Научная статья на тему 'Ғазначиликда автоматлаштирилган ахборот тизимини жорий этишнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш'

Ғазначиликда автоматлаштирилган ахборот тизимини жорий этишнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
162
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қўчқоров Т. С.

Жаҳон амалиётида ахборот тизимларини корхона ва тармоқларга жорий этишдаги инвестиция харажатларини баҳолаш бўйича жуда кўплаб усуллар мавжуд бўлиб, уларнинг деярли кўпчилиги ўтган асрнинг 80-90 йилларидан бери давом этиб келаётган ахборот технологияларини қўллашга қилинадиган тўғридан-тўғри харажатлардан олинадиган иқтисодий самарадорликни аниқлашга қаратилгандир(1-6). Лекин бу усуллар соҳадаги бўлаётган чуқур ўзгаришларни, айниқса мустақил давлатлар ҳамжамияти тараққиётида бўлаётган чуқур такибий ўзгаришларни, яъни режали иқтисодиётдан бозор иқтисодига ўтиш жараёнларини ўзида акс эттирмаган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ғазначиликда автоматлаштирилган ахборот тизимини жорий этишнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш»

' 68 дАвлАт^юджётИвАТАзнАчйлйктйзймИТ )

s_ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА_)

К,учк,оров Т.С.

Молия вазирлиги Ук,ув маркази "Бухгалтерия х,исоби ва ахборот тизимлари" кафедраси мудири, и.ф.н., доцент

ГАЗНАЧИЛИКДА АВТОМАТЛАШТИРИЛГАН АХБОРОТ ТИЗИМИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ИКТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИНИ БАДОЛАШ

Жахон амалиётида ахборот тизимларини корхона ва тармоцларга жорий этишдаги инвестиция харажат-ларини бахолаш буйича жуда куплаб усуллар мавжуд булиб, уларнинг деярли купчилиги утган асрнинг 8090 йилларидан бери давом этиб келаётган ахборот технологияларини цуллашга цилинадиган тутридан-ту^ри харажатлардан олинадиган ицтисодий са-марадорликни аницлашга царатилгандир(1-6). Лекин бу усуллар сохадаги булаётган чуцур узгаришларни, айницса мустацил давлатлар хамжамияти тарацциётида булаётган чуцур таки-бий узгаришларни, яъни режали ицтисодиётдан бо-зор ицтисодига утиш жараёнларини узида акс эт-тирмаган.

Xax,OH,ganu Mawx,yp 6ax,O-aw KOMna-Humcu Gartner GroupHurnr "Business Value of IT - BVIT" (ax6opoT TexHO-nonim-napuHui Kyn.nawHMHr 6i3Hecra ax,aMumTu) HyKjau Ha3apugaH Kapawu x,O3upnu 3aMOHaBuM ëH-

gawyBra moc Kenagu ge6 x,uœ6.naMMM31. By KOMnaHium TOMOHigaH TaK-u^ этunaëтгaн ax6opoT TexHonoruflnapiHU Ky--awHUHr caMapagop-uriHi aHUK-aw ycynu xa^OHga TaH oniHraH TVO (Total Value of Opportunity) Ba puBOxnaHTipyB^u ëHgowyB TCO (Total Cost of Ownership) кoнцenцuflnapuнuнг aManuM Ky-naHuwu 6ynu6 ^uco6naHaflu. By TaK-u^ этunaëтгaн ycy-Humr MatHO-cu wyHgaH M6OpaTKM, ax6OpOT TexHO-O-num-napuHU Ky-nawHuHr caMapagOp-uru-hu aHuK-awga 5 Ta aœcuM KypcaTKurnnapra acOcnaHuw KepaK Ba yHurnr ukthcoaum ca-MapagOp-uru aHuK-aw yHurnr ^aKaT 6up

1 Murphy T. Achieving Business Value from Technology. A Practical Guide for Today's Executive, Gartner Press, John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-47123230-0.

курсаткичи булиб х,исобланади. Ахборот технологияларини куллашнинг иктисодий самарадорлигини аниклаш мумкин булса у х,олда уша усул кулланилади, агарда уни аниклаш нисбатан кийин булган х,олда бошка усуллар кулланилади. Лекин бу усул х,ам мустакил давлатлар х,амжамияти (МДХ) шароитидаги булаётган чукур тар-кибий узгаришларни уз ичига олмай-ди. Масалан, МДХ давлатлари эски режали иктисод тизимидан воз кечиб бозор иктисоди шароитига утишди ва бюджет ижроси тизимини бозор иктисоди шарои-тига мослаштиришга мажбур булишди. Бу эса, бу давлатлар иктисодиёти сох,асида чукур таркибий узгаришларни амал-га оширишни талаб этди. Олиб борил-ган узгаришлар сох,ада автоматлашти-риш жараёнларини кенг куллашни талаб этди. Шунинг учун МДХ давлатлари-да замонавий ахборот технологияларини куллаш самарадорлигини аниклашда унинг сифат жих,атдан тармок жараёнла-рига таъсири, номатериал устунликлар-

Г ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИ / 69 ^_ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА_

1-Жадвал

Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги газначилиги тизимида автоматлаштирилган ахборот тизимини жорий этишнинг жамланма самарадорлигини бах,олаш усули1

Режалаштирилаётган ишлар

Узбекистон Республикаси ва Молия вазирлиги тизимидаги олиб борилаётган ишларнинг режага мос келишлиги

Тармокда ахборот технологияларини ривожлантириш стратегиясининг ва унга килинадиган инвестицияларнинг, тармок ривожланишининг умумий стратегиясига мос келишлиги

Узбекистонда бюджет ижроси жараёнларини тубдан ислох килиш стратегияси ва Молия вазирлигининг Fазначилик тизимини яратишнинг максад ва вазифаларининг бир-бирига тулик мос келишлиги. (Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 26-мартдаги 144-сонли "Давлат молиясини бошкаришни ислох килиш лойихасини жорий килиш ва тайёрлаш чоралари туFрисидаги" карори вазифалари, Узбекистон Республикаси Президентининг «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш туFрисида»ги ПФ 3080 сонли фармони вазифалари ва Узбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг Fазначилик ижроси туFрисида»ги конуни.-Т.: Узбекистон 2004 йил 26 август№ 664-11. Бир-бирига мос келишлиги

Тармокда ахборот технологияларини куллашнинг ундаги жараёнларни реинжиниринг килишга таъсир утказиши

Fазначилик тизимида автоматлаштирилган ахборот тизимини жорий этиш эскича бюджет ижроси тизимининг даромад ва харажат ижроси жараёнларини тубдан узгартириб, унинг янги самарали шаклини вужудга келтиришга имкон беради

Тармокда ахборот технологияларини куллаш концепция ва архитектурасининг ундаги жараёнлардаги буладиган турли узгаришларга мослашувчанлиги

Fазначилик тизимида автоматлаштирилган ахборот тизимини куллаш концепцияси ва архитектураси турли узгаришлар ва тармоклараро буладиган интеграцион жараёнларни хисобга олиб яратилган.

Тармокга ахборот технологияларини куллашдан олинадиган иктисодий самарадорлик

Fазначилик тизимида автоматлаштирилган ахборот тизимини куллаш натижасида кутилаётган йиллик умумий уртача фойда 15,1 млрд. сумни ташкил килади (2008 йил нархларида)

Тармокга ахборот технологияларини куллашнинг турли хатарларга нисбатан таъсирчанлиги

Fазначилик тизимида автоматлаштирилган ахборот тизимини куллаш натижасида вактинчалик буш бюджет маблаFлари микдорининг ва банкларнинг фоиз ставкаларининг камайиши эхтимоли, банкларнинг накт пул бериш хизмати турларига булган тарифларнинг кутарилиши эхтимоли.

Тармокда ахборот технологияларини куллашнинг стратегик самарадорликга эришишга имкон бериши

Давлат бюджети маблаFларини бошкаришнинг самараси ошади, уларни сарфлашнинг шаффофлиги таъминланади, куйи бюджет ташкилотларини боскичма-боскич молиялаштириш механизми жорий этилади, бюджети маблаFларининг куплаб банкларлардаги бюджет ташкилотлари хисоб ракамларида ишлатилмай ётилишига чек куйилади,Ягона Fазначилик хисоб ракамида бюджет маблаFларининг тупланиши окибатида турли бюджет туловлари ва иш хакини уз вактида тулаб бериш учун кетадиган вакт кискаради.

Тармокка ахборот технологияларини куллашнинг тактик самарадорликга эришишга имкон бериши

Бюджет ташкилотларининг харажатларини, туFридан-туFри товар етказиб берувчилар хисоб ракамларига тулаб бериш, бюджет ташкилотлари кредиторлик карзларининг камайиши, бюджет ижроси хакидаги ахборотларни тезкор туплаш, кайта ишлаш ва тахлил килиш, бюджет маблаFларининг максадли ишлатилишини уч боскичли назорат килиш имкониятининг яратилиши.

1

2

3

4

5

6

7

га эришишга имкон бериши, стратегик ва тактик самарадорликга эришишга имкон бериши каби жихатларини камраб оли-ши алохида ахамият касб этади. Фикри-мизча, Молия вазирлиги Fазначилиги тизимида ахборот тизимларини куллашнинг самарадорлигини аниклашда унда-

1 Манба: Муалиф томонидан Молия вазирлиги материаллари асосида тайёрланди

ги булаётган чукур узгаришларни тулик акс эттиришга имкон берувчи жамланма усулни куллаш максадга мувофик булар эди. Таклиф этилаётган самарадорликни аниклашнинг жамланма усули, тармокда ахборот тизимини жорий этишнинг мам-лакат иктисодиёти ривожланишининг стратегик максадларига мос келиши, уни жорий этиш натижасида тармокда эри-шиладиган стратегик ва тактик самара-

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

дорлик, тармокда реинжиниринг жара-ёнларини амалга оширишга имкон бери-ши каби мухим холатларни тулик акс этти-ришга имкон беради (1-Жадвал).

Fазначиликда автоматлаштирил-

ган ахборот тизимини жорий этиш, мо-лия тизимини ислох килишнинг асосий максадига эришишга, бюджет ижроси-нинг Fазначилик бошкаруви тизимини яратишга, унинг автоматлаштирилган ахборот тизимини жорий этиш каби катор стратегик ва тактик максадларга эришишга имкон беради.

Бюджет ижросининг Fазначилик ти-зими шаклини жорий килиш бюджет маблаFларининг самарасиз ишлатилиши хатарининг олдини олади, чунки вактинча буш бюджет маблаFлари ва бюджет-дан ташкари фондлар маблаFларини бошкариш механизми жорий килинади. Бундан ташкари, бюджет ижросининг турли боскичларини уз ичига оладиган ва йил давомида бюджетни молиявий ре-жалаштириш механизмини жорий этиш оркали бюджет етишмовчилигини моли-ялаштириш учун олинадиган карзларга килинадиган харажатлар рационаллашти-рилади.

Шу билан биргаликда Fазначилик ти-зими, бюджет маблаFларини ишлатиш-нинг дастлабки назорат механизмини жорий килиш асосида, бюджет ташкилот-ларига уларга товар етказиб берувчи ва хизмат курсатувчи ташкилотлар зиммаси-га оладиган молиявий мажбуриятларни, шартномаларни ва товар етказиб бериш-ни тасдикловчи хужжатларни Fазначилик тизимида мажбурий руйхатдан утказиш, уларни катъий белгилаб куйилган ассигно-ваниялар доирасида максадли булишини таъминлашга имкон беради. Окибатда бюджет маблаFларининг максадсиз ишла-тилишининг олди олинади.

Бундан ташкари давлат бюджети ижросининг Fазначилик тизимини жорий килиш дастлабки назорат килишдан ташкари жорий назорат килишни сифат жихатидан яхшилашга, яъни бюджет ас-сигнованияларини бош таксимловчилари томонидан йул куйиладиган хатоликлар-ни ва суистеъмол килишларнинг олдини олишга, бюджет маблаFларининг адресли булиш ва уз вактида амалга оширилиши-га имкон беради. Жорий назорат килиш компьютер дастурларини куллаш оркали

амалга оширилиб, бюджет ташкилотлари-нинг туловномаларини кайта ишлаш жа-раёнида уларнинг шартнома шартларига ва бюджет режасига мос келиши ёки кел-маслигини назорат килиш асосида амалга оширилиши лозим булади.

Давлат бюджети ижросининг Fазначилик шаклини жорий килиш хозирги пайтда Молия Вазирлиги тизими-даги Назорат-Тафтиш-Бошкармаси томонидан олиб борилаётган кейинги назорат жараёнларини сезиларли равишда енгил-лаштириш ва рационаллаштиришга им-кон берди.

Fазначилик тизимини жорий килиш бюджет маблаFларининг турли бюджет ташкилотлари ва бюджетдан ташкари фондларнинг хисоб ракамларидаги иш-латилмасдан вактинча буш турган колдикларининг Узбекистон Республика-си Марказий Банкида очиладиган Ягона Fазначилик Хисоб Ракамида жамланиши оркали уларнинг нотуFри ишлатилиши-нинг олдини олишга имкон беради.

Fазначиликда автоматлаштирилган ахборот тизимни жорий этишдан олинадиган иктисодий самарадорликни хисоблаш, бу сохага сарфланаётган хара-жатларнинг кискариши, иш уринларининг макбуллашиши ва тизимни жорий этиш-га сарфланадиган харажатлар ва ундан олинадиган иктисодий самарадорликни бахолашда мухим ахамият касб этади.

Хозирги кунда УзбекистондаFазначилик автоматлаштирилган ахборот тизимининг дастлабки боскичи жорий этилиши билан бу сохада сезиларли равишда самарадор-ликга эришишга имкон яратилди (2-Жад-вал).

Fазначилик автоматлаштирилган ахборот тизимини жорий этиш натижа-сида эришилган ижобий натижалар ах-боротларни кайта ишлаш тартибининг узгариши, бюджет ижроси жараёнида катнашувчи оралик масофадаги ташкилотлар сонининг ва вакт сарфининг ка-майиши натижасида Fазначилик тизимининг умумий самарадорлиги ва бюджет маблаFлари айланиши тезлигининг оши-шига олиб келди.

Давлат бюджети ижросининг Fазначилик шакли бюджет маблаFларининг максадли ишлатилишини уч боскичли назорат килишни амалга оширишга имкон берди. Булар: дастлабки, жорий ва якуний назо-

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FA3HA4l^nMK ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

2-Жадвал

Узбекистонда газначилик автоматлаштирилган ахборот тизимини жорий этишнинг к,иёсий натижалари1

Собик тизимда Fазначилик тизимида

банклардаги 110 мингдан ортик бюджет ташкилотларининг хисоб ракамлари юритилар эди бюджет ташкилотларининг банклардаги хисоб ракамлари ёпилиб, улар миллий тазначилик автоматлаштирилган ахборот тизимига утказилди

бюджет ташкилотларининг банклардаги хисоб ракамларида уртача 60 млрд сум колдик булиб колар эди тазначилик автоматлаштирилган ахборот тизими шароитида бюджет ташкилотларининг хисоб ракамларида колдик колмайди

бюджет ташкилотларида режалашти-рилган пул маблатларининг етишмаслиги тазначилик автоматлаштирилган ахборот тизими шароитида бюджет маблатларидан максадли фойдаланиш натижасида маблатлардан оптимал фой-даланилади

ратдир. Дастлабки назорат бюджет ташкилотларининг товар етказиб берувчилар ва хизмат курсатувчилар олдида уз маж-буриятларини кабул килиши боскичида (шартнома, контрактларни тузиш ) амалга оширилади. Бунда тазначилик ташкило-ти замонавий ахборот-компьютер дастур-ларини куллаб туловномада курсатилган туловнинг максади ва шартларининг шар-тноманинг шартларига ва режадаги бюджет ассигнованиясига шартларига тутри

келиши ёки келмаслигини тезкор х,олда текшириб олиши мумкин булди. Товар етказиб берувчи ташкилотлар билан тузил-ган шартномалар асосидаги мажбурият-ларни руйхатга олиш товар етказиб берувчилар ва хизмат курсатувчиларнинг ягона маълумотлар базасини яратишга имкон берди ва унинг яратилиши нарх-ларни оптималлаштириш х,амда бюджет ташкилотларига сифатли махсулотларни етказиб беришга имкон берди.

Адабиётлар руйхати:

1. Strassmann P.A. The Squandered Computer - Eva-luating the Business Alignment of Information Technologies. Information Economics Press, 1996.

2. Pisello T., Strassmann P.A. IT Value Chain Management - Maximizing the ROI from IT Investments. Information Economics Press, 2003.

3. www.strassmann.com.

4. Олейник А.Институциональная экономика. М., Инфра-М, 2000.

5. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. М., Фонд экономической книги «Начала», 1997.

6. Strassmann P.A. The Squandered Computer - Eva-luating the Business Alignment of Information Technologies. Information Economics Press,1996.

7. Murphy T. Achieving Business Value from Technology. A Practical Guide for Today's Executive, Gartner Press, John Wiley & Sons, Inc. ISBN 0-471-23230-0.

8. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 26-мартда-ги 144-сонли "Давлат молиясини бошкаришни ислох, килиш лойихасини жорий килиш ва тайёрлаш чоралари тутрисидаги" Карори.

9. Узбекистон Республикаси Президентининг «Компьютер-лаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш тутрисида»ги ПФ 3080 сонли Фармони.

10. Узбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг тазначилик ижро-си тутрисида»ги конуни.-Т.: Узбекистон 2004 йил 26 август№ 664-II. Карори.

1 Манба: Муалиф тарафидан Молия вазирлиги материаллари асосида тайёрланди

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 3, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.