CC BY
63
_Вестник КазНМУ №3-2020
УДК 616-056.257-057
Балалар мен xacecnipÍMAepAeri семнздк мэселелер! жэне аллдын алу бойынша усыныстар
Г.Е. Аимбетова, М.А. Рамазанова, А.А. Каныбекова, А.М. Ауезова
С.Ж. Асфендияров атындат Казак ¥лттык медицина университет1
Когамдык денсаулык кафедрасы
«КДСЖМ» Казакстандык медициналык университет1
Соцт онжылдыкта квптеген зерттеуш'лер дамыган елдерде де, дамушы елдерде де артык салмакпен жэне сем'зд'кпен ауыратын балалар мен жасвстр'шдер санынын каркынды всун кврсетед'1. Энд1рст1к елдер Yшiн, коршаган ортасы колайсыз 'р калалар мен елд'1 мекендер Yшiн, табысы твмен жэне сауаттылык денгей твмен адамдар Yшiн немесе зиянды вм'р салты, онын iшнде балалар Yшiн босуакытты дурыс уйымдастырбаган iс-шаралар. Бiрiншiлiк медициналык-санитарлык дэр'герлерд'н (учаскел'к педиатрлар, мектеп жэне отбасылык дэр'герлер), сондай-ак ата-аналардын дене салматнын жастык-жыныстык стандарттарын, кауп факторларын, балалар мен жасвстр'шдерд'н сем'зд'к профилактикасы мен бузылуын уактылы аныктаудагы маныздылыт атап кврсетлген. Алдын алу шараларын эр тYрлi денгейде - отбасыларда, жYктi эйелдер, жас балалар, мектеп жасына дейiнгi жэне мектеп жасындат балалар арасында, мектептерде, калалык денсаулык сактау орталыктарында жYзеге асыру бойынша усыныстар бер1пед1
ТYйiндi свздер: балалар, артык салмак, сем'зд'к, кау'т факторлары, алдын-алу
Сем1здк букш элемде курдел1 мэселеге айналды. К,аз1рп кезде Жер бет1нде миллиардтан астам адам артык, салмак, пен сем1зд1кке шалдык,к,ан. Бул жаFдайдын, балалар арасында таралуы ерекше аландаушылык, туFызады. Артык салмаFы немесе сем1зд1п бар баланын ересек жасында осындай мэселелерге тап болатындь^ы к,аз1рд1н ез1нде дэлелденген. Дамьтан елдердеп балалар мен жасесп1р1мдер арасында артык салмактын (АС) жэне сем1зд1кт1н таралуы 1971 жылдан бастап есе бастады жэне со^ы онжылдык,тарда ересектер сияк,ты эпидемиялык, денгейге жетп. Мысалы, АКШ-та 2 жастан аск,ан эрб1р уш1нш1 баланын артык, салмаFы немесе сем1зд1г1 бар [1].
Скандинавия елдерЫде балалардаFы сем1зд1кт1н таралуы Жерорта тен1з1не к,араFанда азырак,, дегенмен, сем1зд1кпен ауыратын балалардын улес1 уак,ыт ете келе ек1 жаFдайда да артуды. Дамушы елдерде осындай тенденция байк,алуда. 20112014 жж Алжир, Аргентина, Бразилия, Yндiстан, Камерун, Кытай, Корея, Мексика, Таиланд, Танзания жэне баск,а елдерде артык, салмак, пен сем1здкпен ауыратын балалар мен жасесп1р1мдер санынын артуы туралы кептеген хабарламалар
болды. Б1рак, бул толык, емес т1з1мде балалардаFы сем1зд1кт1н Fаламдык эпидемиясын керсетед1. Мысалы, 20 Fасырдын аяFында Сауд Арабиясында сем1зд1к 6-18 жас аралыFындаFы эрб1р алтыншы бала немесе жасесп1р1мде байк,алды. Танзания аймак,тарынын б1р1нде, 2011-2013 жылдары бастауыш сынып окушылары арасында к,ыздарда сем1зд1к жаFдайларынын кеп мелшер1 анык,талды (3,8%,) ер балаларда (6,3%) к,ыздарда шамадан тыс АС таралуы ер балалардан ею есе кеп болды (6,3% жэне 13,1% сэйкеанше, p = 0,031). NCD-RisC бaсшылыFымен эртурлi елдерд1н зерттеушшер1 130 миллионFa жуык, адамнын дене сaлмaFын жэне бойын талдады, онын 31,5 миллионы 5 пен 19 жас аралы^ында. ДД¥ мэл1меттер1 бойынша бул эпидемиологиялык, зерттеуге к,атыск,ан адамдардын ен кеп саны. Ралымдар 2416 аймак,тык, зерттеулерд1н деректер1н жинак,тады, содан кешн байессиялык, иерархиялык, модельд1 крлдана отырып, 19752016 жылдар аралы^ында бук1л элем бойынша дене сaлмaFынын индекс! (ДСИ) мэндер1н1н езгеру1н к,aдaFaлaды. ТaлдaуFa 200 елд1н турFындaры к,атысты.
Сурет 1 - Сем1здкке шаддык,к,ан к,ыздардын улеа (NCD-Risc мэл1мет1)
Vestnik KazNMU №3-2020
D Obesity prevalence in boys
Сypeт 2 - Семпздкке шa.лдыккaн ep 6a^a^apAHH Y-^eci (NCD-Risc мэ^метО
Дене caлмaFы индeкciнiн (ДСИ) жэне к^н кlыcымынын (KK) оpтaшa кepceткiштepi отбacындa бaлaлap caны a3 YЙ шapyacындaFы эйeлдepдiн бaлaлapындa eдэyip жоFapы болды (p=0,019 жэне p <0,001 cэйкeciншe). Klaлaлapдa aтa-aнaлapынын бaлaлapын мектепке жiбepyгe жeткiлiктi кipici 6ap жaнуялapдa ceмiздiк ayыл бaлaлapынa кapaFaндa 3 ece жш дaмыды. Екiншi жaFынaн, жоFapы дaмыFaн eлдepдe epтe жacтaFы бaлaлapдын ceмiздiгi кeбiнece кipici a3 жэне cayaты тeмeн жaнуя бaлaлapындa кeздeceдi [2]; мемлекет кapжылaндыpaтын дениулык caктay бaFдapлaмaлapынa кaтыcкaн 2-5 жac apaлыFындaFы бaлaлapдын 39%-ы apтык caлмaкпeн нeмece ceмiздiкпeн ayыpaды. Алaйдa, эp тYpлi eлдepдeгi бaлaлapдaFы ceмiздiк нeмece тeмeн дене caлмaFымeн aypyын тек элeyмeттiк-экономикaлык фaктоpды ecкepe отыpып caлыcтыpyFa болaды -бaлaлap apacындa cayaлнaмa жYpгiзy кeзiндe ел дaFдapыcтa нeмece экономигалык ecy кeзiндe 6олуы эcep eтeдi [3]. Иpaндa, бaлaлap ceмiздiгi ен кeп тapaлFaн жeтi eлдiн 6ipi, дене caлмaFы индeкciнiн (ДСИ) денгей жоFapы кыздapдын caны (ДСИ пaйыздык шкaлacы бойыншa 85-тен 90-Fa дешнп пaйыздык кepceткiштep apacындa) cонFы онжылдыктa ep бaлaлapмeн caлыcтыpFaндa aйтapлыктaй жоFapы болды: 10,7 ± 1,1%, 7,4 ± 0,9% кapcы. Бул eтe жоFapы ДСИ-е ие кыздap мен улдapдын caнынa тэн - 95-oii пpоцeнтильдeн жоFapы (2,9 ± 0,1% Kap™ 1,9 ± 0,1%). Еypопaнын дaмыFaн eлдepiндe, мыcaлы, ¥лыбpитaниядa, 21 Fa^^i^ бacындa, cонымeн кaтap, АС шaмaдaн тыc жэне ceмiздiкпeн ayыpaтын, онын iшiндe оpтaлык типтeгi ^^ap ул бaлaлapFa кapaFaндa, эcipece жacecпipiмдepдe кeп болды. Тiптi б i p елдщ эp тYpлi aймaктapындa бaлaлap мен жacecпipiмдepдiн АС кepceткiштepi климaттык, гeогpaфиялык, элeyмeттiк жaFдaйлap
мен улттык дэcтYpлepгe бaйлaныcты болaтындыFын e«epy Kaжeт, cондыктaн оcы epeкшeлiктepдi e«epe отыpып, ноpмaтивтi шкaлaлap жacaлyы ^ек.
Бaлaлap мен жacecпipiмдep apacындa ceмiздiктiн тapaлyынa онын гeнeтикaлык тaбиFaтынaн (мыгалы, лeптиннiн жeтicпeyшiлiгi) жэне мeдицинaлык ceбeптepдeн (гипотиpeоз, ecy гоpмонынын жeтicпeyшiлiгi, дэpiлiк пpeпapaттapдын жaнaмa эcepi, эcipece cтepоидтap) коpшaFaн оpтa фaктоpлapы, бacым eмip caлты жэне мэдени оpтa эcepiнiн бacымдылыFы aныктaлды.
Бaлaлap мен жacecпipiмдepдeгi дене мaccacынын apтык 6ОЛУЫ кeбiнece дaмyдын пpeнaтaльды кeзeнiндe жYктi
эйелд^ жэне дaмып келе жaткaн уpыктын дене caлмaFынын peттeлмeгeн улFaюынaн болaды. Сондыктaн пpeнaтaльды кезен жYктi эйелде энepгeтикaлык тeпe-тeндiктi кaмтaмacыз eтy ap^rnn ceмiздiк циклiнiн дaмyын токтaтy Y^1^ пpофилaктикaлык жэне тYзeтy шapaлapы y^i^ колaйлы yaкыт 6олуы мYмкiн жэне тол apкылы ceмiздiктiн дaмyынa ы^л eтeтiн жaтыp iшiлiк оpтaмeн уpыктын бaйлaныcынын узaктыFын aзaйтaды [4, 5].
Кiшкeнтaй бaлaлapдa aлимeнтapлы ceмiздiк жш дaмиды, бул тек гeнeтикaлык непзге ие eмec, cонымeн кaтap дуpыc тaмaктaнбayдын, aнacындaFы нeвpоздын жэне бacкa дeтepминaнттapдын caлдapы болуы мYмкiн [6]. Мектеп жacынa дeйiнгi бaлaлapдa шaмaдaн тыc АС жэне ceмiздiк тyылFaн кезде дене caлмaFынын жоFapы болуымен, шaмaдaн тыc тaмaктaнyмeн жэне жacынa cэйкec тaмaктaнyдын бузылуымен, бaлaлapдын тeмeн KозFaлFыштыFымeн бaйлaныcты. АлFaшкы мeдицинaлык кызмет тэжipибeciндe ayдaндык жэне пeдиaтpдын бacшылыFымeн отбacылapFa eнгiзiлгeн epтe жэне мектепке дешнп жacтaFы бaлaлapFa apнaлFaн дене caлмaFын бacкapyдын тиiмдi бaFдapлaмaлapы енпзше бacтaды [7]. Кeптeгeн зepттeyлepдe тYзeтy шapaлapынын узaктыFы 4-12 aптa, aл бaкылay кем дегенде 12 aйды куpayы кepeк [8]. Л. М.Сaндepc жэне бacкaлap жYpгiзгeн зepттeyлepдe [2] a3 KaмтылFaн жэне cayaттылыFы тeмeн отбacылapдaн шыккaн 865 жупкa apнaлFaн «мектепке дeйiнгi - aтa-aнaлap» y^i^ 2 aй iшiндe ceмiздiктiн aлдын aлy бойыншa оcындaй отбacылapFa apнaйы жacaлFaн окy-эдicтeмeлiк куpaлдapды колдaнy ap^rnn пeдиaтpFa бapy кeзiндe тpeнингтep e™3^i. Тaмaктaнy, физикaлык бeлceндiлiк, бaлaлap мен aтa-aнaлapдын e3apa эpeкeттecтiгi жэне жaлпы cay мЫез-KулыктaFы пpофилaктикaлык тexнологиялap бойыншa бiлiм бepy келеа 24 aйдa колдaнылa бepдi. 24-aйлык бaFдapлaмaнын aяFындa дене caлмaFынaн aŒrn тYcкeн бaлaлapдын caны 85- пpоцeнтильдeн acaтын бaлaлap caны 1G% -Fa тeмeндeгeнi aныктaлды. Сондaй-aк, aвтоpлap cayaттылыFы тeмeн отбacылapындa тэpбиeлeнeтiн мектеп жacынa дeйiнгi бaлaлapдa ceмiздiктiн aлдын-aлy бойинш^ aлдын-aлy бaFдapлaмaлapы бойыншa окытудын онтaйлы тэciлдepiн cипaттaды.
Уaчcкeлiк пeдиaтpлap мен мектеп нeмece отбacылык дэpiгepлepдiн ceмiздiктiн aлдын-aлy cтpaтeгияcындa бaлaлap Yшiн, олapдын жac epeкшeлiктepiнe cэйкec apнaйы эзipлeнгeн
Вестник КазНМУ №3-2020
энгiмeлep мен ойындapды колдaнa отыpып [9], cонымeн ^ap муFaлiмдepгe, эcipece бacтayыш cыныптapFa жэне aтa-aнaлapFa apнaлFaн бiлiм бepy компонeнтi кaмтылyы кepeк. бapлык отбacы мYшeлepi мен жaкын оpтa y^i^ «caлayaтты мЫез-кулык» кaFидaттapы бeкiтiлдi [10, 11, 8]. Кaнaдaдa отбacылык дэpiгepлepдiн бaлaлapдa ceмiздiктiн aлдын aлyдa ыктимaл кeдepгiлep aныктaлды жэне олapды жою бойыншa уcыныcтap бepiлдi [12]. Бaлaлap мен жacecпipiмдepдe ceмiздiктiн aлдын aлy бойыншa отбacылык дэpiгepлepдiн жумыcынa ^epn жacaйтын мэceлeлep:
- ceмiздiк элеуметтк нeмece отбacылык мэceлe, aл отбacылык дэpiгepдiн мiндeтi тек мэceлeнi aныктay болып тaбылaды деген KOFaмдa бacым ceнiм;
- apтык caлмaктapы бap, бiлiм дeнгeйi тeмeн жэне ^ндел^ eмipдe cтpecc дeнгeйi жоFapы aтa-aнaлapдын ынтacы мен Kaтыcyы тeмeн болуы мYмкiн, бaлaлapындa АС мэceлeлepi бap eкeнiн жоккa шыFapaды;
- бaлaлap мен жacecпipiмдepдe ceмiздiктiн aлдын aлy, диaгноcтикaлay жэне тYзeтy бойыншa отбacылык дэpiгepдiн бiлiмi мен пpaктикaлык дaFдылapынын жeткiлiкciз дeнгeйi;
- aтa-aнaлap мен бaлaлapдын e3 отбacынын eмip «лтын eзгepтyгe кулыкcыздыFы, кaлaмayы нeмece кызы^шилы^ынын тeмeндiгi;
- отбacылык дэpiгepлepдe, aтa-aнaлap мен бaлaлapдa АС тeмeндeтy нэтижeлepi мен мaкcaттapынын cэйкec кeлмeyi;
- элеуметик-экономигалык жaFдaйы тeмeн отбacылapындaFы бaлaлapдa ceмiздiк жиi дaмиды ayкaтты отбacылapынa KapaFaндa. Тaбыc a3 болFaн жaFдaйдa, отбacылap пaйдaлы тaмaк caтып aлa aлмaйды, eндipyшiлep дeнcayлыккa ыкпaл етпейтЫ тaFaмдapдын бaFacын тeмeндeтeдi, бул мундaй отбacылapдaFы зиянды тaFaмдык paциондapынa Yлкeн эcep eтeдi.
G. Plourde тужыpымдaFaндaй [12] бaлaлapдaFы ceмiздiктiн aлдын-aлy жолындaFы кeдepгiлepдi жену cтpaтeгиялapы отбacылык дэpiгepлep мен мeдицинaлык оку оpындapынын келеа эpeкeттepiн кaмтиды:
- отбacылык дэpiгepлepдiн eзiндiк eceптepiнe кapaFaндa олapдын конcyльтaциялык мYмкiндiктepiнe кapaп, кыcкa мepзiмдi тpeнингтepгe кaтыcy, клиникaлык жэне пpaктикaлык нуcкayлapды окып-YЙpeнy жоFapылaйды;
- дэpiгepлepдiн бapaбap дaйындыFын кaмтaмacыз ету: отбacылык дэpiгepлepдi дaяpлay жэне кaйтa дaяpлay бaFдapлaмaлapы caлмaк дэpeжeciн бaFaлay жэне АС мэceлeлepi бap бaлaлapFa кeнec бepy Yшiн зaмaнayи компонeнттepдi кaмтyы ^ек;
- бaлaлap ceмiздiгi бойыншa мaмaндapдын жaттыFyлapы, жaттыFy мaмaндapы, диeтологтap мен бaлaлap пcиxологтapынын ceминapы отбacылык дэpiгepлepгe ceмiздiктi емдеу тypaлы жaнa тYciнiктep бepe aлaды, дeнcayлыкты жaкcapтy эдicтepiн жeтiлдipeдi жэне бaлaлap мен aтa-aнaлapдын мeдицинaлык тaFaйындayлapды оpындayFa деген ынтacын apттыpaды;
- нaкты пaциeнттepгe бaFыттaлFaн бaFдapлaмaлapмeн Kaмтaмacыз ету, отбacылык дэpiгepдiн бipiншi кeлyiнeн бacтaп жэне келеа caпapлap кeзiндe эp пaциeнт тypaлы aкпapaт жинayды cтaндapттay yaкытты Yнeмдeйдi жэне онын бaлaлap мен жacecпipiмдepдeгi АС-тын жэне ceмiздiктiн aлдын-aлy жэне тYзeтy жeнiндeгi жумыcынын тиiмдiлiгiн apттыpaды;
- eмдeлyшiлepгe кeнec бepy кезЫде дэpiгepлep колдaнaтын тaмaктaнy, физикaлык бeлceндiлiк жэне мiнeз-кулыктын eзгepyi тypaлы re^c бepeтiн окыту модyльдepiн колдaнy;
- жоFapы АС мэндepi aныктaлFaн кезде aвтомaтты дaбыл cигнaлы бap элeктpонды тipкeyшiлepдi колдaнy ДСИ-iн eceптeyдi жeнiлдeтeдi жэне бaкылay динaмикacындa эp нayкac Yшiн АС жэне ДСИ eзгepy тeндeнцияcынын aвтомaтты Kуpылыcын кaмтaмacыз етед^ yaкытты Yнeмдeйдi жэне болaшaктa пaциeнт тypaлы кол жeтiмдi aкпapaткa о^й кол жeтiмдiлiктi aшaды;
- aтa-aнaлapFa бaлaлapынын дeнcayлыFы тypaлы бapлык aкпapaтты бepy, олapды отбacылык дэpiгepдiн кене0н KaбылдayFa мYмкiндiк бepeдi, бaлaлapдaFы АС aзaйтy жэне ceмiздiктiн aлдын aлy Yшiн eмip caлтын eзгepтyгe тeзiмдiлiктi тeмeндeтeдi;
- aтa-aнaлapды мaдaктay eмip caлтын бYкiл отбacынын iciнe aйнaлдыpyFa ыкпaл eтeдi;
- aтa-aнaлapFa жэне пaциeнттepгe жapиялaнFaн нуcкayлыктaн АС бacкapy бойыншa нуcкayлык бepy жэне ™icri веб-caйттapFa кipy отбacылык дэpiгepлepдiн жумыcын жeнiлдeтyi мYмкiн;
- отбacылык дэpiгepлepдiн ceмiздiк бap бaлaлapы отбacылapFa apнaлFaн тepaпиянын cтaндapттaлFaн модeлiн колдaнyы (Кaнaдa), отбacылык кaтынacтapFa бaFыттaлFaн, бaлaлap мен жacecпipiмдepдiн ceмiздiк ayыpлыFын тeмeндeтyгe, олapдын физикaлык жaFдaйы мен eзiн-eзi бaFaлayын жaкcapтyFa, жэне жaлпы aлFaндa, отбacынын жумыc icтey caпacын жaкcapтyFa мYмкiндiк бepeдi.
6 eлдeгi 21 зepттey дepeктepiн тaлдay нeгiзiндe A. J. Williams жэне т.б. [13] мектеп окyшылapынын ceмiздiккe жол бepмey Yшiн apaлac шapaлap (тaмaктaнyын eзгepтy жэне физикaлык бeлceндiлiктiн apтyы) тек мектепте eмec, эp тYpлi денгейде жacaлyы кepeк жэне бipнeшe aй eмec, бipнeшe жылFa cозылyы ^ек деген тужыpымFa кeлдi. Бipaк, мы^лы, физикaлык бeлceндiлiк тYpiндeгi б i p эcepдiн eзi он нэтиже бepyi мYмкiн, eгep ол бaлaлap мен жacecпipiмдepдe АС aзaйтyFa бaFыттaлca. Оку кYнi iшiндe бaлaлap мен жacecпipiмдepдiн apнaйы эзipлeнгeн дене шыныктыpy бaFдapлaмaлapынын эcepiн мектептен кeйiн кaлFaн yaкыттa aз козFaлaтын eмip «лты тeмeндeтeдi. Боc yaкыт кeзiндe бaлaлapдын физикaлык бeлceндiлiгi Yшiн кeдepгi aнaлap мен эжeлepдiн шaмaдaн тыc KоpFaныcы болуы мYмкiн, олap Yшiн бaлa Yнeмi кeз
aлдымыздa» болуы ынFaйлы. Мектептен кeйiн отыpыкшы eмip caлтымeн, cондaй-aк кYн caйын теп yaкытты компьютepлiк ойындapFa жэне тeлeдидap бaFдapлaмaлapын кepyгe жумcaйтын мундaй бaлaлapдын кeп болуы АС-тын дaмyынa экeлeдi [14].
Мектепке дeйiнгi жэне мектеп жacындaFы бaлaлapдaFы АС-тын жэне ceмiздiктiн aлдын-aлy мен тYзeтyдiн мaнызды peлi aтa-aнaлap, отбacылык дэpiгep мен пeдиaтpдын кeнeciмeн Yйдe узaк ya^i^a cозылaтын шapaлap тaFaйындaлaды [15]. Кiшкeнтaй бaлaлapдын cay мiнeз-кулкы Yшiн aтa-aнaлapдын Yлгiciнe мэн бepiп, олapдын Yйдeгi apaлacy эcepiнeн олapдын ceмiздiгiн тeмeндeтeтiн кол жeтiмдi он нэтижeлepдi e«epy [16], N. N. Showell жэне бacкaлap [17] мундaй пpофилaктикaлык бaFдapлaмaлapдын тиiмдiлiгi кен тэжipибeгe уcынылмaй туpып, кeптeгeн зepттeyлepдiн интeгpaлды тaлдayымeн кошмой pacтaлyы кepeк деп caнaйды.
Дениулык оpтaлыктapы apтык caлмaFы жэне ceмiздiгi бap бaлaлapдын отбacылapынa мaмaндaндыpылFaн шмек кepceтyi кepeк. Олapдын кызмет caлacы бaлaлap контингeнтiмeн жумыc кeзiндe де, aтa-aнaлap топтapымeн де [18], cондaй-aк жеке конcyльтaциялap кeзiндe бaлaлap мен жacecпipiмдepдe АС бузылyлapынын aлдын-aлy мaкcaтындa дене шыныктыpy бaFдapлaмaлapы мен cay тaмaктaнy мэceлeлepi бойыншa caбaктapды eткiзyдi кaмтиды, олapдын caпacы бacтaпкы денгей шeнбepiндe cонFы жылдapы жaкcapып келедк
Амepикaндык пeдиaтpия aкaдeмияcынын кызмeткepлepi, АКШ-тын Мeдицинa инcтитyты. Амepикaндык диeтологтap KayымдacтыFы, Амepикaндык дeнcayлык caктay кayымдacтыFы, АКШ-тын пpофилaктикaлык кызмeтiнiн жедел тобы, Task Force Ак Yйдi н бaлaлык шaктын ceмiздiгi жeнiндeгi apнaйы тобы М.Т. Быков, А.А.Бpюcовa жэне бacкaлap M. Vine бойыншa бeйiмдeдi [8]. KlолдaнылFaн мэлiмeттep [19, 20, 21, 10, 22, 23, 24].
- aтa-aнaлapды жacынa бaйлaныcты пaйыздык ноpмaтивтi ДСИ шкaлaлapымeн тaныcтыpy, олapмeн бaлacынын АС I ДСИ тaлкылay. Атa-aнaлapFa бaлaлapындaFы ceмiздiктiн aлдын-aлy
6oMbrnwa a.bHFaH Ma.iMerrepre cawKec xeKe.ereH KeHecTep 6epy.
- ceMi3fliKKe 6aW.aHbicTbi mecne.i aypy.ap xaFAaW.apbiH aHbKTay xaHe 6a.a.ap MeH xacecnipiMflepgiH AeHcay.biFbiH xa<,capTy 6oMbmwa mapa.ap K,a6b.gay.
- 0T6acb.bK, TapuxTb ecKepe OTbpbn, ceMi3g,iK gaMy K,ayni 6ap 6a.a.apg,bi o.apgbH Tyy ca.MaFbHa, cOHgaW-aK a.eyMerriK-экoнoммкa.bк, этнмкa.bк, MageHM xaHe экo.orмfl.пbк ^aKTop.apFa 6aW.aHbicTbi aHbKTay. EpeceKTepgeri co3b.Ma.b aypy.apgbH ceMi3giKKe 6aW.aHbicTbi KayinTi ^aKTop.apbHbH e3repyiH KagaFa.ay.
- aTa-aHa.apMeH 6a.a.apbHbH, acipece, 6oc yaKbTbHga ^M3MKa.bK 6e.ceHgi.iKTiH cMnaTb MeH pexuMH Ta.Kb.ay. 0HriMe.ecy xypray, KaFa3 xaHe э.eктpoнAb TacbMa.flaFbmTapga 6a.a.apgbH xacbrna 6aW.aHbicTbi geHe xaTTbFy.apbHbH Typ.epi MeH KapKbHgb.bFb Typa.b, AC-b Ka.bnTb ycraygaFbi xaTTbiFy xyKTeMe.epirnH pe.i Typa.b aKnapaT TapaTy
- aTa-aHa.apFa 6a.a.apgb 2 xacKa To.FaHHaH KewiH o.apgbH gypbc TaMaKTaHyb, 2 xacraH 6 xacKa geWiHri 6a.a.apFa apHa.FaH TaMaK nwpaMMfla.apbH naWg,a.naHy Typa.b ycbHbcTap 6epy (aHriMe.ep, 6yK.errep, э.eктpoнAb aKnapaT Kypa.gapb). YWg,e TaMaKTaHygbH geHe ca.MaFbH Ka.bnTb Me.mepiH caKTaygaFb MaHb3gb.bFbH aTan KepceTy.
- MeKTenKe gewiHri xaHe 6acraybim MeKTen xacbrngaFbi 6a.a.apgbH TaMaKTaHybH xaKcapTy ymiH aTa-aHa.ap Ke.eci epexe.epgi ycTaHyb KepeK: TaMaKTaHy yaKbTbH 6a.a eMec, aTa-aHa TaHflaMflb; TaMaK ap Typ.i 6o.yb KepeK; TaFaM 6e.iKTepiHiH e.meMiHe Ha3ap aygapy KepeK; Mawcbi3 HeMece MaWb TeMeH TaFaMgapgb Ko.gaHy; TaFaMgap caHbH meKTey; OTbpbKmb yaKbTTb meKTey; flCI/l-mH Ka.bnTb MaHgepiHge 6a.a.apFa TyTbHb.aTbH TaFaMHbH Ka.opwa.b.bFbH xaHe TaFaMgapgb TaHflaygb e3giriHeH peTTeyre MyM KiHgiK 6epy; apTbK TaMaKTaH6ay, 6a.a.apga TOwy 6e.ri.nepi naWg,a 6o.FaH Ke3ge
TaMaKTaHgbpygb TOKTaTy, ywfleri TaMaKneH yHeMi KaMTaMacb3 eTy.
- aTa-aHa.apgb 6a.a.ap MeH xacecmpiMflepgjH Ta6MFaTb MeH AueTacbiH Ta.Kb.ayFa TapTy, KaxeT 6o.FaH xaFflaWga 6a.a.bK xaHe xacecnipiM Ke3iHgeri TaMaKTaHy MaMaHgapbMeH KocbMma KOHcy.bTa^anap yWbMgacTbpy; KaTap xypeTiH coMaTUKa.bK aypy.apMeH - AMeTO.orneH KeHecy. ATa-aHa.apFa gypbc TaMaK TaHflaygbi ywpeTy KepeK, a. aTa-aHa.ap e3 Ke3eriHge 6a.a.apb MeH xacecnipiMgepiHe 6i.iM 6epyi KepeK.
- ap Typ.i этнocтbк 6a.a.apMeH xyMbic xacay Ke3iHge gueTaHbH KOMnoHeHTTepi 6oWbHma ycbHbcTapga y.TTbK TaFaMgbK epeKme.iKTep ecKepi.yi KepeK.
- Taxipu6eHBre gapirep.epre apHa.FaH 6a.a.bK xaHe xacecnipiM Ke3iHgeri AC-TbH apTbK Me.mepiH xaHe ceMi3giKTi AMarHocTMKa.ay, a.gbH-a.y, Ty3eTy 6oWbHma HycKay.bKTbH ycbHbcTapbH eHri3iHi3, a. aTa-aHa.ap MeH epeceK xacecnipiMgep ymiH o.apFa apHa.FaH aKnapaTTap TeK aKnapaTTbK 6yK.eTTep TypiHge FaHa eMec, coHbMeH KaTap э.eктpoнAb Typge TapaTb.yb MyMKiH.
- 6a.a.apgaFb geHe ca.MaFbH peTTey Mace.e.epi 6oWbHma aTa-aHa.ap MeH xepri.iKTi gapirep apacbHga Te.e^OH apKb.b KeHec a.y MyMKiHfliriH KaMTaMacb3 eTy.
Ocb.awma, apTbK AeHe ca.MaFb MeH ceMi3giKTiH a.gbH a.yga o.apgbH geHcay.bFbH caKTay FaHa eMec, coHbMeH KaTap epeceKTepge ceMi3giK neH OHbMeH 6aw.aHbcTb co3b.Ma.b aypy.apgbH gaMybH 6o.gbpMay MaKcaTbHga 6a.a Ke3iHeH, TinTi 6a.a.ap Tyb.FaHFa gewiH 6acTay KepeK. Ba.a.bK maKTa HeMece xacecnipiMge AC-TbH gaMybH TOKTaTy eH y3aK Mep3iMgi KyHgb.bKKa Me - ca.ayaTTb eMip cypy xb.gapb. 9pMHe, MyHga 6epi.reH 6ap.bK ycbHbcTap ap Typ.i e.flepge xege. Typge xy3ere acbpb.a a.MaWgb, 6ipaK TyTacTaw a.FaHga o.ap 6a.a.ap MeH xacecnipiMgepge KOFaMHbH HaKTb xaFgaW.apbHa cawKec Ke.eTiH ceMi3giKTiH a.flbH-a.ygbH 6ipbHFaw crpaTeruflcbiH xacayFa xaKcb Mbca. 6o.a a.agb.
e^EBMETTEP TI3IMI
1 Ogden, C. L., Carroll M. D., Kit B. K., Flegal K. M. Prevalence of obesity and trends in body mass index among US children and adolescents, 1999-2010 // J. Am. Med. Assoc. - 2012. -Vol. 307, № 5. - P. 483-490
2 Sanders, L. M., Perrin E. M., Shonna Yin H., et al. «Screenlight Study»: a controlled trial of low-literacy, early childhood obesity prevention // Pediatrics. 6 June 2014. - Vol. 133, № 6. - P. e1724-e1737
3 Conde, W. C., Monteiro C. A. Nutrition transition and double burden of undernutrition and excess of weight in Brasil // Am. J. Clin. Nutr. - 2014. - Vol. 100. - P. 1617S-1622S
4 Adamo, K. B., Ferraro Z. M., Brett K. E. Canwemodify theintrauterineenvironmenttohalttheintergenerationalcycle ofobesity? // Int. J. Environ. Res. Public Health. - 2012. - Vol. 9, № 4. - P. 1263-1307.
5 Dong, Y., Rivera D. E., Downs D. S., et al. Hybrid model predictive control for optimizing gestational weight gain behavioral interventions // Proc. Am. Control Conf. - 2013. -P. 1970-1975
6 neTepKOBa B.A., PeMM3OB O.B. OxupeHue b geTcKOM BO3pacTe. OxupeHue m MeTa6O.M3M 2004; 1: 17-23. (Peterkova V.A., Remizov O.V. Obesity in childhood. Ozhirenie i metabolizm 2004; 1: 17-23. (in Russ.))
7 BceMupHaa OpraHM3a^a 3g,paBOOxpaHeHMfl. OxupeHue m M36bTOMHbW Bec. l/H$OpMa^OHHbiW 6ro..eTeHb №311. ^HBapb 2015 r. http: //www.who.int/ mediacentre/ factsheets|fs311/ru (WHO. Obesity and overweight. News bulletin №311. 01.2015.)
8 Vine, M., Hargreaves M. B., Briefel R. R., Orfield C. Expanding the role of primary care in the prevention and treatment of
childhood obesity: clinic and communitybased recommendations and interventions // J. Obesity. - 2013. -Vol. 2013. Article ID 172035. 17 p.
9 McGaffey, A. L., Abatemarco D. J., Jewell I. C., et al. Fitwits MD: an office-based tool and games for conversations about obesity with 9- to 12-year-old children // J. Am. Board of Family Medicine. - 2011. - Vol. 24. - P. 768-771.
10 Huang, T. K., Borowski L. A., Liu B., et al. Pediatricians' and family physicians' weight-related care of children in the US // Am. J. Prevent. Med. - 2011. - Vol. 41, № 1. - P. 24-32.
11 Kain, J., Leyton B., Concha F. et al. Effect of counseling school teachers on health life style on the impact of a program to reduce childhood obesity // Rev. Med. Clin. - 2010. - Vol. 138.
- P. 181-187.
12 Plourde, G. Managing pediatric obesity. Barriers and potential solution // Can. Family Physicians. May 2012. - Vol. 58, № 5.
- P. 503-505.
13 Williams, A. J., Henley W. E., Williams K. A. et al. Systematic review and meta-analysis of the association between childhood overweight and obesity and primary school diet and physical activity policies // Intern. J. Behav. Nutrition and Physical Activity. - 2013. - Vol. 10. - P. 101-114.
14 Mo-suwan, L., Nontarak J., Aekplakorn W., Satheannoppakao W. Computer game use and television viewing increased risk for overweight among low activity girls: Forth Thai National Health Examination Survey 2008- 2009 // Intern. J. Pediatrics.
- 2014. - Vol. 2014. Article ID 364702. 6
15 Knowden, A. P., Sharma M. Systematic review of family and home-based interventions targeting paediatric overweight and obesity // Obes. Rev. - 2012. - Vol. 13, № 6. - P. 499-508.
Вестник КазНМУ №3-2020
16 Skouteris, H., McCabe M., Swinburn B. et al. Parental influence and obesity prevention in preschoolers: a systematic review of interventions // Obesity Rev. - 2011. - Vol. 12, № 5. - P. 315— 328
17 Showell, N. N., Fawole O., Segal J. et al. A systematic review of home-based childhood obesity prevention studies // Pediatrics. - 2013. - Vol. 132, № 1. - P. e193-e200.
18 Anand, S. G., Adams W. G., Zuckerman B. S. Specialized care of overweight children in community health centres // Health affairs. - 2010. - Vol. 29, № 4. - P. 712-717.
19 Barnes, M. Solving the problem of childhood obesity within the generation // Whitehouse Task Force on Child Obesity: report to the President. - 2010
20 Calonge, N., Petitti D. B., DeWitt T. G. et al. Screening for obesity in children and adolescents: US preventive services
task force recommendation statement // Pediatrics. - 2010. -Vol. 125, № 2. - P. 361-367
21 Committee on Accelerating Progress in obesity prevention and Institute of Medicine. Accelerating progress in obesity prevention: solving the weight of the nation // e: National Academic Press, 2012.
22 McKee, M. D., Maher S., Deen D. Blank A. E. Counseling toprevent obesity among preschool children: acceptability of a pilot urban primary care intervention // Annals of Family Medicine. - 2010. - Vol. 8, № 3. - P. 249-255determinants of overweight and obesity: a review of systematic reviews // Obes. Rev. - 2010. - № 11. - P. 695-708.
23 Sargent, G. M., Pilotto L. S., Baur L. A. Components of primary care interventions to treat childhood overweight and obesity: a systemic review of effect // Obesity reviews. - 2011. - Vol. 12, № 501. - P. e219-e235
Г.Е. Аимбетова, М.А. Рамазанова, А.А. Каныбекова, А.М. Ауезова Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова Кафедра общественное здоровье Казахстанский Медицинский Университет «ВШОЗ»
ПРОБЛЕМЫ ОЖИРЕНИЯ ДЕТЕЙ И ПОДРОСТКОВ И РЕКОМЕНДАЦИИ ПО ПРОФИЛАКТИКЕ
Резюме: За последнее десятилетие многие исследователи показали быстрый рост числа детей и подростков с избыточным весом и ожирением как в развитых, так и в развивающихся странах. В наибольшей мере это в целом характерно для развитых стран, крупных городов и местностей с неблагоприятной экологией, для населения с низким уровнем дохода и грамотности, или с нездоровым образом жизни, в том числе, с неправильно организованным досугом детей. Подчёркнута значимость врачей первичного звена здравоохранения, а также родителей, для
своевременного выявления нарушения возрастно-половых нормативов массы тела, факторов риска, проведения профилактики и коррекции ожирения у детей и подростков. Даны рекомендации по реализации профилактических мероприятий на разных уровнях - в семьях, среди беременных женщин, детей раннего, дошкольного и школьного возраста, в школах, Центрах здоровья. Ключевые слова: дети, избыточная масса тела, ожирение детей и подростков, факторы риска, профилактика
G.E. Aimbetova, M.A. Ramazanova, A.A. Kanybekova, A.M. Auyezova Asfendiyarov Kazakh National medical university Department of public health Kazakhstan's Medical University «KSPH»
PROBLEMS OF OBESITY IN CHILDREN AND ADOLESCENTS AND RECOMMENDATIONS FOR PREVENTION
Resume: over the last decade many researchers have showcased that the number of overweight children has rapidly increased in both developed and undeveloped countries. Such tendency is more common for developed countries, big cities and places with ecological problems as well as for the population with low level of income and literacy, or for the ones with unhealthy lifestyle, including those without an organized leisure for their children. The importance of local doctors, as well as parents is emphasized, as their role is to timely find out any violations of body mass
standards and risk factors and provide necessary preventive measures and correction management of obesity in children and teenagers. Recommendations for carrying out preventive activities on different levels - for families, pregnant women, tender-age infants, pre-school and school age children, in schools, wellness centers are provided.
Keywords: children, overweight, overweight and obesity in children, risk factors, prevention
