Научная статья на тему 'БАДИИЙ ТАРЖИМАДА МИЛЛИЙ РЕАЛИЯЛАРНИНГ ИФОДАЛАНИШИ (КЕНГЕСБОЙ КАРИМОВНИНГ “ОҒАБИЙ” РОМАНИ ТАРЖИМАСИ МИСОЛИДА)'

БАДИИЙ ТАРЖИМАДА МИЛЛИЙ РЕАЛИЯЛАРНИНГ ИФОДАЛАНИШИ (КЕНГЕСБОЙ КАРИМОВНИНГ “ОҒАБИЙ” РОМАНИ ТАРЖИМАСИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
81
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Бадиий таржима / қорақалпоқ адабиёти / ўзбек адабиёти / таржимон / миллий реалия / Рустам Мусурмон. / Literary translation / Karakalpak literature / Uzbek literature / translator / national reality / Rustam Musurmon.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ғулом Атаджанов

Мазкур мақолада Р.Мусурмон ўгирмасидаги қорақалпоқ ёзувчиси Кенгесбой Каримовнинг "Оғабий" романидаги миллий реалияларнинг таржимада қайта акс этиши муаммоси ўрганилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REPRESENTATION OF NATIONAL REALITIES IN LITERARY TRANSLATION (IN THE EXAMPLE OF KENGESBOY KARIMOV'S TRANSLATION OF THE NOVEL "AGABI")

In this article, the problem of re-reflection of the national realities in the novel "Ogabiy" by Kengesboy Karimov, a Karakalpak writer under R. Musurmon, was studied.

Текст научной работы на тему «БАДИИЙ ТАРЖИМАДА МИЛЛИЙ РЕАЛИЯЛАРНИНГ ИФОДАЛАНИШИ (КЕНГЕСБОЙ КАРИМОВНИНГ “ОҒАБИЙ” РОМАНИ ТАРЖИМАСИ МИСОЛИДА)»

БАДИИИ ТАРЖИМАДА МИЛЛИИ РЕАЛИЯЛАРНИНГ ИФОДАЛАНИШИ

(КЕНГЕСБОЙ КАРИМОВНИНГ "ОГАБИЙ" РОМАНИ ТАРЖИМАСИ

МИСОЛИДА) Гулом Атаджанов

УзР ФА Узбек тили, адабиёти ва фольклори института эркин тадкикотчиси https://doi. org/10.5281/zenodo.6798300

Аннотация. Мазкур мацолада Р.Мусурмон угирмасидаги цорацалпоц ёзувчиси Кенгесбой Каримовнинг "Огабий" романидаги миллий реалияларнинг таржимада цайта акс этиши муаммоси урганилди.

Калит сузлар: Бадиий таржима, цорацалпоц адабиёти, узбек адабиёти, таржимон, миллий реалия, Рустам Мусурмон.

РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ НАЦИОНАЛЬНЫХ РЕАЛИЙ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ

ПЕРЕВОДЕ

(НА ПРИМЕРЕ ПЕРЕВОДА КЕНГЕСБОЯ КАРИМОВА РОМАНА «ОГАБИ»)

Аннотация. В данной статье исследована проблема переотображения национальных реалий в романе «Огабий» Кенгесбоя Каримова, каракалпакского писателя Р. Мусурмона.

Ключевые слова: Художественный перевод, каракалпакская литература, узбекская литература, переводчик, национальная действительность, Рустам Мусурмон.

REPRESENTATION OF NATIONAL REALITIES IN LITERARY TRANSLATION (IN THE EXAMPLE OF KENGESBOY KARIMOV'S TRANSLATION OF THE NOVEL

"AGABI")

Abstract. In this article, the problem of re-reflection of the national realities in the novel "Ogabiy" by Kengesboy Karimov, a Karakalpak writer under R Musurmon, was studied.

Keywords: Literary translation, Karakalpak literature, Uzbek literature, translator, national reality, Rustam Musurmon.

КИРИШ

Х,ар бир халк миллат сифатида шаклланар экан, узининг тили, дини, урф-одати-ю, анъаналари, маросим ва удумларига эга булади. Бадиий таржимада миллий реалияларни угириш мутаржим учун анчагина машаккатлар тугдиради. Бу муаммони кузатиш учун Рустам Мусурмон таржимасидаги "Огабий" романидаги миллий реалиялар угирмасига диккат каратамиз. Ушбу асар таржимасининг кириш кисмида мутаржим "Огабий" романининг таржимасига киришишдан олдин Узбекистон халк шоири А.Ориповдан фотиха олганлиги хакида шундай хотирлаб ёзади: "2013-йилнинг куз ойлари эди. Кенгесбой ога хизмат сафари билан "Дурмон" ижод уйига келган кезлари. Мен "Огабий" романини таржима килишга ният килганман, аммо уни амалга ошириш учун журъатми, кайфиятми етишмаётгандай ишни бошлолмаётган эдим. Кенгесбой ога билан Узбекистон ^ахрамони, Халк шоири Абдулла ака Ориповнинг хузурига бордик. ^оракалпок диёри ва адабиёти хакида гап булса, Абдулла ака яйраб кетарди. Кенгесбой огани "Огабий" роман-дилогияси билан табриклади. Шу аснода дилимдаги суз тилимга кучди: - Абдулла ака, ок фотиха берсангиз, Кенгесбой оганинг шу асарини узбек тилига таржима килсам...

Абдулла ака уйланиб колди. Бироздан сунг: - Бошка халклар адабиётидан таржима килингандан кура, кардош халклар адабиётидан таржима килиш кийин. Айникса, роман таржимаси... Матн жуда хам узбекчалашиб кетмаслиги керак. Миллий рух, миллий урф-одат ва характерлар ифодасини саклаб колиш керак. Таржимоннинг айби билан коракалпок тилидаги асарнинг "шира"си, "таъми" ва "ранг"и узгариб, "чучмал"лашиб кетмаслиги зарур. Х,ар бир халкнинг хаётида факатгина шу халкка тегишли булган шундай нозик холатлар ва ифодалар борки, улар махорат билан таржима килинмаса,уз мохиятини йукотиши ёки тушунарсиз булиб колиши мумкин... Хуллас, бадиий

таржима хакида бир катор фикр-мулохазаларни билдириб, Абдулла ака роман-дилогияни таржима килишга ок фотиха берди". Ижодкорларнинг Дурмондаги ана шу сухбат мулокотидан сунг, Рустам Мусурмон ёзувчи Кенгесбай Каримов ва Абдулла Ориповларнинг далдаси ва ок фотихасидан сунг, роман таржимаси устида иш бошлайди. Бир карашда узбек - коракалпок халкларининг кардош тил ва миллат булгани боис таржима жуда осондек куриниши мумкин. Аммо шоир А.Орипов таъкидлаганидек, кардош халклар адабиётидан таржима килиш хам машаккатли ишдир. Чунки, хар бир халкнинг уз миллий рухи, миллий урф-одат ва анъаналари ва миллий характери булади. Шу маънода, мутаржим Р.Мусурмон "Огабий" романи таржимасида коракалпок миллий характери ва коракалпок миллий рухини саклаб колишга интилганлигини алохида таъкидлаш жоиз. Биз ушбу маколада роман матнида учрайдиган коракалпок миллий реалияларининг узбекчада кандай акс этганига диккат каратамиз.

ТАДЦЩОТ МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

коракалпок халк уйинларидан бири бу "кашарман туп"дир. Бу суз аслият матнда шундай кулланилган: "Цашарман топ, шуллик, асыц ойында гирлегенлердиц эдебин берип цоятугын, ерке вскен, ата-анасынынг жалгызи Кайырдыц эц жацсы квретугын нэрсеси ат миниу менен ацшылыц эди". Энди мазкур парча узбек тилида куйидагича акс этган: "Мол жунидан ясалган копток, чиллак, ошиц уйинида гердайганларнинг адабини бериб цуядиган, еркатой, ота-онасининг ёлгизи Кайирнинг энг яхши курадиган машгулоти от миниш ва овга чициш эди". Кузатяпмизки Р.Мусурмон аслиятдаги "кашарман туп" коракалпок миллий уйин номини "мол жунидан ясалган копток" деб угиради. Бизнингча, таржимон "мол жунидан ясалган копток" деб угирмасдан, аслиятдаги "каншарман туп"ни фонетик жихатдан узбекчага мослаштириб бериши мумкин эди. "Мол жунидан ясалган копток" деб угирилишида суз чузилиб кетган, иккинчидан коракалпок миллий реалиясига путур етган. Назаримизда, Р. Мусурмон "каншарман туп" миллий реалиясини таржимада асл холида бериб, матн остида бу сузга изох бериши маъкул эди. коракалпок тилининг изохли лугатида бу сузга куйидагича изох берилади: "^ашарман (ат) Топ ойыныда кашыуга белгиленген орын".

Романда коракалпок халкининг миллий урф-одат ва анъаналаридан бири "айдар туй" ва "айдар соч" миллий реалиялари хам ишлатилган. Узбек халкининг "суннат туйи" коракалпокларда "айдар туй" деб аталади. Демак, хар икки халкнинг миллий маросим туйи бир хил аммо номланиши хар хил. Аслиятда кулланилган "айдар соч" маросими "айдар туй"дан олдин утказилади. Яъни коракалпок миллий урф-одатларига кура олти-етти ёшга тулган, суннат килиниши керак булган угил болаларга "айдар туй" дан олдин "айдар соч" маросими килинади. "Айдар соч" маросимида угил боланинг

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

сочи олиниб, бошининг тепасида озгина кокили колдирилади. Бу кокил соч суннат килингунча туради. Мисол келтирамиз: Аслиятда: "Торыцасца ержетип, АмантYбекти жайлаган двгеректеги еллердиц тойларын дубирдетип, байрац алып жургенде Ережеп те шыбыц атты таслап, суннет той менен айдар тойын тойлап болган, экеси Кулшыга мегзеп,бойшац болажагынан дэрек берип,ацсары жузине квк квзлери жарасып, ауыл арасын шацгытып журетугын бала эди". коракалпок тилининг изошли лугатида "айдар" сузига куйидагича изох, берилади. "Айдар-ат. Белги, жас балалардьщ тебесине койылатугын бир тал шаш, тулым. Масалан: Халкын жыйып хдялына кецесип, Х,эр балага айдар тагып, ат койды (А.Дабилов). Юкоридаги аслиятдан олинган парчанинг узбекча таржимасига диккат каратамиз:

"Туриццашца улгайиб, Амантубекнинг теварак-атрофида жойлашган элларнинг туйларини дупурлатиб, байроц олиб юрганда Эрежеб хам хивич отни ташлаб, суннат туйи билан хайдар кокил туйини туйлаб булан, отаси Кулчига ухшаб буйчан булаётганидан дарак бериб, оц-сариц юзига кук кузлари ярашиб овул суцмоцларини чангитиб чопадиган бола эди".

ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

"Х,ар кандай асар кайси халк мах,сули эканлигини, унинг миллий хусусиятларини иккинчи бир халк маънавиятидаги тегишли хусусиятлар билан аралаштириб юбормаслик учун уша асардаги миллий узига хосликни ва реалияларни тулик кайта тиклаш таржиманинг асосий шартларидан биридир" - деган эди адабиётшунос олима Ровияжон Абдуллаева.

Аслият матнда ишлатилган яна бир миллий коракалпок реалияларидан бири "саркит" сузидир. Ушбу миллий реалия иштирок этган уринга эътиборимизни каратамиз. Аслиятда: "Кулшы бийдиц шацарагында атацлы бийлердиц сарцытын жеу эдети бар болыб, цонацлар кетген соц эсиресе балалар, келинлер бас табацтан, тететабацтан ауыз тийип, сол бийлердей, батырлардай, шешенлердей болыуы, аналар солардай азамат перзент квриуди тилер эди. Квп втпей, Жанымцыз сарцыт жегизиуге Эрежепти ертип, уйге кирди".

Узбекча таржимада: "Кулчи бийнинг чангорогидан атоцли бийларнинг сарцитини ейиш одати бор эди. Куноцлар кетгандан сунг айницса болалар, келинлар бош тобоцдан, тета тобоцдан огиз тегиб, шу бийлардай, ботирлардай, чечанлардай булишни,оналар шулардай азамат фарзанд куришни тилар эдилар. Куп утмай Жонимциз сарцит ейишга Эрежебни эргаштирибуйга кирди".

"Саркит" сузи коракалпок тилининг изошли лугатида шундай изох,ланади: "Саркит - от. Бир заттан, уацаттан цалдырып басцаларга берилатугын бвлек бвлим. Мынау анау жайда отырганларга сарцыт болсын. (Ж.Аймурзаев)" Демак, коракалпок халки орасида улуг инсонлардан, яъни мех,монлардан ортиб колган емиш ва унинг шу ерда утирганларга улаштирилиши "саркит" дейилар экан. Яъни иззатли мех,моннинг кадри бошкаларга х,ам юксин маъносида, шундай макомга эришиб юриш насиб этсин деган маънода коракалпоклар орасида бу миллий удум х,озирги кунгача давом этиб, сакланиб келади.

МУ^ОКАМА

"Саркит" узбек-коракалпок халклари орасида ишлатиладиган сузлардан бири хисобланади. Аммо узбек халки орасида "саркит" миллий удуми йук. Аммо "саркит" сузининг узи узбек тилида ишлатилади. "Саркит" узбек тилида салбий маънода ишлатилади. Р.Мусурмон ушбу миллий реалияни аслиятдан тугридан-тугри узини олган, аммо роман матнида бу сузга изох бермаган. Назаримизда, "саркит" миллий удумига таржимон ёки матн ичида, ёки матн охирида изох бериши керак эди.

Роман матнида учрайдиган миллий реалиялардан яна бири "Шанарак"дир. Бу суз коракалпок тилининг изошли лугатида шундай изохланади: "Шанарак - ат.

1. Кара уйдиц ууыцларын бириктириб услап туратугын тогыннан исленген двцгелек шецбер. Шацарацтан басца жерден уешцандай самал киретугын эмес (Т.Кайыпбергенов) .

2. Ауыс. Хужалыц, уй, семья. Тацсыр твлеуге кеширмеси жоц шацырацлар цэйтеди (К.Султонов)" Демак, коракалпокларнинг утов уйининг энг тепа кисми "Шанарак" деб номланади. Иккинчи маъноси эса, "оила" маъносида келади. Мутаржим Р.Мусурмон "Шанарак" миллий реалиясини узбек тилида "ча^арок" деб беради. Бинобарин, узбек тилида "ча^арок" сузига шундай изох берилган: "Чангароц - утовнинг устки цисмидаги туйнук чамбараги. Утов чангарогидан дастурхонга тафтли нур тушди. Т.Мурод. Юлдузлар мангу ёнади". Демак, Р.Мусурмон "Шанарак" сузини "ча^арок" деб тугри таржима килган. Аммо сузнинг коракалпок тилида иккита маъноси бор. Роман матнида бу сузнинг хар иккала маъноси кулланилган.

Аслиятда: "Шацарацца тускен жацыдан сетем алган Бектемир оянып кетти".

Узбекча таржимада: "Бектемир чангароцца тушган ёругликни сезиб,уйгониб кетди".

Мазкур парчада "Шанарак" сузининг биринчи маъноси кулланилган ва уни таржимон узбек тилида тугри бера олган. Аслида, "Шанарак" ва "ча^арок" сузлари фонетик жихатдан нихоятда бир-бирига якин талаффуз килинади. Факат "ш" ва "ч", "к", "f" товушлари хисобига бир-биридан фаркланади. Р.Мусурмон "Шанарак" сузига мукобил эквивалент куллай олган.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Р.Мусурмон таржимасида чоп килинган "ОFабий" романининг узбекча нашрида коракалпок халкига хос миллий реалиялар ва миллий рух туFри англаб, таржима килинган.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Каримов К. OFабий. - Тошкент: Е.Еулом номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи,

2020. - Б. 3-4.

2. Каримов К. OFабий. - Нукус: Билим, 2013. - Б.7.

3. Каримов К. OFабий. - Тошкент: Е.Еулом номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи.

2020. - Б. 14.

4. Qaraqalpaq tilining tusindirme so'zligi. - Nukus: Qaraqalpaqistan, 1982. - B. 327.

5. Ko'rsatilgan asar. - B. 21-22.

6. Qaraqalpaq tilining tusindirme so'zligi. - Nukus: Qaraqalpaqistan, 1982. - B. 40.

7. Ko'rsatilgan asar. - B. 35.

8. Абдуллаева Р. Шиллер ва узбек адабиёти. - Тошкент: Алишер Навоий номидаги

Узбекистон миллий кутубхона, -2012. Б. 72.

9. Qaraqalpaq tilining tusindirme so'zligi - Nukus: Qaraqalpaqistan, 1982. - B. 181.

10. Qaraqalpaq tilining tusindirme so'zligi - Nukus: Qaraqalpaqistan, 1982. - B. 506.

11. Узбек тилининг изох,ли лугати. 4жилд. - Тошкент: Узбекистан миллий энциклопедияси Давлат илмий нашрияти, 2004. - Б. 457.

12. Каримов К. Огабий. - Нукус: Билим, 2013. - Б. 3.

13. Каримов К. Огабий. - Тошкент: Е.Еулом номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи, 2020. - Б. 8.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.