ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЦАЗАЦ ТШШДЕГ1 ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

Абдуалим Алимкулов

Ташкент облысы Шыршыщ мемлекетпк педагогика институтыныц 2- курс студент

Ташмухамедова Илъмира Ташкент облысы Шыршьщ мемлекеттiк педагогика институтыныц «Гуманитар

https://doi.org/10.5281/zenodo.6695474 Анататция. Зерттеу барысында алга цойган мацсат-м1ндеттерд1 шешу уш1н мынандай эдгстер басшылыцца алынады: жуйелгк талдау, салыстыру, статистикалыц сипаттама, багалау, цорыту эд1стер1 цолданылды.

КШт свздер: фразеология, цазац тш, турацты т1ркес, зерттелу.

Abstract. The following methods were used to solve the research problems: system analysis, comparison, statistical description, evaluation, generalization.

Keywords: phraseology, Kazakh language, regular expressions, research.

Аннотация. Для решения задач исследования использовались следующие методы: системный анализ, сравнение, статистическое описание, оценка, обобщение.

Ключевые слова: фразеология, казахский язык, регулярные выражения, исследование.

Тш мен халык - б1ртутас. Тшне карай ултын тану - ежелп дагды. ¥лттык ерекшелштщ бастысы да-тш Халкымыздьщ улттык санасын, сапалык белгшерш айкындай тYсетiн неше тYрлi эдет-гурып, салт-сана, мшез-к^лык, касиет-калыбы тiлдiк танымында тшелей кeрiнiс тапкан. 0мiрдщ барлык саласын камтитын iшкi мазмун байлыгымен кезге тYсетiн, тiлiмзге бейнелi де мэнерлi рец Yстейтiн, кYPделi к¥Рылым-к^рылысы бар фразеологизмдер - ана тшмздщ eзiндiк ерекшелiктерiн кeрсететiн т^лгалар. Олар тш элементтерi iшiнде езшщ улттык накышы мен кезге тYседi. Фразеологизмдер сейлеу тшнде де, жазу тшнде де кеп колданылатын тiлдiк материал. Фразеологиялык тiркестер кай кайсысы болмасын бэрi де алгаш халыктыц сейлеу тш негiзiнде колданылган. Сондыктан олар eмiрдiц барлык саласын камтып, шю мазмуны жагынан ете бай болады.

НЕГ1ЗГ1 Б0Л1М

Тiл - гасырлар жемiсi, халык мурасы, улттык к^былыс. Тшдщ лексикасында каралатын лексикалык бiрлiктерден (жеке сездерден) баска тiл бiрлiктерiнiц теракты сез тiркестерi деп аталатын кYPделi тYрi калыптаскан. Буларды тш бшмшщ фразеология саласы зерттейдi. Фразеология термиш (грек. phrasis сейлемше жэне logos сез, iлiм сeздерiнен шыккан) казiргi тiл бiлiмiнде екi магынада колданылады. Бiрiншi, тшдщ фразеологиялык к¥рамын зерттейтiн саласы, екiншi, белгiлi бiр тiлдегi фразеологизмдердщ жиынтыгы дегендi бiлдiредi. Фразеологизм теракты тiркестер - ею немесе бiрнеше сездердщ тiркесуi аркылы тутас бiр магына бiлдiретiн сез тркестерь Фразеологизм - тiл-тiлдегi фразеологиялык жYЙенiц казiргi калпын, тарихи калыптасуы

пэндер факультет!» тюторы

PHRASEOLOGY IN THE KAZAKH LANGUAGE

ФРАЗЕОЛОГИЯ НА КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ

К1Р1СПЕ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

мен даму жолын зерттейтш тш бшмшщ бiр саласы. Фразеологияныц казак тш бiлiмiнде eзiндiк зерттелу жолы, калыптаскан жYЙелi кезкарастары бар. ^азак тшнщ баска элементтерiмен бiте кайнасып келе жаткан фразеологизмдердi окып, танымайынша тiл байлыгын, тiл ерекшелiгiн толык тYсiну мYмкiн емес.

Кез келген елдщ фразеологиясы - аса к¥нды лингвистикалык мура. Мунда сол хальщтьщ дYниетанымы, улттык мэдениетi, салт-дэстYрi, сешм^ киялы жэне тарихы бар. ^азак халкы даналыгын, дYниетанымын, кезкарасын тшне сыйгыза бiлген, сeздi Yнеммен дэл де накты колдануды дагды еткен. Осы орайда езшщ образдылы^ымен,экспрессивть эмоционалды бояуымен кезге тYсетiн фразеологизмдердi колдануды урпактан-урпакка мура еткен.

Фразеология - туракты сез т1ркестершщ жYЙесiн зерттейтш тш туралы Fылымньщ бiр саласы. Фразеология - со^ы жылдары дамып, калыптаса бастаFан жаца линвистикалык пэн. Фразеология ез алдына белек лингвистикалык пэн ретiнде елiмiздегi фразеологизмдердi курылысына, маFыналык ерекшелiгiне карай жiктеп, топтастырады жэне жасалу жолдарын, даму зацдылыктарын зерттейдi. Сонымен катар ол бiр тшден екiншi бiр тшге аудару техникасын жетiлдiредi, жаца фразеологизмдердщ калыптасуы мен баю жолын а^артады. Лингвистикалык пэндер сeйлемдi дурыс курып, калай жазуды, тыныс белгiлерiн коюды окытып Yйретедi. Ал тiлдiк тэсiлдердi етюр, нактылы, дэл жэне мэнерлi колдану, жалпы тiл мэдениетiн арттыру сиякты мэселелер стилистиканыц Yлесiне тиедi. Стилистика Yшiн фразеологизмдердщ мэнерлеу тэсiлi ретшде мацызы зор. Сондыктан стилистика туракты сез т1ркестершщ тiлiмiздегi аткаратын кызметше, оныц колдану зацдылыктарына баса кецш бeледi.

^азак тiлiндегi фразеологизмдердщ жасалу жолдары, тYрлерi, топтастырылуы жайындаFы непзп пiкiрлер казак фразеологиясы Fылымыныц непзш салушы 1.Кецесбаев пен К.Ахановтыц ецбектершде берiлгенi белгiлi. Фразеологизмдердщ курылымдык, семантикалык табиFатын, стилистикалык кызметiн, макал-мэтелдерге катысын жан-жакты тYсiнуде М.М.Копыленко, АДайдаров, А.Байталиев, С.Телекова, Р.Жайсакова, ХДожахметова, М.Жакыпбеков, Р.Сарсенбаев т.б. зерттеулершщ мэнi зор. Со^ы кездерде казак фразеологиясы тек теориялык турFыда емес, сонымен бiрге тэжiрибелiк колданыс турFысында да зерттелш келе жатканы байкалады. Бiрак бул зерттеулердщ кай-кайсысында болсын негiзiнен эдеби тшдеп туракты сез тiркестерi талдаетан. Туракты сез тсркестершщ мэселелерi казiргi тацда тш Fылымында актуалды проблемелердыц бiрi есебiнде зерттелiп жYр. Эйткеш, фразеология - тiл мэдениетiн арттырып, шеберлiкке Yйрететiн сез енершщ асылы. Фразеологизмдердщ морфологиялык курылысын, синтаксистiк кызметщ семантикалык категориясын аныктап, маFыналык жаFынан топтастыру, яFни олардыц табиFатын ашу бYгiнгi кYн талабы болып отыр.

Талкылау: Фразеологиялык бiрлiктердiц маFыналык курылымын, грамматикалык сипатын, калыптасу жэне турлену, жасалу жYЙесiн карастыру. Фразеологиянын непзп зертгеу нысаны - фразеологиялык бiрлiктер, булардыц - мэнi мен мазмуны, iшкi маFыналык курылымы ерекше талданып, фразеологиялык бiрлiктердiц маFыналык курылымыныц ерекшелш - баFалауыштык, модальдiк кызметшщ болуында.

Фразеологизмдердщ вз1не тэн нег1зг1 цасиеттер1:

1. Дайын тглдгк единица ретгнде жумсалады;

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

2. Жалпыга бгрдей танылган цолдану зацы болады;

3. Магына б1рлт сацталады;

4. Ек1 свзден кем болмайды.

Фразеологизмнщ кай-кайсысы болмасын бэрi де ец алгаш халыктык сейлеу тш негiзiнде калыптаскан. Сондыктан олар е мiрдщ барлык саласын камтып, iшкi мазмуны жагынан ете бай келедь Фразеологизмдер алдымен адамдардыц ой-сезiмiн, ара катынасын, емiр тануын бiлдiредi. ^азак тiлi фразеологизмдершщ бiразы етюр сыкакка курылган. Ол касиет, эаресе жагымсыз образдарды сипаттайтын идиом, макал-мэтелдерде баса сезiледi. Мысалы: «туйе Yстiнен сирак YЙту», «жYн кырыккан», «ит екеш итке де бiр сYЙек карыздар», т.б.

Фразеологияны зерттеу аркылы тек тшдщ еткенiн, тYп-тамырын гана емес, сол тiлдi колданушы халыктыц мэдениетшщ терещн бiлуге болады.

^азак тiл бiлiмiнде фразеология мэселелерi XX гасырдыц 40-жылдарынан зерттеушiлер назарына iлiгiп, тiлдiк тургыдан зерттеу объекпсше айналды. Дегенмен, казак тшнщ сулулыгы мен еткiрлiгiне, образдылыгына ерекше назар аудару будан ертерек басталган едь

Фразеологияны дербес пэн ретiнде карастыру туралы ой тастап,тYркi тiлдес халыктар тiл бiлiмiнде осы мэселеге байланысты зерттеудщ тууына игi эсер еткен, казак фразеологиясыныц мэселесiмен шугылданып, арнайы зерттеу жYргiзген, сол жайында ецбек жазган 1.Кецесбаев болды. Академик 1.Кецесбаев фразеологизмдердi танып бiлуде магына тутастыгы, тiркес тиянактылыгы, колдану тиянактылыгы сиякты «Yш белгiге немесе Yш критерийге CYЙене отырып, бYкiл казак тш курамындагы кубылыстарды ец негiзгi Yлен арнага белдi. Оныц бiрiншiсi - фразеологиялык тYЙдектер, екiншiсi -фразеологиялык тiркестер деп аталады. Фразеологиялык тркестер ез iшiнен екiге белiнедi: а) туйн тiркес; э) тYЙiс тркес» деп тужырымдады.

^азак фразеологиясы езшщ алгашкы бастауын С.Аманжолов ецбегшен алады. Галым ««Казак эдеби тшнщ кыскаша курсы» атты ецбегшде сейлем мYшелерiн талдау барысында, баяндауыштардыц курамында келетш «идиомдык баяндауыштарды» карастыра отырып, «Жалпы туракты тiркестердi екiге белуге болады: 1) Образды бейнелi курама (идиомдык тркес) Табаныцды жалтырат. Аузымен орак орды.... 2) Бейнесiз курама (фразеологиялык тркес) ¥рысканын елец кылмады. Ол кырт етпедi. ... деп жазады. Кейiнгi зерттеу жумыстарында да осы гылыми ой толыктырыла тYседi.

Бейнелi фразеологиялык бiрлiктер - магыналык. тулга. Заттык угымдык жагынан бiртутас болып жымдасып, тутастыкка. турактылыкка жеткен, даяр калпында жумсалып, ■пркес тиянактылыгы сакталатын, экспрессиялык-эмоциялык мэн тугыза алатын номинативтш атаулар. Мысалы: алты аласы, бес берес жок, ауэына су тамызу, жаткан жыланныц кYЙрыFын басу, мурнынан шаншылу, жагына пышак жаныгандай, аузын арандай ашу, аузын аша алмады, аузынан ак май агызды, аузына какпак болды, аузына кум куйылды, аузынан дYP шашты, ащы терi тегiлдi, аягы аспаннан салбырап тускен жок, аягын аспаннан келтiрдi, аягына шац жукпады, аягына отыргызбады, аягы аягына жукпады, аягына тусау болды, эйелi ул тапкандай куанды, эрбiр ханныц тусында бiр суркылтай, эцггме бузау емiзер, эцгiр таяк ойнатты, эр азгынга бiр заяал, эрюмнщ колы ез аузына жакын, эр саккка жYгiрттi, эрi итерiп, берi жыгып т.б.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

«Язык киргизов (казахов) плавен и красноречив, они остроумны и часто находчивы в вопросах и ответах, иногда даже удивительно ловки, и всяки, даже самый необразованный киргиз (казах) владеет языком в той силе, в какой мы это в Европе замечаем только у французов и у русских». ^азак сез енерше осылай тацдаетан улы Fалым В.В.Радлов XIX Fасырдыц 70-жылдарында-ак сез маржанын жинап, бастырып шыFарFан. В.В.Радловтыц «ТYркi сездшнде» 7500-ден аса фразалык тiркестер кездеседi екен.

Ал казак макал-мэтелдерiне ден койып жинап бастырFан В.В. Катаринский мен П.М.Мелиоранский едi. ^азак макалдарын каFаз бетiне ту^рушшердщ алFашкылары Ш.Уэлиханов пен И.Н.Березин. А.Диваев пен И.Ибрагимовтыц жинастырFан макал-мэтелдерi Ташкентте 1889 жылы шыFарылды.

Фразеологизмдерге идиома, фраза, макал-мэтелдер жатады. Сонымен бiрге калыптаскан тиянакты фразеологиялык топка жататын сездердщ бiр саласы - кос сездер. ^азак тiлiндегi кос сездер форма жаFынан да, семантика жаFынан да тYрлi-тYрлi болып келедi. ^ос сездер эдетте екi сeздi болады. ^урамында Yш сез бар кос сездер сирек кездеседь ^ос сездердщ сырткы белгшерг А) дефис аркылы жазылады: <оэшм-тэрбие», «бала-шаFа», «YЙме-жYЙме», т.б.; э) Yтiр: «узын аркан, кец тусау», «ару, ардагер», «тебiнгiден тер жауып, кабырFадан кан жауып» т.б.; б) кос сездер катарына даусыз енгiзiлуге тшсп «Yлде мен бYлде» сиякты тсзбектер «мен» жалFаулыFымен туFандыктан сызыкшаны да, Yтiрдi де керек етпейдi. Yтiрмен бeлiп жазылFан кос сeздердi «кYPделi кос сездер» деп атауFа болады. ^ос сездердщ фразеологизмге уксастык белгiлерi кеп.

Будан кейiнгi кездерде А.Баржаксиннщ курастыруымен 1923 жылы «Бiр мыц макал» атты жинак шыкты. 1941 жылы «^аhарлы сез камал бузады» кiтабы жарияланды. Э.Турманжановтыц «^азактыц канатты сeздерi» 1960 жылы шыкты. Бул жинактардыц максаты - казак сез маржанын кепшшкке усыну, керсету едь Мунда макал-мэтелдер мен канатты сездер жайлы теориялык мэселелер козFалмады, бiрак осы жумыстармен-ак тшдщ шырыны мен сeлi таусылмайтын дэмдi элементтерiне кещл аударып, ден кою басталып едь

^азак тш бiлiмiнде фразеологизмдердi арнайы теориялык турFыдан зерттеу ХХ Fасырдыц ортасынан баталып, бYгiнгi кYнге дешн зерттеушiлер назарына iлiгiп, зерттеу обьект1сше айналып, элi толастамай келедi. Осы уакыш^ы зерттеулердi шартты тYPде терт кезецге белуге болды:

1. XX Fасырдыц ортасы - 40-50 жылдар казак фразеологиясын теориялык жаFынан зерттеудщ алFашкы кезещ.

2. 60-70 жылдар казак фразеологизмдерш классификациялау, жеке авторлар ецбектершдеп фразеологизмдер жайы.

3. 80-шi жылдар - фразеологизмдердi жан-жакты зерттеу. ^азак фразеологизмдершщ езге тiлге аударылуы мен баска тiлдегi фразеологизмдердщ казак т1лшде берiлуi жайлы.

4. XX Fасырдыц со^ы он жылы 1990-2000 ж. фразеологизмдердi этнолингвистикалык турFыдан зерттеу жэне салFастырмалы фразеология.

^азак фразеологиясын тшдш турFыдан зерттеуге алFашкы кезецде улттык тiл бiлiмiн калыптастырудаFы аса кернект тiлшi Fалымдардыц денi тYгел назар аударFан

едь ^азак филологиясыныц тiлшi- галымдары Н.Сауранбаев, 1.Кецесбаев, С.Аманжолов, Г.Мусабаев, К.Аханов, Р.Сэрсенбаевтар фразеологизмдердщ теориялык-практикалык мэселелерi бойынша алгаш тужырым жасаушылар болды.

Байкап карасак, typ-tyc атауларын етютшке айландырып та, тш мYмкiншiлiктерiн дамытып, колданыс eрiсiн кецейте тYсiругe де болады. Сондьщтан да бул тэрiздi фразеологизмдердщ сез шeбeрлeрiмiздщ бейнелеу тэсiлдeрiндe керкем образ, портрет жасауда алатын орны ерекше зор. Мысалы, i3 жогалту, кезге уру, кырымга карау, титыгы куру, табанынан тозу, намыска шашу, тшн безеу, баска шауып, теске ерлеу; араны тоймау, шылбыр беру, шаужайынан кагу, табанынан таусылу сиякты кимыл, ю-эрекетке катысты туракты тсркестер - казактыц жалпы халыктык тшнщ ертеден келе жаткан мурасы.

1. Кецесбаев I. ^азак тшнщ фразеологиялык сeздiгi. - Алматы: Еылым. 1977.

2. Аманжолов С. ^азак эдеби тшнщ кыскаша курсы.

3. Кецесбаев I. пен Мусабаев F. ^азiрri казак тш. Лексика. Фонетика - Алматы: Еылым.

ЦОРЫТЫНДЫ

Пайдаланылган эдебиеттер mrnMi:

1992.

4. Гайдар Э.Т. ^азак тшнщ езект мэсeлeлeрi. - Алматы: Fылым. 1998.

5. Турманжанов Э. ^азактыц канатты сeздeрi. - Алматы: Fылым. 1960.