 б.
УЧЕТ ВОЗРАСТНЫХ И ИНДИВИДУАЛЬНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ Р.К. Щарсыбаева1, А.М. Текесбаева2 1 2 к.п.н., ^^ассоциированного профессора, 2 ассоциированный профессор 12 Казахский Государственный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан
email: tekesbaeva anar@mail.ru
В статье говорится о значении учета возрастных и индивидуальных особенностей учащихся начальных классов в учебно-воспитательном процессе. Одним из основных факторов развития личности является учет возрастных и индивидуальных особенностей учащегося. Авторы раскрывает психофизиологическое развитие учащихся начальных классов, анализируя труды известных отечественных и зарубежных психологов, педагогов. Отмечается, что важность учета возрастных и индивидуальных особенностей младших учеников в учебном процессе была отражена в работах таких казахских ученых, как Ж.Аймауытов, А.Байтурсынов, М.Жумабаев, Ш.Кудайбердиев, М. Дулатов, К. Жаркынбаев.
Ключевые слова: возрастная особенность, индивидуальная особенность, развитие, учебный процесс, начальная школа
ACCOUNTING THE AGE AND INDIVIDUAL FEATURES OF PRIMARY SCHOOL PUPILS IN THE DEVELOPMENT OF PERSONALITY
R.K. Karsybayeva1, A.M. Tekesbayeva2 12 Cand.Sci. (Pedagogy), acting associate professor1, associate professor2 12 Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan email: tekesbaeva anar@mail.ru
In this article authors talks about the importance of accounting the age and individual feature characteristics of primary school students on educational process. One of the most important factors of personal development is the consideration of the age and individual features of pupil. Author reveal the psycho-physiological development of primary school pupils and analyze the works of famous teachers and psychologists of Kazakhstan and foreign countries. It is mentioned that the importance of taking into account the pupil's age and individual features on educational process was noted in the works of such Kazakh educators as Zh.Aymautov, A.Baitursynov, M.Zhumabaev, Sh. Kudaiberdiev, M.Dulatov, K. Zharykbaeyv.
Key words: age features, individual features, development, educational process, primary school
Редакцияга 31.01.2019 цабылданды.
