Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ПСИХОЛОГЛАРДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШНИНГ ЭНГ МУХИМ ШАРТИ'

БЎЛАЖАК ПСИХОЛОГЛАРДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШНИНГ ЭНГ МУХИМ ШАРТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
49
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
коммуникатив компетентлик / коммуникация / компетентлилик / мулоқот / коммуникатив компетенция / коммуникатив қобилиятлар. / communicative competence / communication / competence / communication / communicative competence / communicative skills.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Ахмедов Акмалжон Юсуфович

Ушбу мақолада бўлажак психологларда коммуникатив компетентликни шакллантириш масалалари алохида ёритилган. Педагоглар тайёрлаш таълим жараёнининг асосий вазифаси бўлиб, бўлажак психологларни касбий-педагогик тайёргарлигининг ажралмас қисми бўлган коммуникатив компетентлиликни шакллантириш ва ривожлантиришга қаратилган долзарб масалалар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPING COMMUNICATIVE COMPETENCE IN FUTURE PSYCHOLOGISTS IS THE MOST IMPORTANT CONDITION FOR INCREASING THE QUALITY OF EDUCATION

This article discusses the issues of formation of communicative competence in future psychologists. The training of teachers is the main task of the educational process, covering current issues aimed at the formation and development of communicative competence, which is an integral part of the professional and pedagogical training of future psychologists.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ПСИХОЛОГЛАРДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШНИНГ ЭНГ МУХИМ ШАРТИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

БУЛАЖАК ПСИХОЛОГЛАРДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШНИНГ ЭНГ МУХИМ ШАРТИ Ахмедов Акмалжон Юсуфович

Фаргона давлат университети педагогика кафедраси укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6527635 Аннотация. Ушбу мацолада булажак психологларда коммуникатив компетентликни шакллантириш масалалари алохида ёритилган. Педагоглар тайёрлаш таълим жараёнининг асосий вазифаси булиб, булажак психологларни касбий-педагогик тайёргарлигининг ажралмас цисми булган коммуникатив компетентлиликни шакллантириш ва ривожлантиришга царатилган долзарб масалалар ёритилган.

Калит сузлар: коммуникатив компетентлик, коммуникация, компетентлилик, мулоцот, коммуникатив компетенция, коммуникатив цобилиятлар.

DEVELOPING COMMUNICATIVE COMPETENCE IN FUTURE PSYCHOLOGISTS IS THE MOST IMPORTANT CONDITION FOR INCREASING THE QUALITY OF EDUCATION Abstract. This article discusses the issues of formation of communicative competence in future psychologists. The training of teachers is the main task of the educational process, covering current issues aimed at the formation and development of communicative competence, which is an integral part of the professional and pedagogical training offuture psychologists.

Keywords: communicative competence, communication, competence, communication, communicative competence, communicative skills.

КИРИШ. Булажак психологларда коммуникатив компетентлик сифатини, уларда эркин, фаол, мустакил фикрлай олиш, укув-тарбиявий жараённи моделлаштира олиш, шунингдек таълим-тарбиянинг янги гоя ва

ISSN: 2181-3337

SCIENCE AND INNOVATION

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

2022 № 1

TexHonoruanapuHu MycTaKun aparum xaMga ynapHu TarSu; эта onum KOMneTeHnnrHHH maKnnaHTupum opKanu omupum MyaMMocu SyryHru KyHga MaB^yg SynraH h^thmohh-chcchh, ukthcoahh Ba MagaHufi mapouTnapga gon3apS xucoSnaHagu. ffly ypuHga npe3ugeHTHMH3 ffl.Mup3HeeBHHHr "EmnapuMH3HHHr MycTa^un ^uKpnafiguraH, WKcaK uHTenneKTyan Ba MatHaBufi canoxuaTra эгa SynuS, gyHe Mu^ecuga y3 TeHrgomnapura xeH Kaöcu coxaga Sym KenMafiguraH HHCOHnap SynuS KaMon Tonumu, SaxTnu Synumu ynyH gaBnaraMro Ba ^aMH^THMHHHHr 6op KyH Ba HMKOHH^raapuHH ca^apSap этaмнз" geraH ^HKpnapu umuMH3HHHr Ma^cagura SeBocura moc Kenagu.

^Khh Ba YpTa fflap^HuHr SyroK Myra^aKKupnapu (A6y PafixoH EepyHufi, A6y Anu uSh Cuho, A6y an-KuHgufi, Hocup XycpaB, A6y Hacp

OopoSufi, YMap X,aöeM, MyxaMMag uSh Myco Xopa3Mufi Ba Som;a) KynnaS Matpu^amapBap onuMnap ycuS KenaeTraH aBnogra TatnuM-TapSua Sepumga y^KTyBHuHuHr ponu, aÖHuKca TapSuaHuHuHr TapSuanaHyBHu SunaH Myno^oTuHuHr axaMuaTu MyxuMnuruHu TatKugnaraHnap. ^oMycufi onuMnap TOMoHugaH MynoKpTHuHr MoxuaTu, MeTognapu, maKnnapu, BocuTanapu Ba пpннцнпnapн umnaS HuKunraH SynuS, ynap xo3upru Ba;Tga xaM y3 axaMuaTuHu fiy^oTMaraH. XycycaH, "axmunuK, ogoS, xymMyoMananuK Macananapu Hmom EyxopufiHuHr 4 ^ungnuK "An ^öMet ac-caxux" acapuHuHr Sup ^unguga ogoS, axno;, MyoMana, Myno;oT xasugaru xagucnapHu ®:aM этгaнnap. YmSy KuroSga ufiMoHHuHr MyKaMMan SynMoruHuHr yH mapTu Kypcaranagu: Tyrpu эtтнк;ognн SynMo;; Kumunap SunaH axmu MyHocaSaTga SynMo;; Kumu y3 ycTuga umnaMoru Ba yзннн uSogar Ba uToaira Ha^upMoru KaSunap. Hhmoh gapaxTra TeHrnamTupunagu Ba yHuHr 60 gaH opTu; moxnapu Sop, - geS uhmoh Senrunapu caHaS yTunaguKu, SynapHuHr xap Supu uhcoh MatHaBufi Kue^acuHuHr MyKaMMannamyBura Tatcup этyвнн xucnarnapgup. Eynap KyfiugarunapgaH uSopar:

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

"Кули билан ва тили билан узгаларга озор бермаган киши мусулмондир", "Узингиз яхши курган нарсани биродарингизга раво курмагунингизча хеч бирингиз мумин була олмайсиз".

Учта хислатни узида мужассам килган кишининг иймони мукаммал булгайдир:

- инсофли ва адолатли булмок;

- барчага салом бермок;

- камбагаллигида хам садака бериб турмок"

Демак, буюк алломамиз нафакат инсоннинг чиройли хулкига, маънавий-ахлокий муносабатларига шунингдек, унинг фаолият намуналарига хам катта эътибор каратган.

"Баркамол инсон"ни шакллантириш гоясининг ривожига буюк ватандошларимиз, комусий олим Абу Али ибн Сино ва Х,азрат Алишер Навоий катта хисса кушган. Уларнинг педагогик карашларини интеграл педагогика концепцияси нуктаи назаридан ургана бориб ишонч хосил килиш мумкинки, улар маънавий-ахлокий, аклий, эстетик ва жисмоний таълимнинг узаро алокаларига асосланиб мукаммал инсонни шакллантиришнинг етакчи йуналишини кашф этишга харакат килганлар. Ахлокий таълим мазмунига улар ёшлардаги ният поклиги, фидоийлик, химматлилик, тугрилик, бегаразлик, вазминлик каби хислатларнинг ривожланишини киритган. Айни пайтда улар инсон табиатига хос булган рационализаторлик, ташаббускорлик, узгарувчанлик ва фикр мустакиллиги, омилкорлик заруратини тан олган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ. Укитувчининг етук мутахассис сифатидаги коммуникатив компетентлилигини ривожлантириш усиб келаётган ёшларни мехнат фаолиятларида уз урнини топишларига, сифатли таълим олишларига, шахслараро ижтимоий-маданий мулокотларини шакллантиришга ёрдам бериши керак, бирок бунда энг мухими - шахсни талабга тула жавоб берадиган даражада ривожлантириш ва

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

унинг уз имкониятларини амалга ошириши учун зарурий шароитларни яратиш долзарб муаммодир.

Айнан шунинг учун педагоглар тайёрлаш таълим жараёнининг асосий вазифаси булажак укитувчини касбий-педагогик тайёргарлигининг ажралмас кисми булган коммуникатив компетентлиликни шакллантириш ва ривожлантиришга каратилган булиши керак.

"Коммуникация" сузи лотинча"сошшитсо" сузидан олинган булиб, "умумий килаяпман, боглаяпман, муомала килаяпман" деган маъноларни англатади. "Коммуникация" сузи билан узакдош булган "коммуникабеллик" - "муомала килишга лаёкати бор" маъносида, "коммуникабел" -"киришимли, дилкаш" маъносини билдиради, шунингдек "коммуникатив" -яъни "коммуникацияга оид".

Коммуникация - бу, биринчи навбатда, фаолият усули булиб, у инсонларнинг узаро муомалага мослашишини намоён килади. Демак, коммуникация узига хос узаро фикр алмашиш жараёни сифатида кабул килиниши мумкин, бунинг натижасида узаро ёрдам курсатиш ва мураккабликнинг турли даражаларидаги харакатлар мувофиклиги таъминланади. Шунингдек, коммуникацияни мулокотнинг таркибий кисмларидан бири сифатида белгилаш мумкин.

Е.Н.Зарецкаянинг фикрича, коммуникатив фаолият маълум тартибда амалга оширилувчи изчил харакатлар тизими булиб, уларнинг хар бири хусусий вазифаларни хал килишга каратилган ва муомала максади томон куйилган узига хос "кадам" сифатида куриб чикилиши мумкин". Таникли тадкикотчи А.Н.Леонтьевнинг концепциясига таянган холда, унда "коммуникатив фаолият"нинг, аник структуравий компонентлардан иборат (1.1-чизма) эканини куриш мумкин.

1.1-чизма.

"Коммуникатив фаолиятнинг структуравий компонентлари" ( А.Н. Леонтьев концепцияси буйича)

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

KoMMyHHKaTHB ^aonuarnuHr npegMeTH öomKa HHcoHgup

KoMMyHHKaTHB MynoK£THH omupumgaH Ma^cag

MOTHBnap-aManra Ky3naHraH

KoMMyHHKaTHB ^aonuarnuHr Ba3H$anapH - Ma^cagra эрнmнm ynyH MynoKOT ^apaeHHga aManra

omupunyBHH Typnu-TyMaH xapaKaraap

KoMMyHHKaTHB ^aonuarnuHr Maxcynu - MynoKOT Hara^acuga aparanyBHH

MatHaBHH Ba MoggHH xapaKTepra эгa öynraH Ty3HnMaHHHr xocun öynumu

MynoKOTra öynraH эx1тнe:«: HHCOHHHHr öomKa HHCOHnapHH \öunumra Ba ynapHH öaxpnam, x,aMga my opKanH Ba ynap epgaMHga y3-y3HHH öunum x,aMga y3-y3Hraöaxp öepumra öynraH HHTunumugaH HÖopaT

KoMMyHHKaTHB ^aonuATHHHr

xapaKaraapu - öom^a HHcoHra öynnaHHnraH ÖHp öyTyH aKT öynuö, Myno^oT xapaKaTnapHHHHr HKKHTa acocHH - TamaööycnH Ba ^aBoönH KaTeropHanapHra эгa

KoMMyHHKaTHB ^aonuATHHHr

BocHTanapH öy - oпepaцнanap öynuö, ynap epgaMHga MynospT xapaKaraapu aManra omupunagu

Koмпeтeнцнa (noT.: competentia - TerHmnH, oug, ano^agop,Moc, MyBo^HK KenHm)TepMHHH MatnyM cox,ara oug öHnHM, ManaKa Ba KyHHKManap, Ta^puöaHH aHrnaTagu.

KoMMyHHKaTHB кoмпeтeнцнa-maхc ToMoHHgaH THn Ba HyTK MagaHHaTHHH öHnHm acocuga maKnnaHTHpHnraH TypnH KoMMyHHKaTHB xpguca Ba Ba3HaTnapgarH HyTKHH axnoK TH3HMHgup. "By TH3HM TapKHöHra KoMMyHHKaTHB ponnapHH (cy3noBHH Ba thhetobhu), myHHHrgeK, h^thmohh ponnapHH, HyTK CTparerHa Ba TaKTHKanapuHH, этнкa Ba ogoö-axnoK KouganapuHH эгannam

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

Kupagu, ynapga ymSy MagaHuaTga ;aSyn KunuHraH maxcHuHr Typnu umuMoufi rypyx BaKunnapu SunaH xap xun caSaS Ba Ba3uaTnapga ano;aga Synum ycynnapu u^oganaHagu'XT.B. MaTBeeBa). 2006 fiun 18 geKaSpga EBpona napnaMeHTu Ba KeHramu y3nyKcu3 TatnuM yHyH Kyfiugaru TaaHH кoмпeтeнцнanapнн TaBcua Kungu:

1. Y3 oHa Tunuga Myno;oT ;una onum.

2. ^eT Tunuga Myno;oT ;una onum.

3. MaTeMaTuK KoMneTeHTnuK xaMga $aH Ba TexHuKa coxacugaru acocufi кoмпeтeнцнanap.

4. Pa;aMnu KoMneTeHTnuK.

5. y^umHu ypraHum.

6. h^tumouh Ba $y;aponuK кoмneтeнцнacн.

7. TagSupKopnuK Ba TamaSSycKopnuK Tyfirycu.

8. MagaHuaTgaH xaSapgop Synum Ba yHu u^oganam.

X,o3upga "EBpona yHyH TaaHH кoмпeтeнцнanap" geS HoMnaHraH EBpona KeHramu cнмпoзнyмнga SenrunaHraH TaaHH кoмneтeнцнanap Kyfiugarunap:

YpraHumu KepaK: Ta^puSagaH axaMuaTra эгa xynoca HuKapumprannaraH SunuMnapuHu y3apo Sornafi onum, ynapHu TapraSnamrapum; y3ura moc KenaguraH ypraHum ycynnapuHu aHu;nam; MyaMMonapHu eHa onum.

H3nam: MycTa;un SunuM onum SunaH myrynnaHum; Typnu MatnyMoTnap Saзacннн ronam; TeBapaK-aTpo^gaH cypumTupum; экcnepтgaн MacnaxaT onum; axSopoT onum; xy^^aTnap SunaH umnam Ba ynapHu TypKyMnam.

yfinam: yTraH Ba xo3upru Bo;eanap opacugaru y3apo Sornu^nuKHu Tonum; ^aMuaT puBo^naHumuHuHr y eKu Sy ^uxaraapura TaHKugufi eHgamum; MypaKKaSnuK Ba y3ura SynraH umoHH fiyKonumura ;apmmypMo;; SaxcnamyBnapga y3 noзнцнacннн эгanпam Ba maxcufi Hy;Tau Ha3apura эгa Synum; y^ueTraH Ba umnaeTraH ^ofigaru cuecufi Ba u^Tucogufi MyxuTHuHr MyxuMnuruHu aHrnam; canoMarauK, ucTetMon Kunum, TacBupufi caHtaT Ba agaSufi acapnapHu Saxonafi Sunum.

ISSN: 2181-3337

SCIENCE AND INNOVATION

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

2022 № 1

Хдмкорлик килиш: гурухда ишлаш ва хамкорлик кила олиш;карорлар кабул килиш -англашилмовчилик ва жанжалларни бартараф этиш;келиша олиш;шартномаларни ишлаб чикиш ва бажариш.

Фаолиятга киришиш:лойихдда катнашиш;жавобгарликни зиммасига олиш;гурухга ёки жамоага кириш хамда уз хдссасини кушиш;хамкор эканлигини исботлаш; уз ишини ташкил кила билиш;хдсоблаш ва моделлаштириш техникаларидан фойдалана билиш.

Куникиш: янги ахборот ва коммуникация технологияларидан фойдалана олиш; тез узгаришлар олдида мослашувчанлигини исботлаш;янги ечимларни топа билиш.

Маълум бир сохадаги фаолиятга доир компетенцияларга куйидагилар киради: "Тил ва коммуникативлик"; "Ижод ва дизайн"; "Инсон ва жамият"; "Саломатлик ва харакат"; "Табиат ва техника".

Ижтимоий компетенцияларга коммуникативлик, жамоада ишлай олиш, конфликтларни бартараф кила олиш, бошкаларни тушуниш, киришимлилик, ижтимоий жавобгарлик киради.

Британия мактабларида олтита таянч компетенциялар асос сифатида олинган. Уларни шартли равишда бир нечта гурухларга бирлаштириш мумкин. Асосий компетенциялар: мулокотга киришиш; хисоб-китоблар юритиш; ахборот саводхонлиги. Кенг куламли таянч компетенциялар: бошкалар билан ишлай олиш; укиш ва такомиллашиш малакаси; турли масала ва муаммоларни ечиш куникмаси. Шу билан бирга, фанда синонимик маънода кулланадиган "компетенция" ва "компетентлилик" тушунчаларини узаро фарклаш лозим. Ушбу тушунчалар узбек педагогик мактаби учун янгилик эмас, бирок шунга карамай, уларни турлича тушуниш кераклигига эътибор каратиш керак.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

НАТИЖАЛАР. Н.Ш.Турдиев, Ю.М.Асадов, С.Н.Акбарова, Д.Ш.Темировларнинг "компетентлилик", "компетенция" тушунчалари тавсифларида куйидаги холатларга алохида эътибор каратилади:

- билимлар мажмуининг амалда кулланилиши;

- шахснинг укуви, хислатлари, фазилатлари;

- амалий фаолиятга тайёргарлик улчови;

- муаммоларни хал этиш, амалда зарур натижаларни кулга киритиш лаёкати;

- шахснинг профессионал фаолиятини таъминловчи билим,куникма, малакалар яхлитлиги;

- фаоллашган (амалиётга татбик этилган) укув, билим, тажрибалар мажмуи;

- шахснинг максадли йуналтирилган эмоционал ирода кучи».

"Компетенция" ва "компетентлилик" тушунчаларини фарклашда

А.В.Хуторскийнинг фикри диккатга сазовор. "Компетенция"- предмет ва жараёнларнинг маълум доирасига нисбатан шаклланувчи шахснинг узаро боглик булган сифатлари (билимлар, кобилиятлар, малака ва куникмалар, фаолият усуллари) мажмуаси булиб, уларга нисбатан сифатли ва самарали таъсир курсатиш демакдир. Компетентлилик- киши томонидан мос компетенцияга эга булишни англатиб, уз ичига шахснинг унга ва фаолият предметига нисбатан мулокотини хам камраб олади.

Куринадики, "компетентлилик" психология ва педагогикага оид адабиётларда профессионал фаолиятнинг маълум турлари билан боглик сифатларгаэга булишни билдиради. С.И.Ожеговнинг изохли лугатида "хабардорлик, билганлик, бирор сохада обру-эътибор козониш"ни англатади. Шунингдек, Л.Хьелл ва Д.Зиглер компетентлиликка "психосоциологик сифат булиб, куч ва ишончни билдирувчи, уз ишининг муваффакиятли ва фойдали эканлигидан келиб чиккан туйгу булиб, инсонга унинг атрофидагилари билан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

хамкорликда самарали харакат килиши мумкинлигини англатади", дея таъриф берганлар.

Эдинбург университети (Шотландия) профессори, психология фанлари доктори Джон Равен, компетентлиликка узига хос "муайян сохада аник конкрет харакатларни самарали бажариш учун зарур булган ва тор мутахассисликка оид билимлар, алохида аник малака ва куникма, фикрлаш усуллари, шунингдек, килган харакатлари учун жавобгарликни тушунишни камраб олган узига хос кобилият", деб таъриф беради. Умуман олганда, коммуникациядаги компетентлилик инсоннинг узидаги адекват ёки адекват булмаган ориентацияси - шахсий психологик имконияти, шеригининг имконияти, вазият ва вазифани бажаришдаги имкониятини ривожлантиришни назарда тутиши аникланди.

Н.А.Муслимов ва бошкалар компетентлиликни куйидагича таърифладилар: "...фаолиятда назарий билимлардан самарали фойдаланиш, юкори даражадаги касбий малака, махорат ва иктидорни намоён эта олиш"

М.Т.Ахмедова эса компетентлилик деганда, "шахснинг бирор-бир сохадан хабардорлик, шу сохани билиш даражаси" тушунилишини, таъкидлаган.

"Рус тилининг изохли лугати"да С.И.Ожегов ва Н.Ю.Шведовалар куйидагича таъриф келтирадилар: "компетенция - бу маълум шахснинг етарли даражада хабардор булган саволлари доираси"

И.А. Зимняя компетентлиликни "инсоннинг ижтимоий-касбий фаолияти билан боглик булган билимлар хамда инсоннинг аклий ва шахс хусусиятларига асосланган тажриба" деб белгилайди, "компетенция" тушунчасига эса "кулланилмаган", "яширин", "потенциал" захира деб карайди. В.Н.Введенский эса "компетентлилик - бу маълум шахсга оид тавсиф, компетенция эса - конкрет касбий ёки функционал тавсифларнинг мажмуаси"дир, деб ёзади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

Таникли америкалик тадкикотчи Р.Мейерс компетентлилик тушунчаси деганда, "нафакат маълум фаолиятга оид категорияларга мос келишликни, балки шаклланган компетентликни ишлаб чикариш жараёнида намоён килишни" хам назарда тутади.

Шу билан бирга илмий-методик адабиётларда компетенциянинг турличаинтеграцион тавсифлари берилади.Булар:

- инсоннинг масъулиятни уззиммасига олишга кодирлиги, хамкорликда бирор карорни кабул кила олиш билан боглик булган ижтимоий компетенциялар;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- жамият хаётини тартибга солувчива муросасизлик хис-туйгуларини таркалишига тускинлик килишга ундовчи, шунингдек,инсоннинг бошка маданият, тил ва дин вакиллари булган инсонлар билан хамкорликда яшашга тайёрлигини узига хос тарзда англашига ёрдам берувчикомпетенциялар;

- айникса замонавий ижтимоий хаёт ва касбий фаолиятда мухим булган, инсоннинг ёзма ва огзаки мулокот килиш малакасини эгаллаганлигини белгиловчи компетенциялар;

- янги технологияларни эгаллашни устувор талаб деб белгилаётган информацион жамиятнинг вужудга келиши билан боглик компетенциялар;

- инсоннинг бутун умри давомида нафакат танлаган касби, шунингдек, шахсий ва ижтимоий хаёт билан боглик билимларни узлуксиз узлаштириб боришини таъминловчи компетенциялар.

Ж.Равен тадкикотларида компетенция "аксарияти мустакил булган, куплаб компонентлардан ташкил топган, ... баъзи компонентлар купрок когнитив сохага, бошкалари эса - хиссий хусусиятга оид, ... ушбу компонентлар самарали хулк, феъл-атворнинг таркибий кисми сифатида бир-бирларини алмаштириши мумкин"лиги айтилган.

МУХОКАМА. Тадкикотчи А.А.Бодалёвнинг изохлашича, "мулокотнинг коммуникатив томони инсонлар орасида маълумотлар билан уртоклашишдан, мулокотнинг интерфаол томони индивидлар орасида узаро

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

хамкорликни ташкиллашдан, яъни нафакат билим ва гоялар, шу билан бирга хатти-харакатлар билан ахборот алмашинишдан..., мулокотнинг перцептив томони бир-бирларини кабул килиш жараёнини мулокотдаги шерик деб кабул килиши ва шунинг заминида хамжихатлик муносабатидан иборат.

Шахс мулокот килаётган шерикларининг уз фикри, дунёкараши, гояларини тула-тукис ифодалашга психологик шароитлар яратиш, воситаларнинг бой, турли-туман палитрасини ташкиллаш, адекватликнинг барча перцептив, коммуникатив, интерфаол кирраларини эгаллашга йуналтирилган булиши керак".

Шунингдек, хар кандай соха мутахассиси фаолиятининг энг мухим жихатларидан бири булган маънавий-ахлокий,касбий компетенция тамойилига хам риоя килиши керак. Булажак укитувчининг касбий компетентлилиги бир катор узига хос таркибий кисмлардан иборат булиб, улар орасида самарали ва фойдали фаолиятни таъминлашда коммуникатив компетентлилик алохида урин тутади. Шундай килиб, маълум сохада компетентли булган мутахассис,сохагаоид масалаларда уз харакатларини самарали куллаш билан асосли мулохаза юритиши учунмос равишдаги компетенцияларни хам эгаллаган булиши керак. Шу билан бир каторда профессионал компетентлилик деганда, индивидуал-психологик структура хам тушунилади, у билим, касбий тажриба ва педагогнинг психологик тайёрлигини уз ичига олади.

"Коммуникатив компетенция», тушунчаси тилшунослар берган таърифга кура, "шахс томонидан тил ва нутк маданиятини билиш асосида шакллантирилган турли коммуникатив ходиса ва вазиятлардаги нуткий ахлок тизими эканини таъкидлаш лозим. Бу тизим таркибига коммуникатив ролларни(сузловчи ва тингловчи), шунингдек, ижтимоий ролларни, нутк стратегияси ва тактикаларини, этик ва одоб-ахлок коидаларини эгаллаш киради, уларда ушбу маданиятда кабул килинган шахснинг турли ижтимоий

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

rypyx BaKunnapu SunaH Typnu caSaS Ba Typnu Ba3uaTnapga anoKaga Synum ycynnapu u^oganaHagu"

M.ffl.Py3MeToBaHuHr Kafig KunumuHa, "SomKa Tunga cyзnoвннnapнннг KoMMyHuKaTuB KoMneTeHTnunuru - Sy yKyBHunapHuHr xaeTufi, aManufi Ba Ha3apufi Basu^anapHu xan Kunum yHyH SomKa TunHu ypraHum ^apaeHuga эгannaгaн SunuM, ManaKa Ba KyHuKManapugaH ^ofiganaHumra Tafiep экaнnнгнgнp".

negaroruK KoMneTeHTnunuK Kyfiugarunapga HaMoeH Synagu: "negarorra xoc SynraH MaxopaT acocuHu TamKun этyвнн negaroruK MynoKoT MagaHuaTu yHuHr TanaSanap ^aMoacu, oTa-oHanap, xaMKacSnap xaMga paxSapuaT SunaH yromTupunaguraH MynoKoT ^apaeHuga HaMoeH Synagu. EyHga, afiHuKca, negarorHuHr TanaSanap ^aMoacu SunaH y3apo MynoKoTu MyxuM axaMuaTra эгa. negaror TanaSanap SunaH MynoKoTra Kupumum, yHuHr caMapanu Synumura uHTunagu".

3aMoHaBufi u^TuMoufi Ba KacSufi mapouTnapga KoMneTeHTnunuK MynoKoTuHu puBo^naHTupum yHu yfiryHnamTupumHuHr KaTop npннцнnнan-MyxuM fiyнanнmnapннн TaKo3o Kunumu MyMKuH. EupoK aManueT yHyH "KoMMyHuKaraB KoMneTeHTnunuKHu TynaKoHnu puBo^naHTupum yHyH MynoKoTHuHr xu3Marra oug-aManufi eKu ponnu, myHuHrgeK, SomKa maxcufi TypnapuHu HeKnam MyxuM. OgaTga, Ta^oByT yHyH acoc mepuKnap opacugaru ncuxonoruK Maco^a Synagu, Sy "MeH - ceH - KoHTaKT". MogoMuKu, ran Ha^aKar "TamKu" MatnyMoTnap, SanKu SupranuKga xan KunuHumu KepaK SynraH xu3Marra oug HaMyHanu^unoBofi) Ba3u$a xaKuga Sopap экaн maxc mepurura y3u, y3 uhku gyHecuHu HaMoeH Kunagu, SyHga mepuKKa "aKuH uhcoh" MaKoMuHu Sepagu, MynoKoT эca tom MatHoga umoHHnu Synagu".

YMyMaH KoMMyHuKaTuB KoMneTeHTnunuK Kyfiugaru y3ura xoc ннтeгpaцнoн xycycuaTnapgaH uSopar:

1. MynoKoT aManra omupunumu MyMKuH SynraH KoMMyHuKaruB BasuaTHu нeгнзннн н^тнмoнfi-ncнxonoгнк nporHo3namTupum.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

2. Мулокот жараёнини узини ижтимоий-психологик дастурлаш, бунда коммуникатив вазиятнинг уз-узига хослигига алохида эътибор каратилади.

3.Коммуникатив вазиятда мулокот жараёнларини ижтимоий-психологик бошкарув хусусиятлари билан амалга ошириш.

Коммуникатив компетентлилик "тугма кобилият булмай, инсон томонидан ижтимоий-коммуникатив тажрибани эгаллаш жараёнида шаклланувчи кобилиятдир. Коммуникатив-ижтимоий тажриба, аввало, муносабатларни узгартириш механизмини уз ичига олиб, нуткни стилистик жихатдан турли вариантларда куллашда намоён булади. Бундай узгаришнинг асосида мулокот иштирокчилари уртасидаги ролли мулокотларнинг узгариши ётади".

Укитувчининг коммуникатив компетентлилиги тушунчаси уз ичига куйидаги харакатлар учун зарур булган уйгунлашган компетенцияларни киритишни талаб этади:

- шахслараро идрок килиш ва коммуникатив мулокот(перцептив компонент) вазиятларинибахолаш;

-коммуникатив мулокот (рефлексив компонент) жараёнида уз-узини тахлил килиш ва уз-узига бахо бериш;

- шахслараро мулокот учун мос воситаларни танлаш;

- мулокот жараёнини бошкариш ва инсон ахлокини мос равишда тартибга солиш.

Бунда концепцияга мос равишда даражалар тузилиши катъий иерархияга асосланган - юкори даража куйидагиларини белгилайди.

ХУЛОСА. Коммуникатив компетентлилик педагог томонидан танланган коммуникация услубида ва мулокотдаги ролли уринларда уз ифодасини топиши мумкин, улар етакчилик килувчи узаро таъсир килиш максадлари билан таъминланиб, баркарор экспрессив хусусиятлар, шу билан бир каторда,мулокот вазияти жараёнидаги коммуникатив харакатлар билан тавсифланади. Педагогнинг коммуникатив позицияси унинг мулокотнинг

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

SenrunaHraH MaKcagnapura эpнmнm fiynnapu xaMga cyxSargomu maxcura HucSaraH SynraH MyHocaSaru, myHuHrgeK, y3apo TatcupHuHr aHuK MynoKoT ycnySu ^apaeHuga aManra omumu MyMKuH SynraH y3ura xoc TanaSnapuHu aKc эттнpнmн MyMKuH. fflyHuHrgeK, MyafiaH MynoKoT ycnySu xaM MaB^yg SynuS, SyHga Su3 uhcohhuot yHu ypaS TypraH Kumunap SunaH y3apo SornaHumu mapournapuga тyFpнgaн-тyFpн HaMoeH Synumu MyMKuH SynraH xap KaHgafi KoMMyHuKaTuB xynK-arBopuHuHr uHguBugyan, SapKapop maKnuHu TymyHaMu3. OgaTga, ponnu BasuaTHuHr anMamumu uHcoHga MynoKoT ycnySuHuHr anMamuHumura onuS Kenagu. AfiHaH myHuHr yHyH MynoKoT ycnySuHu MyafiaH HyKTau Ha3apHu u^oganamHuHr anoxuga maKnu geS xucoSnam MyMKuH.

KoMMyHuKaTuB KoMneTeHTnunuKHuHr MoxuaTu Ba тyзнnнmннн cuHHKoBnuK SunaH ypraHum Su3ra uKKuTa, y3apo SoFnuK Ba y3apo anoKaga SynraH gapa^anapHu a^parnm umkohuhu Sepgu: SupuHHu gapa^a SeBocura MynoKoTHuHr y3uga KoMMyHuKaTuB KoMneTeHTnunuKHuHr HaMoeH SynumuHu SenrunaS Sepagu, atHu uhcohhuot KoMMyHuKaruB xynK-arBopuga; ukkuhhucu, yKuTyBHu KacSufi мoтнвaцнacннннг y3ura xoc xycycuaTnapu Ba fiyнanтнpнnнmн, yHuHr MynoKoTra anoxuga эxтнe^н opKanu negaroruK-KoMMyHuKaTuB KagpuaTnapHu KupuTumu KepaK.

KypuS HuKunraH KoMnoHeHTnapHuHr SapHacu ^aMnaHraHga, KoMMyHuKaTuB KoMneTeHTnunuKHuHr MatnyM мaзмyн-мoxнaтннн HaMoeH Kunagu Ba uhcoh maxcuHuHr y3apo SoFnuK xaMga Sup-SupuHu TaKo3o KunraH энг MypaKKaS cu^araapuHu maKnnaHTupagu. Haru^aga KoMMyHuKaruB KoMneTeHTnunuK negarorHuHr MyxuM axaMuaTnu KacSufi-fiByHanrapunraH TaBcu^napugaH Supu cu^aruga HaMoeH Synagu, ymSy KoMneTeHTnunuKHuHr puBo^naHumu эca onufi npo^eccuoHan TatnuMga SupuHHu rangaru Ba3u$a xucoSnaHagu. ^aMuaT puBo^naHumuHuHr 3aMoHaBufi SocKuHnapu, TatnuMgaru aHru napagumanap - SynapHuHr SapHacu KoMMyHuKaruB кoмпeтeнцнaнн maKnnaHTupum MyaMMocuHu aHru Ma3MyH SunaH Tyngupagu.

ISSN: 2181-3337

SCIENCE AND INNOVATION

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

2022 № 1

Адабиётлар

1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Т.: Узбекистон, 2017. - 146 б.

2. Азимова З.Э. Укувчиларнинг шахслараро муносабатлари интеграл диагностикаси. Дисс... канд. пед. наук. - Тошкент, 2009. 23 б

3. Азимова З.Э. Укувчиларнинг шахслараро муносабатлари интеграл диагностикаси. Дисс. канд. пед. наук. - Тошкент, 2009. 25 б

4. Гойхман О.Я., Надеина Т.М. Речевая коммуникация: учебник. - М.: ИНФРА-М, 2001 167 б

5. Шибутани Т. Социальная психология.- Ростов н/Д:Феникс, 1999. 342 б

6. Зарецкая Е.Н. Риторика: теория и практика речевой коммуникации. - М.: Дело, 2001. 287 б

7. 7.Ван Дейк Т.А. Язык, познание, коммуникация. - М.: Прогресс, 1989. 112-113 б.

8. 8.Ахмедов, А. Ю. (2020). БУЛАЖАК У^ИТУВЧИЛАРДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИХАТЛАРИ. Academic research in educational sciences, (4).

9. 9.Ахмедов, А. Ю. (2020). ТАЬЛИМ ЖАРАЁНИДА БУЛАЖАК УКДГУВЧИЛАРНИ КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК ТАЙЁРГАРЛИГИНИНГ АЖРАЛМАС ^ИСМИ БУЛГАН КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ. ИННОВАЦИИ В ПЕДАГОГИКЕ И ПСИХОЛОГИИ, (SI-2№ 8).

10. 10. Ахмедов, А. Ю. (2022). БУЛАЖАК У^ИТУВЧИЛАРДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3(1), 5-9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.