Научная статья на тему 'БАШҠОРТ ЭПОСЫНДА АТТЫ ҺҮРӘТЛӘҮҘЕҢ ЭТНОПОЭТИК КОНСТАНТАЛАРЫ'

БАШҠОРТ ЭПОСЫНДА АТТЫ ҺҮРӘТЛӘҮҘЕҢ ЭТНОПОЭТИК КОНСТАНТАЛАРЫ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
38
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
этнопоэтическая константа / формула / эпос / конь / мифический / повторяемость / устойчивость / ethnopoetic constant / formula / epic / horse / mythical / repeatability

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хусаинова Гульнур Равиловна

Статья написана с применением теории “этнопоэтических констант” известного российского фольклориста члена-корреспондента Российской академии наук В.М. Гацака. На материале башкирского эпоса проанализирован ряд устойчивых поэтических характеристик крылатого мифического коня Акбузата. Исследование показало, что этнопоэтические константы, связанные с характеристикой коня, – помощника героя, являются одним из ключевых слагаемых эпического повествования башкирского народа. Они отличаются константностью, в связи с чем они опознаваемы в эпическом тексте. Такие поэтико-стилевые единицы как “красота коня” “конское убранство”, “сила и мощь коня”, “поведение и движения”, “функция коняустойчиво взаимосвязаны и помогают воссоздать образ богатырского коня эпического героя. Национальная специфика особенно ярко проявилась в развернутом “описании красоты коня” и “функциях коня”: создание тверди земной и привод на Урал других коней.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Хусаинова Гульнур Равиловна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ETHNOPOETIC CONSTANTS OF THE DESCRIPTION OF THE HORSE IN THE BASHKIR EPIC

The article is written using the theory of “ethnopoetic constants” of the famous Russian folklorist membercorrespondent. RAS V.M. Gatsak. Based on the material of the Bashkir epic, a number of stable poetic characteristics of the winged mythical horse Akbuzat are analyzed. The study showed that the ethnopoetic constants associated with the characteristics of the hero’s helper horse are one of the key components of the epic narrative of the Bashkir people. They differ in constancy, in connection with which they are recognizable in the epic text. Such poetic and stylistic units as “beauty of the horse”, “horse decoration”, “strength and power of the horse”, “behavior and movements”, “function of the horse” are steadily interconnected and help to recreate the image of the heroic horse of the epic hero. The national specificity was clearly manifested especially in the detailed “description of the beauty of the horse” and “the functions of the horse”: the creation of the earth’s firmament and the drive to the Urals of other horses.

Текст научной работы на тему «БАШҠОРТ ЭПОСЫНДА АТТЫ ҺҮРӘТЛӘҮҘЕҢ ЭТНОПОЭТИК КОНСТАНТАЛАРЫ»

edition]. Moscow: Publishing house "Russian language", 1976. 1096p.

26. Arabsko-russkiy slovar' / Sostavitel' professor Kh. K. Baranov. 4-ye, stereotipnoye, izdaniye

[Arabic-Russian Dictionary / Compiler Professor Kh. K. Baranov. 4th stereotypical edition]. In 2 vol. Vol. 1. Moscow: Publishing house "Soviet encyclopedia", 1970. 590 p.

© Фархшатов Марсиль Нуруллович

кандидат исторических наук,

ведущий научный сотрудник

Ордена Знак Почета Институт истории, языка и

литературы

Уфимского федерального исследовательского центра

Российской академии наук

пр. Октября, д. 71,

450054 г. Уфа, Россия

E-mail: marsil@mail.ru

© Farkhshatov Marsil Nurullovich

Candidate of Historical Sciences, Leading Researcher

Order Badge of Honor Institute of History, Language and Literature

Ufa Federal Research Center of the Russian Academy of

Sciences

pr. Oktyabrya, 71,

450054 Ufa, Russia

E-mail: marsil@mail.ru

УДК 398.22:392 001 10.24412/1728-5283_2022_3_85_93

БАШКИРСКИЙ ЭПОС: ЭТНОПОЭТИЧЕСКИЕ КОНСТАНТЫ

В ОПИСАНИИ КОНЯ

@Хусаинова Гульнур Равиловна

Ордена Знак Почета Институт истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра Российской академии наук

Уфа, Российская Федерация

Статья написана с применением теории "этнопоэтических констант" известного российского фольклориста члена-корреспондента Российской академии наук В.М. Гацака. На материале башкирского эпоса проанализирован ряд устойчивых поэтических характеристик крылатого мифического коня Акбузата. Исследование показало, что этнопоэтические константы, связанные с характеристикой коня, - помощника героя, являются одним из ключевых слагаемых эпического повествования башкирского народа. Они отличаются константностью, в связи с чем они опознаваемы в эпическом тексте. Такие поэтико-стилевые единицы как "красота коня" "конское убранство", "сила и мощь коня", "поведение и движения", "функция коня" устойчиво взаимосвязаны и помогают воссоздать образ богатырского коня эпического героя. Национальная специфика особенно ярко проявилась в развернутом

"описании красоты коня" и "функциях коня": создание тверди земной

Ключевые слова: этнопоэтическая константа, формула, эпос, конь, мифический, повторяемость, устойчивость

и привод на Урал других коней.

«Исследование выполнено за счет гранта Российского научного фонда № 22-28-00940, https:// rscf.ru/project/22-28-00940/»

ETHNOPOETIC CONSTANTS OF THE DESCRIPTION OF THE HORSE IN THE

BASHKIR EPIC @Khusainova Gulnur Ravilovna

The Order of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre Russian Academy of Sciences Ufa, Russian Federation

The article is written using the theory of "ethnopoetic constants" of the famous Russian foikiorist member-correspondent. RAS V.M. Gatsak. Based on the material of the Bashkir epic, a number of stable poetic characteristics of the winged mythical horse Akbuzat are analyzed. The study showed that the ethnopoetic constants associated with the characteristics of the hero's helper horse are one of the key components of the epic narrative of the Bashkir people. They differ in constancy, in connection with which they are recognizable in the epic text. Such poetic and stylistic units as "beauty of the horse", "horse decoration", "strength and power of the horse", "behavior and movements", "function of the horse" are steadily interconnected and help to recreate the image of the heroic horse of the epic hero. The national specificity was clearly manifested especially in the detailed "description of the beauty of the horse" and "the functions of the horse": the creation

of the earth's firmament and the drive

Key words: ethnopoetic constant, formula, epic, horse, mythical, repeatability

to the Urals of other horses.

Баш-корт фольклор фэнендэ Рэсэй^ец танылган галпмы, фольклорсы, Рэсэй фэндэр академпяЬыныц агза-корреспонденты

В.М. Гацактын, этнопоэтик константа-лар теорияЬына Ьэм эксперименталь методикаЬына ярашлы, донъя хальгктары экиэттэрендэ татын-'кыз матурлыгын Ьурэтлэгэн формулаларзы Ьэм экпэттец вакыт арауыгында ни дэрэжэлэ тоторо'кло Ьакланыуын 1990 йылдарзыц икенсе яртыЬында ошо юлдар авторы ойрэнде [Хусаинова 2000]. Элеге мэ^элэнен, матссаты: баштсорт эпосындагы атты Ьурэтлэугэ бэйле формулаларзы В.М. Гацактын, "этнопоэтик константалар" теорияЬына [Гацак 1989] ярашлы анализлау. У?е тэтсдпм иткэн Ьэм гилми эйлэнешкэ индергэн был терминга ул тубэндэге мэгэнэне Ьала: " это стилевые и сюжетно-повествовательные координаты изображаемого фольклорного мира" [Гацак 1989, с. 136]. В.М. Гацактыц фекеренсэ, элеге термин фольклор эдэренец бар тоторо'кло узенсэлектэрен - типик образдарзы, композициями, формулаларын - эсенэ ала.

Баштсорт халтсы узенец атка булган йылы монэсэбэтен фольклорында асьга курЬэткэн. Халтсыбыз ижадыныц эпосын-да ла, экиэттэрендэ лэ, йырзарында ла куп торки-монгол хальгктары тотем итеп Ьанаган ат образына арналган югары художество кпмэлдэге поэтик юлдар бихисап, уны ойрэнеугэ арналган хезмэттэр зэ эленэн эле донъя куреп тора. Шулар рэтендэ А.Н. Кирэев [1970, 93-94; 101, 109-114; 119-124], М.Х. МинЬажетдинов [1969, 62-63], Н.Т. За-

рипов [1978], М.М. Сэгитов [1984, 113, 126, 159], Ф.А. Нэзершина [1986, 84-90], Галин [1996, 19-22], А.Ф. Солэймэнов [2000, 209225, 2004, 71-87], А.Ф. Илембэтова, Ф.Ф. Илембэтов [2012,551-678] хезмэттэрен, Г.Р. Хосэйенованыц [2014, 91-94], P.P. Зинурованыц h.6. мэ^элэлэрен атаи утергэ момкин; тайпыларында (Солэймэнов,2000; Хосэйенова,2014) атты пурэтлэу тураЬында ла hy? ыцгайы эйтеп кителгэн.

Эпос геройыныц дуды пэм ярзамсыпы булган атты пурэтлэусе этнопоэтик константалар баштсорт эпосында гына тугел, бутэн малсыльга менэн шоголлэнгэн торки-монгол хальгатары ижадында ла зур урын алган. Эйтелгэндец сагыу мидалы булып бплдэле себер галимэИе E.H. Кузьмпнаныц "Себер хальгатары героик эпосыныц тоторо'кло урындары курпэткесе" исемле эксперименталь хезмэтенец "Батырзыц аты" тигэн булеге тора [Кузьмина 2005, 531-565].

Этнопоэтик константа тигэндэн тэу сиратта ат образын асырга ярзам иткэн Иурэтлэу саралары (эпитет, гипербола, сагыштырыузар) куз уцында тотола. В.М. Гацак языуынса, "нигеззэ константа "формула" термины менэн сиктэш йэгни йэнэшэ тора" [Гацак 2018, 25].

Фольклорза хальгксан поэтиканыц тоторо'кло элементтарыныц табатланыу процесы константаларзы тпппклашты-ра. Эйтэйек, баштсорт эпосында мпфпк ат толпарзы пурэтлэгэндэ гэзэттэ уныц матурлыгын, косон, хэрэкэтен тасупрлаган формулалар була пэм улар бер эдэр, жанр

эсендэ генэ тугел, бер нисэ жанрга тарагаи эдэрзэрзэ лэ табатланырга мемкин йэгни улар типиклаша. "Урал-батыр" эпосында Атсбузатка тэуге Иэм сагыштырмаса тулы Иурэтлэу Урал батыр^ын, буласак татыны Ьомай теле менэн бирелэ:

Утка тешЬэ, янмадтай,_

Ьыуга тешЬэ, батмастаи_

Ел дэ ~кыуып етмэдгэй,_

Таузан-таштан еркмэдтэй,_

Ир-егеттэн бутэнде_

У^енэ тиц курмэдгэй,_

ТипИэ, тау-таш сорготоп,_

СапЬа, дицгез ярыр^ай,_

Ауырлыкта-тарлыкта_

Ьицэ юлдаш булыр^ай,_

Куктэ тыуып, куктэ удкэн,_

Ерзэ тотом йэймэгэн,_

Ээрэтанец дейеуе_

Мец йыл ~кыуып тотмаган,_

Эсэйемдэн бирелгэн,_

Донъялагы йерэгем-_

У^ем Ьеигэн егеткэ_

Бирэ торган булэгем-_

А~кбуз толпар [булыр ул]._

_[БХИ 1998, III том, 781._

Эдгэ килтерелгэн мидалда аттын, хужаЪы, "Коштар батшаЬы Самрау менэн "Кояш тсызы Ьомай,матур шигри юлдар менэн атыньщ куктэ тыуыуы Ьэм у^еуе, йэгни кук аты бу-лыуы; дейеузэрзен, мен, йыл атты артынан тсыуып татота алмауы, атты уга буласак нрен,э булэк итерЬен, тип эсэИе биреуе тураЪында Ьейлэй. Ул шулай ук аттын, сы^ам, тогро, кесле булыуына бадым яЬай.

Аттын я«шы яхгарын Ьанаганда тсы? эпитеттар яр^амында 'ауырлы'кта-тарлы'кта Иинэ юлдаш булыр' тип, уньщ хужаЪына тогро буласагын эйтэ, косен Ьэм ^еуэтен Ьурэтлэгэндэ 'утта янмай', Ъыу^а батмай' ти, йэгни улемЬе? булыуын,'тоя,ктары менэн тау-таш актара', 'кукрэге менэн динге? Ьыуын яра' тип кос-^еуэтен, 'ел дэ тсыуып етэ алмай' тип ти? сабыуын Ьурэтлэй. Шулай ук аттын "канатлы толпар йэгни кук аты булы-уын эйтэ. Билдэле баштсорт фольклорсыЬы Салауат Галин да Атсбузат образынын бик

боронго замандарга барыи тоташыуы Ьэм генетик ятстан ^:араганда,ул, асылда, терки-монгол хальгктарыньщ фольклорында элек-электэн кин таралган "кук аттары" культы менэн бэйлэнгэн булыуы тураЬында я?ган [Галин 1996, 21].

Эпостагы тагы бер ©зек игтибар^ы йэлеп

итэ:

Кук кукерэп, шау килеп,_

Ер^э дауыл ~куптарып,_

Тау-таш, ~кая а~ктарып,_

Бетэ йэнгэ шом Ьалып;_

Иондоз Ьыма^ атылып,_

А~кбуз толпар атлыгып,_

Куктэн килеп тешкэн, ти._

[БХИ 1998, Штом, 921

Мидалдан куренеуенсэ, Атсбузаттын куктэн атылып килеп тешкэн мэлендэ лэ едгэ атты Ьурэтлэгэндэ тсулланылган 'тау-таш, тая актара' эпитеты табатлана. Арта-бан кешелэрсэ Ьейлэшэ белгэн Атсбузаттын уценен косе Иэм тсеуэте тураЪында эйткэн юлдар ?а бар эпоста:

Мин сапканда - ел ~кубар,_

Таш та ятып ту^алмад,_

Ьыу тугкыныр, тайнашыр,_

Ьыу^а бальгк йезэлмэд,_

Хаф тауына типИэм мин,_

Он-талтандай ыуалыр,_

[БХИ 1998, Штом, 921

Был е?ектэ алдагы мидалдар^а осраган тоторо'кло урындар тагы кабатлана: саптанда 'ел тсубар', тппЬэ 'тау ыуалыр'. "Атсбузат" эпосында ла толпар Ьыу адтынан кутэрелгэндэ 'ер?э дауыл тсуба', 'кул ярыла' йэгни типик куренеш ку?этелэ:

Йэкп: А~кбузат ат сьгккан бит, Еэйрэт сэсеп, бахмаллап. Кулде ярып елкенгэн. Уныц гэйрэт еленэн

Кул шаузатып, кул ярып, Ер^э дауыл -куптарып, А~кбуз сыгар - мал тото. [БХИ 1998, Штом, 141]

ВЕСТНИК АКАДЕМИИ НАУК РБ / __

I 2022, том 44, №3(107) ||||||||||||||||||||||||| 11111111 ИЗ

Урал тауы Ьслкснгэн. [БХИ 1998, Штом, 1461

Шулай ук ат Ьыу адгынан сьгкканда ла 'кулярыла', 'тауЬелкенэ'.

Урал батыр Атсбузатка атланып дейеузэргэ ^:аршы Ьуцгы яуга киткэндэ тагы таныш формулалар табатлана йэгни 'ер?э да-уыл тсуба', Ъыу^а туткын тайнай':

Традицияга ярашлы, куп хальгктар фоль-клорында кесле мифик персонаж куренгэндэ тэбигэттэ торло катаклизмалар сыга: кук кукрэй, йэшен йэшнэй, косло дауыл сыга. ЭйтерЬен, дэ тэбигэт бэлэ килеуен йэки хэуеф янауын идкэртэ.

Артабан да эпоста аттын, одтэ эйтеп кителгэн сифаттары, унын, формула булы-уын радлагандай, табат-табат телгэ алына. Мэдэлэн, улемЬе? тарттын Атсбузатка тарата

Эдтэ килтерелгэн мидалдар буйын-са, атты тасуирлауга бэйле этнопоэтик константанын, тоторотслого 'утка таршы ут', Ъыуга таршы Ьыу', 'яуга таршы яу', ел тсыуып етмэд', 'ер?э дауыл 'куптарыр', Ъыу^а туткын тайнатыр', 'елгэ тарты тау булыр', уценен, гэйрэт еленэн 'Урал тауын Ьелкеткэн', типЬэ, '"Каф тауы он-талтандай ыуалыр' йэки 'тау-таш сорготор' кеуек эпитеттарзын, 'кабатланыуы менэн билдэлэнэ.

Баштсорт эпосында "атты тсулга эйэлэштереу" мотивы ла бар Ьэм ул да этно-

поэтик константа булып тора. "Атсбузат" эпосында аттын, хужаЬы Ьыу адгы батшаЬыньщ Нэркэс Ьэубэнгэ нпсек атты у?енэ эйэлэштерергэ ойрэтэ:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

-Был Ьара^а мин эйткэн_

Данлы толпар Бу^ат бар;_

Танау тартып ажгырыр,_

Кузенэ текэп ~карап тор;_

Я~кын килеп сапсынЬа,_

Алдына барып баЬып тор;_

Тибэм тип, арт[ын] бирЬэ,_

Янбашынан Ьейеп тор;_

'Кола'к шымайтып ынтылЬа,_

"Ер батыры - мин!" -тип кед._

Шунан килер яныца,_

Ьыртынан Ьыйпап ЬейэрЬсц;_

[БХИ 1998, Штом, 1511_

Эзоктэн куренеуенсэ, аттын 'танау тартып ажгырыр', 'ятсын килеп саисыр', 'тибэм тип артын бирер', 'тсолатс шымыйтып ынты-лыр' кеуек сифаттары унын тсырагайлыгына, тсулга эйэлэштереуе енел булмаясагына иша-ралай. Тылсымлы татыныньщ кэнэштэре яр?амында: 'ку?енэ текэп тарая', 'адына барып бадып', 'янбашынан, Ьыртынан Ьойоп' герой атты у?енэ эйэлэштерэ. Аттын герой^ы хужаЬы птеп таныуы ла башкорт эпосында поэтик юлдар менэн бирелэ:

-Егет, ерзец батыры_

Ьэубэн батыр Ьин булЬац,_

Иомро тоя~к йыгкыла_

А~к толпары мин булам._

Ялым Ьицэ кес бирер,_

Кылыс тотЬац -кулыцда;_

'Койро'к ъ'ылым кейзерЬэц,_

Яныца сабып килермен,_

Ат булырмын яуыцда, - тигэн._

[БХИ 1998, Штом, 1521_

Ат батырга, икеИе бергэ булгас, нисек яр?ам итэсэге тураЪында Ьойлэй: 'ялым кос бирер', 'тсылым койзорЬэц яныца килеп етер-мен', э яу?а 'атыц булырмын'. Йэгни ат ер батырына уценен толпар булыуын Ьэм уныц менэн яуга пнергэ э?ер булыуын белгертэ. "Кыл койзороп ат сакырыу рэуеше куберэк экпэт жанрына хас. Эммэ ул баштсорт эпосында ла урын алган Ьэм шулай ук тоторотсло формулалар (этнопоэтик константа) идэбенэ

У^е А^бу^ын менгэн,_

Айбарланып, шау Ьалып,

А^бу^атын дулатып,_

Ерзэ дауыл ~куптарып,_

Ьыуза туткын ~кайнатып, Шулгэн куленэ барган. [БХИ 1998, Штом, 118-1191

эйтелгэн Ьуззэре: Утка ~каршы ут булыр, Ьыуга -карты Ьыу булыр, Елгэ ~каршы тау булыр, Яуга ~каршы яу булыр, А'кбузатка атланып... [БХИ 1998, Штом, 115]

ВЕСТНИК АКАДЕМИИ НАУК РБ /

' 2022, том 44, №3(107) |||||||||||||||||||||||||||||||||

инэ, йыш табатлана:

Койрок кылын кейзерИэц,_

Ел-дауылЬыз яныцда_

А-кбузатты KypepheH;._

[БХИ 1998, III том, 1531_

Тимэк,"был формула типиклаш-кан" hsM эпоста ла, экиэттэрзэ лэ осрай.

Эпоста Атсбузаттын, -киэфэтен тасуирлаган юлдар ?а сагыштырыузарга бай, одга тел менэн бирелэ:

Ялы аппа~к ебэктэй,_

Теде талгыр - буз гына_

hnrcj куззэн тез гснэ_

Кайнап сьгккан тоя-кты_

ЬаЬып тора без генэ!_

Камыш тола-к, ба~кыр куз,_

Бэбэге лэ а~к ~кына;_

МунлаЬы бейек, тар бейер,_

Суртан тэнде, ньгк ~кына;_

Карсыга морон, киц танау,_

Куш азаузы, hoha теш,_

Осло эйэк, ас яца~к,_

Куш урайзы - шу гына._

[БХИ 1998, III том, 1401_

"Урал батыр" эпосында ла А-кбузатты Иурэтлэгэн юлдар бар:

Колагын беззэй тазаган,_

Ялын ^ыззай тараган;_

Башкунэктэй танаулы_

ЬарымЬа^'тай азаулы;_

Карсыга туш, тар бейер,_

Ецел, текэ тоя~клы;_

Куян кузле, ба~кыр куз,_

Кысыр йылан таматаы;_

Урайы ~куш, яцагы ас,_

Муйындары бер толас,_

Кыйгыр, беркет ^аба^лы;_

[БХИ 1998, III том, 921

Атсбузатты Ьурэтлэгэн юлдар ике эпик эдэр?э лэ нытс отсшаш, тик айырым деталдэрзэ генэ айырма бар: тзугеИендз аттын тсолактары ике "камыш менэн, э икенсеИендз тсазалган бе? менэн сагыштырыла, куз?эре, ялы,теше лэ сак тсына икенсе торлорэк Ьурэтлэнэ. "Урал батыр" экиэтендэ атты Ьурэтлэгэн юлдар шулай ук таи килэ, тик унда тэуге ике

юлдын, эдэрзен мэгэнэЬенэ -карай, одтэлеуе генэ айырыла:

Башы йугэн курмэгэн,_

Ьыртына эйэр теймэгэн,_

[БХИ 1998, III том, 129].

Экиэттэ Урал-батыр ете юл сатында осраган бабай эйткэн йылтсы ойоронэ ба-рып сыга h9M Атсбузатты менэ, тик ат уны ике мэртэбэ куккэ сойэ, егет беренсеЬендэ билеиэ, икенсеЬендэ тубыгына тиклем ергэ бата, э ©соне© менгэнендэ ат уны одгонэн тошорэ алмай h9M Tepehbiy ягына елде-реп алып китэ йэгни Урал батыр тсырагай атты у?еиэ буйЬондора h9M атлы була. Эдгэ килтерелгэн мидалдагы ике юл аттын тсырагай булыуына бадым яЬай ?а инде.

Ьэр ос осракта ла аттын ид киткес матурлыгы Ьурэтлэнэ.

Артабан бутэн халыхгар эпосында ла формула булган ат егеу кэрэк-ярактарыньщ бп^элеше ("убранство коня") "Урал батыр" эпосында тубэндэге юлдар^а Ьурэтлэнэ:

Ьыртына эйэр Ьалынган, ти,_

Эйэренец башына_

Алмас кылыс тагылган;_

Эйэренец ~кашы алтын,_

Йугэненец башы алтын._

[БХИ 1998, Штом, 921_

Э "Атсбузат" эпосында ул икенсе торлорэк, хатта ентеклерэк Ьурэтлэнэ:

Алтын-кемеш эйэрзе, Болгар тарткы, аиыллы,

Тукымдары энйеле,_

ТибснгсЬс сэмсэле,_

Бодан тире таралгы,_

ОззцгсИс кемештэн,_

Эйэр ~кашы алтындан, СемэрЬэнгэн атагстан; Йылан -камсы ~кашында, Канъягала ~куржыны, Кырпыузары сэхтиэн Кумелдерек тушендэ, Арт Ьанында - ■койош'кан, Ебэк сылбыр нукталь1, Куш ауыззьгк йугэнде,

ВЕСТНИК АКАДЕМИИ НАУК РБ / __

' 2022, том 44, №3(107) IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIИИИИШ

(Tcjrcn -кашта шатарган).

[БХИ 1998, Штом, 1651

Урал алга сапкан, ти,

Аты дицгез ярган, ти.

Аты барган урында

Ьыу алмаслы^" юл булып

Зур тау талта барган, ти;

Ьыу эсенэн бар хальгк

Шунда сыга барган, ти. [БХИ 1998, III том, 991

Фольклор эстетикаЬына ярашлы, ма-тур, шэп, мифик аттьщ егеу кэрэк-ярактары ла матур hsM сифатлы итеп Ьурэтлэнэ: 'эйэренен ташы алтын', 'йугэненен башы алтын' ("Урал батыр" эпосында), 'алтын-комош эйэр?е', 'Болгар тарткы айыллы', 'тукымдары энйеле', 'e?9Hrehe комоштэн' h.6. ("А^бузат" эпосында).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Артабан эпоста толпарзьщ у?ен тото-шо, хэрэкэттэрен Ьурэтлэузэ сэсэндэрзен одгалыгы хайран талдыра:

Сэсэн шул тиклем яратып аттын Ьэр хэрэкэтен тасуирлай: 'текэ бада', 'баш ташлай', 'йылгыр атлай', '-кола-ктарын тайсылаи', 'алан-йолан тарана', 'тсоштай елэ'. Ошолар^ы курэ белеу одгонэ одта итеп Ьурэтлэргэ Иу^эр табыр осой нисек яратырга кэрэк малтай^ы!

Баштсорт эпосында топ герой ярзамсьЛы аттын константа характерындагы тагы бер узенсэлеге - уньщ функцияЬы ла - атты тасупрлаган "шэлкем"ден бер "тойон"ен тэшкил итэ. Мэдэлэн, беренсенэн, мифик толиар ат уценен хужаЬы Урал батыр менэн

Ошо ук мэглумэтте "А^бу?ат" эпосында Тарауыл тарт та: "Атсбуз толпар юлынан Урал тауы бар буган" [БХИ 1998, 143], зур тош тарадлай: "Урал батыр[?ын] ат йеззереп кп(л)гэн юлында тау барзыхка кплгэн" [БХИ 1998, 174]. Эдгэп шуны ла эйтергэ кэрэк: баш-корт фольклорында -коро ер барлыхка кплеуе тураЪында куп халыхгарза билдэле сюжет та бар. Уньщ буйынса, тсоро ер?е Ьыу адгынан улэн, лэм ташып, ике ойрэк барлы-кка килтерэ [БХИ 1997, 2 том, 36].

Икенсенэн, А-кбузат Урал батыр еренэ йылтсылар алып килэ:

А^бу^ат та ил гщеп,_

Йыгкы тотомон йыйып,_

Бар йыгкыга баш булып,_

Барып алып килгэн, ти._

Кешелэргэ ылыгып,_

Менэренэ ат булып,_

Иыткы ла туллэп киткэн, ти.

[БХИ 1998, III том,123]_

Эсонсонэн, толпар хужаЪына ауыр хэлгэ талганында кэнэш бпрэ:

"Мин кулде ашанан-аша сабып сыгырмын, Ьин алмас тсылыс мэн Ьелтэи, hbiyjbi ярып yjaphbiH. Безмен уткэн бер ер?э кулде булгелэгэн уткэуел барльгкка килер. Батшаньщ куле вакланыр, шунан ту?мэй, батшаньщ сыгар. Унан нимэ телэйЬен, у(л) бар телэгэненде бирер. Тик, тара, ньгк у(л)тыр, - тигэн, ти [БХИ 1998, III том,166].

Аттын хужаЬына кэнэш биргэнде экиэттэрзэ тагы ла йышырак осратырга мемкин.

Дуртенсенэн, толпар хужаЪына иш Ьайлай. Мэдэлэн, "Урал батыр" эпосында Ьомай май?ан йыя h9M уны кэлэш итеп алырга телэк белдергэн Шулгэн менэн Урал

-коро ер, тау барлы-кка килтерешэ:

А^буз hbiyjbi йырган, ти,_

Юлы -кал-кып калган, ти;_

Урал барган юлдар^ан_

Хальгк эйэреп барган, ти._

Текэ басып, баш ташлап, Йылгыр атлап быш-кырыр; 'Кола'ктарын -кайсылап,

Алан-йолан -караныр;_

Алгыр буре кузендэй,_

Kyg бэбэген сылатыр;_

Ауызльгк сэйнэп, aphbiyjaii

Ауы^зарын купсетер;_

НлЬэ, тоштай елпенеп, Артында сац уйнатыр;

Осраган бер кешене_

Хайран итер, уйлатыр, -Бына ошондай А~кбуз у,

Kyg курмэгэн ят буз у._

[БХИ 1998, Штом, 92-93]

ВЕСТНИК АКАДЕМИИ НАУК РБ /

' 2022, том 44, №3(107) IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII

батыр араЪынан береИен Ьайлау хотсугын атына биреп, былай ти:

Батырлыгын Ьаилапмы,_

Матурлыгын Ьаилапмы,_

ЬсрсЬсн узец алырЬыц,_

Узецэ юлдаш 'кылырЬыц,-_

Ьицэ иптэш ир булыр,_

Мицэ Ьеигэн йэр булыр._

[БХИ 1998, III том, ]_

А-кбузат пЬэ:

-Матур мицэ дан бу(л)мас,_

Остемлэ йерер йэн бу(л)мас,_

[БХИ 1998, III том, 129]

тип тсырт кпдкэн Ьэм егеттэргэ шартын эйткэн:

Йэгни толпар ат узен менергэ уйлаган ир-егеттен нытс косло булырга тейешлеген топ шарт итеп ^уя. Тимэк, "Коштар батшаЪы Самрау менэн кук тсызы "Кояштьщ Ьомай исемле тсызыньщ ире лэ тап шул сифатка эйэ булырга тейеш, тик шул осракта гына егет тсызга тин, иш була ала. Атсбузат етмеш батман ташты куккэ сойои, хэЛез ва^ыттан Ьуц ергэ тошоп килгэнендэ Ьыцар ^ул менэн то-

Йэгни Атсбузат узенэ тогро дуд, хужабпкэЬенэ лайытслы пр итеп Урал батырзы Ьайлай.

Ьыу адты батшаЪы тсызы менэн бергэ Атсбузатын да егеткэ бирэ.

"Кабатланыусы мидалдар уззэренец формулага ярашлыгы менэн "текстьщ мэгэнэуи ТОЙ0НОН0Н терэген" барльгкка килтерэлэр. Йэгни "ат"тыц тыш^ы 'киэфэтен, косой Ьэм ^еуэтен, функци-яларын Ьурэтлэгэндэ йыш табатланган тоторо'кло формулаларзан Ьэр береИенец "тойоне" барльгкка килэ Иэм улар геройзыц теп ярзамсьЛы Ьэм тогро дуды Атсбузатты тасуирлагаи этнопоэтик констаиталарзан торган "шэлкем" («пучок»- термин В.М. Га-цака) булып берлэшэлэр.

Шулай итеп, геройзыц ярзамсьЛы булган атты тасуирлаусы этнопоэтик константа-лар баштсорт эпосында меИпм урын билэй. Эпос геройын йэкп геропняЬын тасупрлауга арналган юлдар аттытсынан купкэ тайтыш тип эйтергэ мемкин. Эдтэ килтерелгэн мидалдар нигеззэ даими йэгни узгэрмэй торган формулалар Ьэм текста уларзы анЬат табып була, улар таныулы. "Аттын матурлыгы", "атты егеу кэрэк-яратстарыньщ бизэлеше", "аттын косе Иэм -кеуэте", "узен тотошо Иэм хэрэкэттэре", "аттын функция-лары" кеуек поэтика Ьэм стиль берэмектэре эпик геройзыц аты образын куз алдына кплтерергэ булышлытс птэлэр, шулай ук бында теорияныц авторы В.М. Гацактыц Иуззэре менэн эйткэндэ, "ике йэки унан да куберэк константалар араЪында тоторо'кло бэйлэнеш" кузэтелэ, э "куп составлы бер-береИенэ тагылган константанталарзыц мозаикаЪын текст барлыхка кплтереузец Иэм уныц вакыт арауыгында йэшэп кплеуенец теп узенсэлеге тип баЪаларга мемкин" [Га-цак 2018, 62].

Баштсорт эиосынан алынган мидалдарзын тоторо'клого Иэм табатлана килеуе эпос традицияЬыныц гына тугел, халытстын донъяга тарашыныц да уртаклыгын курЬэтэ.

топ Эзрэтсэ пленэ ыргыткас:

Буз ат килеп шунан Ьуц_

Уралга баш эйгэн, ти:_

"Мин Ьинскс, батыр!" - тип,

Уга буйын биргэн,ти._

[БХИ 1998, III том, 95]

Етмеш батман ауырльгк_

Кутэреп куккэ сеймэгэн,_

9с бармагы осонда_

Тешермэйсе тотмаган_

Кеше - батыр ир булмас,_

Аны Ьслтэп сабалмас,_

Шундай батыр бумаЬа,_

Мицэ юлдаш булалмас,_

Мин сапканда у(л) батыр_

Миндэ у(л)тырып тузалмад;

Батыр булам тигэн ир,_

Мине алам тигэн ир_

Кесен шулай ЬынаЬын,_

Анан мине менэргэ_

Базнат итеп уилаЬын._

_[БХИ 1998, III том, 78].

ВЕСТНИК АКАДЕМИИ НАУК РБ / __

' 2022, том 44, №3(107) 111111111111111111111111111111111

Л ИТЕРАТУРА:

1. Баш-корт халы-к ижады: 2-се том. Легенда-лар Ьэм риуэйэттэр / Те?. Ьэм баш hyj авт. Ф.А. Нэ?ершина. Эфе, 1997. 440 б.

2. Баш-корт халы-к ижады. Экиэттэр. / Те?. Н.Т. Зарипов менэн М.Х. МинЪажетдинов. Инеш мэ-кэлэ авторы Н.Т. Зарипов. Ацлатмалар автор^ары Л.Г. Бараг менэн Н.Т. Зарипов. Эфе, 1978. Эсенсе китап 352 б.

3. Баш-корт халы-к ижады: 3-се том. Эпос /Те?. Э.М. Селэймэнов, баш hyj авт. М.М. Сэгитов. Эфе: Китап, 1998. 448 бит.

4. Баш-корт халы-к ижады; 4-се том. Эпос / Те?., ацлатмалар биреусе М. Сэгитов, Б. Байы-мов. Эфе: Китап, 1999. 400 бит.

5. Галин С.А. Тарих Ьэм халы-к поэзияЬы. Эфе "Китап", 1996. 288 б.

6. Гацак В.М. Устная эпическая традиция во времени / Отв. ред. А.В. Кудияров. М., 1989. 254 с.

7. Гацак В.М. Этнопоэтические константы северно-русских и белорусских плачей: опыт систематизации // Фольклор: традиция и эксперимент / Сост. В.М. Гацак. Отв. ред. В.Л. Кляус, Е.В. Миненок. М., 2018. С. 23-64.

8. Зарипов Н.Т. Герой башкирских богатырских сказок, его враги и помощники // Вопросы башкирской фольклористики: Сб. ст. Уфа, 1978. С. 3-19.

9. Зинурова Р.Р. Конь-помощник героя в башкирской богатырской сказке. От конгресса к конгрессу. Материалы Второго Всероссийского конгресса фольклористов. Сборник докладов. Том 4. М.: Государственный республиканский центр русского фольклора. 2012. С. 79-84.

10. Илимбетова А.Ф., Илимбетов Ф.Ф. Культ животных в мифоритуальной традиции башкир. 2-е изд., испр. и доп. Уфа: АН РБ, Гилем, 2012. 704 с.

11. Киреев А.Н. Отражение мифологических воззрений в эпическом творчестве башкирского народа // Эпические жанры устного народного творчества. Ученые записки. Вып. 33. Сер. филол. № 13 (17). Труды обществ. науч.-исследоват. ин-та фольклористики при башкир. Гос ун-те / под ред. проф., д.ф.н. А. Н. Кирее-ва. Уфа: Изд. БашГУ, 1969. С. 5-20.

12. Киреев А.Н. Башкирский народный геро-

ический эпос / Отв. ред. М.Г.Рахимкулов. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1970. 304 с.

13. Кузьмина Е.Н. Указатель типических мест героического эпоса народов Сибири (алтайцев, бурят, тувинцев, хакасов, шорцев, якутов). Экспериментальное издание / отв. Ред. Н.А. Алексеев. Новосибирск: изд-во со РАН, 2005. 1382 с.

14. Мингажетдинов М.Х. Этногенетические мотивы в башкирских сказках // Археология и этнография Башкирии. Т. IY. Уфа, 1971. С. 301-308.

15. Нэ^ершина Ф. А. Халык хэтере. Эфе: БКН, 1986. 192 б.

16. Сагитов М.М. Культ животных в башкирском фольклоре // Исследования по исторической этнографии Башкирии: Сборник научных трудов / Отв. ред. Р.Г. Кузеев, Л.И. Нагаева. Уфа: БФАН СССР, 1984. С. 74-81.

17. Селэймэнов Э.М. Архаик эпостар^а "атты -кулга эйэлэштереу" мотивы // Башкирский фольклор: исследования и материалы. Уфа:Гилем, 2000. Вып. 4. С. 209-225.

18. Селэймэнов Э.М. Батыр^ыц ат Ьайлаганы, ат батыр^ы Ьайлаганы // Башкирский фольклор: исследования и материалы. Уфа:Гилем, 2004. Вып. V. С. 71-87.

19. Хусаинова Г.Р. Поэтика башкирских народных волшебных сказок. М.; Наука, 2000. 247 с.

20. Хусаинова Г.Р. Башкирская волшебная сказка: поэтика и текстология. Уфа: Гилем, Башк. энцикл., 2014. 216 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

REFERENCES / Э ДЕБИЕТ:

1. Bash-Kort hali-к izhadi: 2-se tom. Legendalar Ьэт riyaisttsr / Te?. Ьэт bash hyj avt. F.A. №?ershina. 0fe, 1997. 440 b.

2. Bash-Kort hali-к izhadi. Okiattar. / Te?. N.T. Zaripov

men9n M.H. Minhazhetdinov. Inesh тэ-кэЬ avtori N.T. Zaripov. AHlatmalar avtorjari L.G. Barag men9n N.T. Zaripov. 9fe, 1978. 9sense kitap 352 b.

3. Bash-Kort hali-к izhadi: 3-se tom. Epos /Te?. Э.М.

Sebim9nov, bash hyj avt. M.M. S9F¡tov. 9fe: Kitap, 1998. 448 bit.

4. Bash-Kort hali-к izhadi; 4-se tom. Epos / Te?., a^atmalar bireyse M. Sgritov, B. Baiimov. 9fe: Kitap, 1999. 400 bit.

5. Galin S.A. Tarih hgm hali-к poeziyahi. 9fe "Kitap", 1996. 288 b.

ВЕСТНИК АКАДЕМИИ НАУК РБ /

' 2022, том 44, №3(107) lllllllllllllllllllllllllllllllll

6. Gacak V.M. Ustnaya epicheskaya tradiciya vo vremeni / Otv. red. A.V. Kudiyarov. M., 1989. 254 s.

7. Gacak V.M. Etnopoeticheskie konstanti severno-russkih i belorusskih plachei: opit sistematizacii // Folklor: tradiciya i eksperiment / Sost. V.M. Gacak. Otv. red. V.L. Klyaus, E.V. Minenok. M., 2018. pp. 23-64.

8. Zaripov N.T. Geroi bashkirskih bogatirskih skazok, ego vragi i pomosh'niki // Voprosi bashkirskoi folkloristiki: Sb. st. Ufa, 1978. pp. 3-19.

9. Zinurova R.R. Kon-pomosh'nik geroya v bashkirskoi bogatirskoi skazke. Ot kongressa k kongressu. Materiali Vtorogo Vserossiiskogo kongressa folkloristov. Sbornik dokladov. Tom 4. M.: Gosudarstvennii respublikanskii centr russkogo folklora. 2012. pp. 79-84.

10. Ilimbetova A.F., Ilimbetov F.F. Kult zhivotnih v miforitualnoi tradicii bashkir. 2-e izd., ispr. i dop. Ufa: AN RB, Gilem, 2012. 704 p.

11. Kireev A.N. Otrazhenie mifologicheskih vozzrenii v epicheskom tvorchestve bashkirskogo naroda // Epicheskie zhanri ustnogo narodnogo tvorchestva. Uchenie zapiski. Vip. 33. Ser. filol. № 13 (17). Trudi obsh'estv. nauch.-issledovat. in-ta folkloristiki pri bashkir. Gos un-te / pod red. prof., d.f.n. A. N. Kireeva. Ufa: Izd. BashGU, 1969. pp. 5-20.

12. Kireev A.N. Bashkirskii narodnii geroicheskii epos / Otv. red. M.G.Rahimkulov. Ufa:

© Хусаинова Гульнуp Равиловна,

доктор филологических наук, зав. отделом фольклористики отдела фольклористики Ордена Знак Почета Института истории, языка и литературы

Уфимский федеральный исследовательский центр Российской академии наук (Уфа), e-mail: bashfolk@yandex.ru Tel.: +79631409146

Bashkirskoe knizhnoe izdatelstvo, 1970. 304 p.

13. Kuzmina E.N. Ukazatel tipicheskih mest geroicheskogo eposa narodov Sibiri (altaicev, buryat, tuvincev, hakasov, shorcev, yakutov). Eksperimentalnoe izdanie / otv. Red. N.A. Alekseev. Novosibirsk: izd-vo so RAN, 2005. 1382 p.

14. Mingazhetdinov M.H. Etnogeneticheskie motivi v bashkirskih skazkah // Arheologiya i etnografiya Bashkirii. T. IY. Ufa, 1971. pp. 301-308.

15. N^ershina F. A. Halik hstere. efe: BKN, 1986. 192 b.

16. Sagitov M.M. Kult zhivotnih v bashkirskom folklore // Issledovaniya po istoricheskoi etnografii Bashkirii: Sbornik nauchnih trudov / Otv. red. R.G. Kuzeev, L.I. Nagaeva. Ufa: BFAN SSSR, 1984. pp. 74-81.

17. Sebimsnov 9.M. Arhaik epostarja "atti -Kulra ebbshterey" motivi // Bashkirskii folklor: issledovaniya i materiali. Ufa:Gilem, 2000. Vip. 4. pp. 209-225.

18. Sebimsnov 9.M. Batirjis at hailarani, at batirji hailarani // Bashkirskii folklor: issledovaniya i materiali. Ufa:Gilem, 2004. Vip. V. pp. 7187.

19. Husainova G.R. Poetika bashkirskih narodnih volshebnih skazok. M.; Nauka, 2000. 247 p.

20. Husainova G.R. Bashkirskaya volshebnaya skazka: poetika i tekstologiya. Ufa: Gilem, Bashk. encikl., 2014. 216 p.

© Khusainova Gulnur Ravilovna,

Dr.Sc. (Philology), Chief Researcher, Department for Folklore Studies, the Order of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences (Ufa), e-mail: bashfolk@yandex.ru Tel.: +79631409146

ВЕСТНИК АКАДЕМИИ НАУК РБ / __

' 2022, том 44, №3(107) lllllllllllllllllllllllllMINIM

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.