CC BY
65Kurbannova D.S. assistenti Bozorova M.Sh. 2-bosqich talabasi
O'ng'arova X.H. 2-bosqich talabasi Kuchimov D.M. 2-bosqich talabasi Allamurodov S.N. 2-bosqich talabasi Jizzax politexnika instituti
BA'ZI KOMPLEKS BIRIKMALARNING HOSIL BO'LISH REAKSYALARIDAN ANALIZDA FOYDALANISH
Annotatsiya: Analitik kimyoda komplekshosil qilish reaksiyalari ionlarni va moddalarni topish, ajratish, niqoblash, aniqlash, kislota- asos xossalarni kuchaytrish, oksidlanish- qaytarilish potensialni o'zgartrish, cho'kmalarni eritish va boshqa maqsadlarda keng qo'llaniladi.Analitik kimyoda kompleksbirikmalar ko'pdan buyon ishlatilibkelinmoqda. Analizda faqat anorganik ligandli komplekslar emas, balki organik ligandli komplekslar ham keng qo'llaniladi.
Kalit so'zlar:kompleks birikmalar, kompleks hosil bo'lish reaksiyalari kompleks barqarorlik, atom ion radiusi va ionlanish potensiali, kompleks zaryadi, bog'lanishkovalentligi va ligandradiusi.
Kurbannova D.S. assistant Bozorova M.Sh.
2nd stage student Ongarova H.H.
2nd stage student Kuchimov D.M.
2nd stage student Allamurodov S.N.
2nd stage student Jizzakh Polytechnic Institute
USING FORMATION REACTIONS OF SOME COMPLEX COMPOUNDS IN ANALYSIS
Abstract: In analytical chemistry, complex formation reactions are widely used for finding, separating, masking, identifying ions and substances,
enhancing acid-base properties, changing oxidation-reduction potential, dissolving precipitates, and other purposes. Complex compounds are used in analytical chemistry. It has been used since p. Not only complexes with inorganic ligands, but also complexes with organic ligands are widely used in the analysis.
Key words: complex compounds, complex formation reactions, complex stability, atomic ionic radius and ionization potential, complex charge, bond covalency and ligand radius.
Analitik kimyoda ishlatiladigan komplekslar to'rt turga bo'linadi. Birinchi turkomplekslargakovalent va donar- akseptor bog'lanish bitta yagona atom orqali amalga oshadigan kompleksalar kiradi bularning ko'pchikigida kovalent bog'lanish -OH, -SO3H, -COOH, = NOH, =NH, =SH singarifunksional gruppalardagi vadarodning almashinishi hisoboga yuzaga kealdi[1, 2, 3].
Ikkinchitur komplekslarida kovalent va donar- akseptor bog'lanish turli xil atomlar orqali ro'yobga chiqadi. Bularda kovalent bog'lanish yuqoridagi gruppalar atomlari bilan, donor-akseptor bog'lanish esa yulduzchalar bilan ko'rsatilgan. >N*H, -NO*H, -O*H, -CO*, >S*atomlar orqali amalga oshadi[4,
5, 6].
Uchinchu tur komplesklar donor -akseptor bog'lanish bir necha yoki bir xil atomlar bilan komplekslar kiradi.Ko'pincha bu gruppaga azotli kompleklar mos keladi[7, 8].
To'rtinchi tur komplekslarida donar-akseptor bog'lanish bir xilturdagi atomlar bilan amalaga oshadi. Bu gruppa kompleskning zaryadi markaziy atomning zaryadiga mos keladigan ammiakat, akvo, organik aminlar, NO va boshqa bo'lgan komplekslar kiradi. Ikkinchi va Uchinchi tur komplekslariga ichkikompleksbirikmalar kirib, analitik kimyoda qo'llaniladigan kompleksalarning aksaryati ikkinchi tur kompleksalriga talluqlidir.Birinchi tur kompleskalari esa ko'pincha niqoblash maqsadida foydalaniladi[9].
Xossalari. Anorganik ionlarning kompleks hosil qilish xususyati har xil. Buxossa tegshli elementlarining davriysistemadagi o'rniga bog'liq. Davriy sistemaning VIII gruppasida joylashgan elementlarining kompleks hosilqilish qobilyati kuchli.Umuman d-elementlarning kompleks hosil qilish qobiliyati kuchli bo'lib p-elementlarniki ancha kuchsiz. Kompleks hosil bo'lishi tegishli erituvchilarda taqsimlanmagan elektron boshqa juftlarining mavjudigiga bog'liq. Masalan ammomiy ioni ham kompleks iondir.Uning hosil bo'lishi:
NH3+H+=NH4+
Kompeks hosil bo'lishdadonar akseptor ( kordinatsion) bog'lanish muhim hisoblanadi. Bu jarayonnikompleks hosil bo'lishkonstantasi yordamida ifodalashmumkin. Masalan kadmiyning ammiakatkompleksi quydagicha hosil buladi:
Cd2+=NH3=[cd(NH3)]2+:Pk1=2.65
[Cd(NH3)]2++NH3=[Cd(NH3)2]2+: Pk2=2.10
[Cd(NH)2]2++NH3=[Cd(NH3)3]2+:Pk=1.44 [Cd(NH)3]2++NH3=[Cd(NH3)4]2+ pk4=0.93
Bundan ko'rinadiki, eng avvalo, koordinatsion soni birga teng bo'lgan eng oddiy kompleks, keyin koordinatsion son ikki, uch, to'rt hakazo bo'lgan komplekslar hosil bo'ladi kompleksning beqarorligi konstantakariga (K)teskari bo'lgan beqarorlik (Sjko'proq amaliy ahamyatga ega.yuqoridagi misolda keltrilgan[Cd(NH3)4]2+ komplesk tarkibiy qismlarga tartibida parchalanadi. Bu jaroyonni ifodalashda beqarorlik yoki uning teskarisibo'lgan barqarorlik konstantalaridan foydalaniladi. Masalan, quydagi muvozanatni ko'rib chiqaylik: [Cd(NH)4]2+=[Cd(NH3)3]2+ Komplekslar barqarorligini markaziy atom ion radiusi va ionlanish
potensialig *a bog'ligi
Kompleks ion markaziy atom ion radisui, nm Markaziy atom ionlanishining potensiali, eV Barqarorlik
[Ag(NH3)3]+ 0.113 7.576
[Cu(NH3)2]+ 0.098 7.726 10.86
[Cu(NH3)4]2+ 0.080 20.292 12.03
[Co(NH3)6]2+ 0.078 17.06 4.39
[Co(NH3)6]3+ 0.0364 33.49 35.21
Ko'pchilik hollarda d-elementlarning komplekslari s va p- elementlarning kompleksalridan barqaror bo'ladi[10].
Ligandlarning kimyoviy xossalari asosida ligand almashinish reaksiyalarini izohlash mumkin. Umumiy ligand kovalent radiusining oshishi bilan kompleksning barqarorligi oshadi. Biroq bunga teskari bo'lgan missolar ham mavjud[11].
Komplekslar barqarorligining bog'lanish kovalentligi va ligand radiusiga
bog'liqlogi
Ligand Ligandradiusi, nm Cd2+ Hg2+ Bi3+ Zn2+ In3+ Sn2+
F 0.133 0.30 1.56 4.70 1.26 - 4.85
Cl 0.181 2.05 6.74 2.43 -0.19 1.00 1.51
Br 0.196 2.23 9.05 2.26 - 1.30 0.90
J 0.220 2.17 12.87 2.89 -0.47 1.64 -
Koordinatsion birikmalar, kompleks birikmalar — markaziy atom (yoki ion) va u bilan bog'langan molekula yoki ionlar — ligandlardan tashkil topgan komplekslar. Markaziy atom (kompleks hosil qiluvchi), odatda, akseptor, ligandlar esa elektronlarning donorlari bo'lib, kompleks hosil bo'lganda ular orasida donor-akseptor yoki koordinatsion bog'-lanish vujudga keladi. Kompleks elektroneytral yoki noelektrolit, musbat (kompleks kation) yoki manfiy (kompleks anion) zaryadli bo'lishi mumkin. Mac, [Cu(NH, )4]2+, [Fe(CN)6]4\ Agar eritma yoki gaz holatidagi Koordinatsion birikmalar bir xil ligandlardan tuzilgan bo'lsa, komp-leksdagi barcha bog'lar bir xil, agar har xil
ligandlardan iborat bo'lsa, bog'lar tavsifi ligandlar xossalariga bog'liqbo'ladi. Mac, [W(CH, CN)(O)F4] kompleksida donorakseptor, oddiy kovalent bog'lar va qo'sh bog' hosil bo'ladi[12].
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Kurbanova D. S. et al. Titration of Cu (II) IONS WITH SOLUTIONS of ORGANIC REAGENTS //Eurasian Journal of Engineering and Technology. -2022. - Т. 7. - С. 47-50.
2. BuriyevaMadina Shokir qizi" Ba'zi kislota amidlari bilan kompleks birikmlar sintezi va tadqiqoti"
3. Sobirovna K. D., Ziyatovna Y. Z. Amperometrik usulda Cu (II) VA Au (III) ionlarini aniqlash //Журнал естественных наук. - 2021. - Т. 3. - №. 5. - С. 36-40.
4. Усмонов, М.Т. (2021). Вычисление двойного интеграла. Примеры решений. «Science and Education» Scientific Journal, Tom-2, 192-201.
5. Усмонов, М.Т. (2021). Метод прямоугольников. «Science and Education» Scientific Journal, Tom-2, 105-112.
6. Усмонов, М.Т. (2021). Как вычислить длину дуги кривой?. «Science and Education» Scientific Journal, Tom-2, 86-96.
7. Усмонов, М.Т. (2021). Вычисление площади фигуры в полярных координатах с помощью интеграла. «Science and Education» Scientific Journal, Tom-2, 77-85.
8. Усмонов, М.Т. (2021). Повторные пределы. «Science and Education» Scientific Journal, Tom-2, 35-43.
