CC BY
13УДК 377.5.02: 37.016 ГРНТИ 14.33.09
ЦАЗАЦ Т1Л1Н БОЛАШАЦ ТЕХНОЛОГ МАМАНДАРЫНА КЭС1БИ Т1ЛДЕС1М АРЦЫЛЫ О^ЫТУДЫЦ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Ацдатпа
Мацалада цазац тiлiн болашац технолог маманда-рына кэсiби тiлдесiм арцылы оцытудыц психологи-ялыц ерекшелiктерiн царастырады.
Аннотация
В данной статье рассматриваются психологические особенности обучения профессиональному казахскому языку будущих специалистов - технологов через общение, создание актуальных речевых ситуаций.
Annotation
The article is about psychological features of teaching and learning professional Kazakh language to future specialists - technologists through group work and communication in relevant situations.
Tin — халыцтыц даналыгы, танымы мен талгамын тауып айтатын шыншылдыгын кврсететт, гасырдан - гасырга, урпацтан-урпацца мирас болып келе жатцан бага жетпес
халыц цазынасы.
Абай [5].
Казац тт - элемдеп тшдер арасынан керкемдт мен бейнелтп, тазалыгы мен сездш ц^рамыныц молдыгы женшен ойып орын алган тщдердщ бiрi. Тарихын тым терецнен бастау алатын тiлiмiздщ сонау есте жоц ескi замандардан-ац саясат, шару-ашылыц, т^рмыс, рухани ц^ндылыцтар тiлi болга-нын дэлелдер деректер де жетктки.
Тiл - халыц тарихыныц, эдет - дэстYрiнiц, эде-биетшщ, мэдениетшц, таным-тYсiнiгiнiц керсет-кiшi десек, ^лттыц сипатты аныцтар салт пен эдет-тi, халыцтыц таглым - танымды, рухани цазынаны сацтаушы да - ана тiлiмiз[5].
Жайлибаева К.М.,
«Костанай жогары политехникалыц колледж\» КМЦК «Казац mrni жэне эдебиет1 пэншц мYгалiмi
Hesi38i свздер: рухани, цун-дылыц, таглым, тшдеЫм, концепция, ауытцу, дерек,ес, туй-ciK, зешн
Ключевые слова: духовный, ценность, пример, общения, концепция, деградация, данные, память, восприятие, внимание.
Keywords: spiritual, value, example, communication, concept, degradation, data, memory, perception, attention.
t* S
I
<c m о
го
£ w
О *
S L
0 §
1 X ш t-
к *
s
рц
о
ш t-
Аса кернекп орыс педагогы К.Д. Ушинский балаларды 11-12 жаска дейiн ана ттиде окыту керек деген концепци-ясы адамныц физиологиялык , интеллек-туалдык ерекшелiктерiн жан-жакты зерт-теуден туган гылыми кагида екенiн бiз казiр умытып кетiп жYрмiз. К.Д. Ушинский бул арада баска тiлдердi еркiн мец-геру Yшiн балалардыц эуелi езiнiц ана тiлiнiц бар байлыгын жеткiлiктi дэреже-де игерш алуы кажетттгш айтады.
Сонда ез ана тМнщ фонетикалык эуезi мен лексикалык, грамматикалык, синтак-систiк конструкциясын жаксы мецгерген шэкiрт екiншi тшде де тез Yйренедi. Эйт-кет ол бiр тiлдi жан-жакты шщрген соц, сол тiлдiц тэжiрибесi оган ендi екiншi тiлдi Yйренуге Yлкен база болады. Жал-пы, эуелi бiр тiлдi мецгерiп алмаган сэ-биге екiншi тiлдi тыкпалау, оныц бойын-да тiлдiк кана емес, рухани деградация да тугызатынын жасырып калу адалдык болмас едi. Сондыктан тiл Yйренудi бала организмiнiц рухани жетшу YPДiсiмен ыцгайластырып жYргiзбесек, жалган-дыкка, жалацдыкка урынуымыз оп-оцай [6].
Бiздiц максатымыз - ата-баба аманат еткен тiлдi кадiрлей бiлу, керкемдт мен байлыгын сактап, келесi урпакка жеткь зу. Тiл - эр халыктыц улт ретiнде сакта-§ луыныц кепiлi. Кез келген улт, халык < ец бiрiншi рухани ересiмен, жан бай-о лыгымен елшенедi. Ал халыктыц енерi, он мэдениетi - тiлiнде [5].
Тшдш катынастыц психологиялык К негiЗi тiл аркылы ойды айту, жеткiзу, § кабылдау, сезiну кубылыстарымен тше-§ лей байланысты. Сырткы факторлардыц м эсерiнен адамныц есту, керу сезiмдерi К жетшш, адамныц ойлау кабiлетi арта-
К
К ды. Ойлау тiл аркылы сыртка шыгып, тiл о адамныц ойын жеткiзушi куралга айна-н лады [2].
Белгiлi бiр тiлде сейлеу Yшiн студент
сол тшдщ тiлдiк куралдарын саналы дурыс колдана бiлуi керек. Оны дурыс колданудыц басты ережесi кезбен керу, кулакпен есту, мимен ойлау аркылы юке асады. «Ойлау дегенiмiз - сырткы дуние заттары мен кубылыстардыц байланыс катынастарыныц миымызда жалпылай жэне жанама тYрде сез аркылы бейне-ленуЬ> Тiлдiк катынастыц психологиялык негiзi кYрделi, себебi ол адамныц
• /~* и х/*
ойлау жYиесiмен байланысты. Кептеген зерттеушi галымдар ойлау - сананыц жогаргы керiнiсi деп, ойлау YPДiсiн ар-найы карастырып, бiр ж^ете келтiрген. Ойлау дYниенi эр кырынан тануга, мэсе-ленi терещрек тYсiнуге мYмкiндiк беретiн танымныц екiншi баскышы, оныц ец жогаргы сатысы. Ойлаудыц таным саты-сы репндеп ерекшелiктерiнiц бiрi - сез-ге катысы. Адамныц ойы эркашанда сез аркылы бiлдiрiледi. Адамдар бiр-бiрiне пЫрш бiлдiргенде, тiлдескенде дауыс-тап сейлейд^ Ойлау ете кYPделi психологиялык эрекет. Ойлаусыз ешкандай да тшдш катынас жYзеге аспайды. Ойлау жуйесшщ нэтижесiнде тiлдiк жэне ка-тысымдык тулгалар дурыс колданылып, тiлдегi сейлеим эрекетi мацызды рел аткарады. Сондыктан тiлдi YИрету ба-рысында эрбiр студенттiц жеке кабiлетi, саналылыгы еске алынып, жан-дYниесi ескерiледi, оныц ойлау дагдысын бекггу-ге куш салынуы кажет. Ойлауды дамы-ту Yшiн, тиiмдi эдiс-тэсiлдердi колдану аркылы студенттердщ ез мамаидыгы-на катысты эр алуан жумыс тYрлерiн жургiзу кажет, ягни оку мэлiметтерiнiц нактылыгы, теориялык сипаты, берiлген тапсырмалардыц жецiлдiгi мен ^рдель гiне назар аудару кажет[1]. Осыган байланысты студенттерде теориялык жэне практикалык негiздегi ойлауды жетш-дiрудi максат ету керек. Ойлау адамныц сырткы дYниемен карым-катынас жасау Yрдiсiнде туындайды. Тiл аркылы адам
Ц
ойлайды. Ал тшдесу Yшiн пайымдау керек. Адамнын, ми цабатындагы ой, тш арцылы сыртца шыгады, ол сейлем арцылы керiнiс табады. Ягни ой тшге, сез де тiлге, сездер сейлемге эсер етедi.
Сейлемнен тшде^м эрекетi арцылы тiлдiк цатынас пайда болады [3].
Орта арнаулы оцу орындарында оци-тын студенттерге ез мамандыгына, кэсь би тещрепнде тiлдесiм цуралы ретiнде Yйреткен дурыс. Себебi сейлеу арцылы царым-цатынас жасау арцылы олар жаца угым - сездермен танысады. Олардыц басца тiлде ойлау жYЙесi дамып, таным аясы кецейед^ Студенттерге кэсiбiне багытталган тiлiн мецгертуде студент-тердщ ойлау цабiлетiн, ойлау жYЙесiн дамыту тiлдi саналы мецгеруше кемек-теседi. Ягни тiлдi царым-цатынас мацса-тында орынды цолдануына эсерш тип-зедi. Эз мамандыгына сэйкес цазац тiлiн тiлдесiм арцылы тYрлi жагдайда жат-тыцтыра цолдану, оны берiк дагдыга ай-налдыру цажет. Тiлдi Yйренiп, оны саналы турде мецгеру, кэсiби тiлдесiм цуралы ретiнде цолдана бшу, дагдыга айналдыру - оцыту саласындагы кYрделi мэселе-лердiц бiрi. Казац тiлiн мецгеру Yшiн тiл Yйренушiлер ойлау жуйес арцылы тиiстi тiлдiк тулгаларды дурыс цолдана оты-рып, бiр-бiрiмен царым-цатынас жасай-ды[4].
Болашац экономист мамандары кэсiби царым-цатынас жасау Yшiн тш-дiк тулгаларды тацдап, оларды дурыс цолдана бiлулерi керек. Эйткенi тшдш тулгаларды орынды цолданылса, ол ойлау цызметшщ дамыганын керсетедi. Ойдыц дамуы адамныц нацтылы ю-эре-кепмен шартты болуымен цатар, оныц сейлеу мэдениетш мецгере бiлуiмен де, сез енерше жетiк болуымен де тыгыз байланыста болады. Тiлдiк цатынастыц психологиялыц негiзi - тiлдi оцыту бары-сында студенттердiц сана-сезiмiне эсер
етш, оныц цажеттiгi мен мацызын тYсiн-дiрiп, пэнге деген дурыс кезцарас цалып-тастырады [7]. Тiлдiк деректердi ойда турацтандыратын психологиялыц YPДi-стершщ бiрi - ес. Ес - адамныц кергетн, оцыганын, естiгенiн жинайтын кYPделi психологиялыц YPДiс. Психолог - галым Т.Тэжiбаев: Естiц адам емiрiнде алатын орны зор. Егер адамда ес болмаса, бар-лыц дуниедеп заттар, болмыстар бiзге эрцашан да жаца, еткен тэжiрибемiзде болмаган, оларды еш уацытта цабылда-маган, сезбеген цубылыс болып табылар едi Эрбiр адамныц жеке басын цалыпта-стыруда оныц есiн тэрбиелеу айрыцша орын алады. Оцыту YPДiсiнiц негiзгi мац-саттарыныц бiрi - тiл Yйренушiнiц есiн Yздiксiз дамытып отыру [7]. Студент-тердiц мамандыцтарымен байланысты терминдершщ цазацша баламасын есте сацтауы, Yйрену барысында бiрiншiден, есту, сейлеу цабiлеттерi арцылы жеке бiр рет цана естш, тYЙсiнiп, цабылдап алуы-на байланысты. Екшшщен, мамандыгына цатысты термин баламаларын гылыми мэтiндерде, мамандыгына сай ауызею тiлде берiлген ацпараттар тургысында кеп тыцдап, пайдалануга байланысты болып келед^ Ес адамныц угыну, тYсiну, ойлау, есте сацтау, цабылдау, циялдау т.б.YPдiстерiмен тыгыз байланысты. Ес
эсiресе ойлау Yшiн цажет. Оцып, бiлiм §
к
алуда есте цалдыру - аса цажеттi мэселе. <
Студент сабацта берiлген тапсырманы ез о
дэрежесiнде угынганымен есте цалдыра £
алмаса, онда пайда шамалы. ¥гынган ма- ° териалды есте цалдырудыц жолы - алга
дурыс мацсат цою, сол мацсатты iске §
асыру Yшiн жаттыгу жэне оны жYЙелi, §
саналы тYPде цайталау. Жаттыгу жумы- м
старын орындау барысында студентке к
жаттыгудыц мацсаты берiледi, сол мац- к
сатты орындаган кезде цандай нэтижеге о
цол жеткiзiлетiнi бершед^ Мамандыцца н цатысты оцу мэлiметтерiн умытпай есте
сактауга колайлы жагдайлар жасау ке-рек. Эр тYрлi эдiс-тэсiлдер аркылы усы-нылган экономист мамандыгына катысты мэлiметтер студент есiнде жаксы сакта-лады. Есте жаксы сакталган ез кэсiбiне байланысты тiлдiк мэлiметтер гана студента казакша сейлеуге экеледi[3].
Болашак технолог мамандарына казак тшш кэсiби тiлдесiм аркылы окытуда ескеретш психикалык кубылыстардыц бiрi - тYЙсiк. Сырткы дYниенi танып-бiлуi тYИсiктен басталады. Ол бiлiм алушыныц алгашкы кез^ ТYИсiк - тiкелеИ танымдык процесс. ТYЙсiк Yш тYрге белiнедi: керу, есту, козгалыс тYИсiктерi. Казак тшш болашак экономист мамандарына кэ^би тшдеим аркылы окытуда керу жэне есту тYИсiктерiнiц мацызы ерекше. Сездщ мэн-магынасын угу, оны дурыс тYсiну, бiреуге ез ойын айтып беру, кермейшше, дурыс естiмеИiнше жYзеге аспайды[7].
Студенттердiц сезiм мYшелерiне эсер етуде кYнделiктi сабакта колданылатын кернекiлiктер жэне техникалык курал-дармен жумыс ютеудщ де эсерi кYштi болады. Технолог мамандыгына катысты тусаукесер, дерекп фильмдер, ке-стелер, сызбаларды пайдалану олардыц ой белсендiлiгiн арттырады. Студенттер керу аркылы сездердi окиды, бiрiн-бiрi тыцдайды, олардыц жазылуын кабыл-К дайды, сез магынасын тYCiнедi. Керу <С тYИсiгiнiц артуын мынадан байкауга о болады:берiлген сейлемдердi тактадан кешiрiп жазу, окылган мэтiн бойынша о тYрлi жазба жумыстарын жYргiзу. Есту К тYЙсiгi сырткы дYниенi танып, бiлуде § мацызы зор.Хабар есту негiзiнде кагаз § бетiне тYсiрiледi, ал жазылган акпарат, м хабар керу аркылы окылып, есте сакта-К лады. Есту жэне керу, сондай-ак кол киК мылы эрекеттерiн уштастырганда гана о орфограмманы дурыс танып, оны кабыл-н дауга, катесiз жазуга болады. Адам тYЙ-сiну аркылы кабылдайды, кабылданган
нэрселер еске тYседi.
Кабылдау - акикат дYниедегi заттар мен кубылыстардыц сезiм мYшелерiне тiкелеИ эсер етш, тутастай заттык тYр-де бейнелену^ Кабылдау - керу, есту, ойлау жэне сейлеу анализаторларыныц езара эрекеттесушен туатын кубылыс. Тiл YЙренушiлер бiреудiц айткан сезiн кабылдаганнан кеИiн ауызею тшдесу-ге ^ре^д^ Сабакта кернею куралдар-ды, техникалык куралдарды орынды да тиiмдi пайдалану олардыц материалды жецш кабылдауларына игi эсер етед^ Казак тiлiн мецгеру барысында студенттер есту, керу, сезу аркылы сездерд^ сей-лемдi дурыс кабылдауга YИренедi. Кабылдау кезiнде сез заттардыц белгiлерiн, ерекшелiктерiн сипаттау Yшiн колданы-лады. Мэселен, сабак барысында кер-некiлiктер бойынша жумыс жYргiзуде сурактар койып, оларга дурыс жауап, iз-дестiре ойландырып мамандыкка катысты лексиканы кабылдатуга болады. Ка-былдаумен катар, тiлдi мецгертуде зешн де Yлкен рел аткарады. Зейш дегенiмiз, - айналадагы объектiлердiц шшен ке-ректiсiн белiп алып, соган психикалык эрекетiмiздi турактата алуы. Казак тМ сабагында студенттердiц зеИiнiн жогары дэрежеге кетеру, алдымен окытушыныц бтм децгеИiне, шеберлiгiне, сабактыц кызыкты етуше байланысты [3].
Тiлдiк карым-катынас кызмет сейле-умен тiкелеИ байланысты. Сейлеу адам санасыныц басты белгiсi. Тш аркылы ойымызды баска бiреуге жеткiзудi сейлеу деп аталады. Сейлеу пЫр алысу процесiнде жеке адамныц белгiлi тiлдi пайдалануы. Сейлеу жеке адамдар ара-сындагы езара тYсiнудi реттестiру Yшiн, пiкiр алысу Yшiн кызмет етедi. Сейлеу сырткы жэне шю сейлеу болып екi топка жштелед^ Сырткы сейлеу ауызею жэне жазбаша сейлеу болып, ал ауызша сейлеудiц езi диалог жэне монолог бо-
лып еюге белiнедi. 1штей сейлеу айты-латын не жазылатын ойдыц дэл, нацты болуына жэне тiлдiк тулгаларды дурыс тацдап алуга мYмкiндiк тугызады. Казац тiлiнiц мамандыцца багытталган лекси-касын кэсiби цатынас арцылы оцытуда штей сейлеудi эрдайым ескерiп отыру ттмд^ Белгiлi бiр тацырыпца байланысты ез ойын жеткiзу Yшiн студенттер кэсiби лексиканы жазбаша сейлеу тшш-де цолданганда iштей ойланып, толганып алуды дагдыга айналдырганы жен. 1штей сейлеу дегенiмiз - адамныц сейлеу ал-дындагы ойды жинацтауы.
Сонда тiл арцылы берiлген ацпарат келес адамга тYсiнiктi болады. Демек штей сейлеу тiлдiк материалды тYсiну-ге жэне есте сацтауга кемектесед^2].Тех-нолог мамандыгына цатысты лексиканы кэсiби тiлдесiм арцылы мецгертуде цазац ттнщ ерекшелiгiн, оныц езiндiк ца-сиеттерш студент ескерiп отырган^1 жен. Студенттщ кэсiби царым-цатынасты иге-руi - ез ойын ауызша жэне сауатты тYрде жазбаша жеткiзе бiлу дагдыларын цалып-тастырулары болып табылады. Сырттай сейлеу ауызша жэне жазбаша болып бель недi. Ауызша сейлеу айтылады, естiледi, ал жазбаша сейлеу жазылады, керiнедi. Адамныц сейлеуi алдымен iштей цалып-тасады да, цатынас YPДiсiнде сырттай сейлеуде жYзеге асады. Сырттай сейлеу тYсiнiсуге арналса, штей сейлеу ацпарат-ты iздеп ецдеуге, ягни ойлауга арналады. Жазбаша тщдш цатынас тацбалардыц магыналыц жYЙесi мен пзбеп арцылы адамдардыц бiр-бiрiмен царым-цатына-сы арцылы iске асады. Жазбаша сейлеу дегенiмiз адамныц айтар ойын графика-лыц тацбалар арцылы цагаз бетiне тYсiру. Сейлеудiц бул ею тYрi бiр-бiрiмен тыгыз байланысты. Екеуi де адамдардыц царым-цатынас жасау цызметш атцарады. Сейлеу тiлi жазба тiлдi дамытуга негiз болады, сондыцтан оларды бiр-бiрiмен
уштастыра жYргiзу цажет.
Казац тiлiнде студенттердiц ауызша жэне жазбаша тYрде еркiн, дурыс жэне цызыгушылыцпен цатынас жасау мYм-юндтн цамтамасыз ету мэселесiнiц шешiлуi оцытудыц кептеген элеуметтiк, педагогикалыц, психологиялыц, психо-лингвистикалыц, эдiстемелiк фактор-ларына байланысты. Бул мэселелердщ дурыс шешiмiн табу кебше студенттiц езiне байланысты. Бiрiншiден - студент-тiц цазац ттнде айтылганды тYсiнуi жэне оган цатысты циындыцты жеце бiлуi. Екiншiден - цазац тшш YЙрену Yшiн нацты жэне стимулдыц жагдайдыц, ягни цазац ттнде цатынас жасау цажет-ттн тудыратын нацты мYмкiндiктердiц болмауы. Yшiншiден - цазац тiлiн тиiмдi тYPде мецгерудiц жетiмсiздiгi.
Студент болашацта цазац тшш цолда-ну, сол тшде цатынас жасау мYмкiндiгiне ие болмагандыцтан тiлдiц цажеттiлiгiн сезiнбейдi. Осыдан барып барлыгымызга жацсы таныс психологиялыц зацдылыц керiнедi. Оган сэйкес, оцу материалын терец мецгеру мэселелерi студенттiц тгвд болашацта нацты эрекетiнде неме-се белгт бiр мацсатта цолданар цажет-тiлiгiнен туындайды. Егер студент цазац тшш болашацта мамандыгына керек бо-лар мацызды фактор мацсатында мецгер-се, ол тек оцу пэт ретiнде оцылганнан герi элдецайда тиiмдi болар едi. Оцушы-лардыц материалды мецгере алуыныц психологиялыц негiзi сабацтыц эрi эсер-лi, эрi цызыцты еткiзiлуiне байланысты.
Сабац психологиялыц жагынан негур-лым эсерлi болса, оцу материалын олар согурлым терец тYсiнедi. Сабацты психологиялыц жагынан тартымды етiп цуру Yшiн, непзп Yш жагдайдыц болуы шарт: бiрiншi жагдай - сабацтыц педагогикалыц тургыдан ойдагыдай болуы. Оган цатысты мэселелер шартты тYрде: муFалiм мен студенттердщ сабац кезш-
К х
<с т о
го
£ РЧ
О ^
и
О §
х X ш Е-
к ^
х
рц
О ш Е-
деп карым-катысы, муFалiмнiц езiн-езi устау мэнер^ оныц енегелi енегесi, сырт-кы келбет - пiшiнi, сейлеу мэдениеп, студенттерге катац талап коюмен бiрге, оларды сыйлай да бiлу, саналы адамгер-шiлiк пен парасаттылыкка баулу т.б. Екш-шi жагдай - сабактыц теориялык жагы негiзгi фактшермен дэлелденiп, оныц гылыми мэнi кецшге конымды болса, ол студенттердiц логикалык ойлау ынтасын арттырады. Yшiншi жагдай - сабактыц эдютемелш жагынан тиiмдi болуы. Бул муFалiмнiц материалды баяндау эдiсiн шеберлiкпен игере алуында, дидактика-лык зацды принциптердi орынды кол-дануына, кажеттi кернекi куралдар мен тэжiрибе жумыстарын тиiстi кезiнде керсете бшуше байланысты[6].
...БYгiнгi тацда бтм берудi дамыту тужырымдамасыныц негiзгi максаты: бiлiм беру жYИесiнiц барлык децгешнде когамныц талаптарына сэйкес келетiн бтмд^ кэсiби бiлiктiлiгi жогары тулга-ны тэрбиелеИтiн, бэсекеге кабiлеттi бiлiм непзш калыптастыру. Бул, жаца кезецде адамды емiр CYруге баулу Yшiн бурынгы-дан да мол децгейде бтм беру деген сез
[7].
Егемендi елiмiздiц ойлы азаматтары бYгiнгi ^т жас урпак тэрбиесiне, олар-дыц сапалы бiлiм алуына барлык жагдай-§ ды жасап жатыр. Бiз, устаздар, кауымы-<С ныц алдында турган аскар таудай мiндет о окыту Yрдiсiндегi барлык пэндердi окыту барысында улы Абай армаидаган «толык ° адамды» калыптастыру. Бтм мен гылым К адамзат руханиятыныц негiЗi. Ендеше § баланы тулга ететiн гылым мен бтм[7]. § Кепултты когамда тшдердщ дамуына м колайлы жагдай тугызу элеуметтiк куК былыс, бул адамдарга интернационал-§ дык тэрбие берудiц куатты куралы. о ¥лы Дала елшц тарихына кез жYГiрт-н сек, бiрiншi тугыры байлык - жер, екш-шiсi - тiл, Yшiншiсi мемлекет жэне оныц
тарихы болуы керектт айкын. Агартушы - педагог галым Ахмет Байтурсынулы ай-тып кеткендей, «¥лттыц сакталуына да, жогалуына да себеп болатын нэрсенiц ец куаттысы - тт» деген.
Тiлдi мецгеру - ез ултыцды тану. ¥лт-тык тiлдi бiлу улт дiлiн, касиетiн, мiнезiн, ой, жан-дYниесiн, сырын бiлу екенiн, ха-лыктык мэдениет пен дэстYрдi жацгыр-ту болатынын естен шыгармайык. «Тш-дердщ Yш тугырлылыгы» мэдени жобаны юке асыруда бYкiл когамымызды топта-стырып отырган мемлекеттiк тiл ретш-де казак ттн окыту сапасын арттыруды агайын - туыскандар емiр кажетттгше айналдырайык! [8]
ЭДЕБИЕТТЕР:
1.Жарыкбаев К. Психология А-1993.12-18б.
2.Муканов М. Педагогикалык психология очерктерi А-1962 28-30б.
3.Тэжiбаев Т. Жалпы психология А-1993 42-52б.
4.Алдамуратов Э. Жалпы психология А-1996;2001 80-86б.
5.Капасова БД., ЭбдiжYсiпова Б. Х. Казак ттн жедел окыту А-2007 5-10б.
б.Эбиев Ж., Бабаев С. Педагогика А-2004 372б
7.Бiлiм берудеп менеджмент 2006,2007 ж №1,2,3,4,5,7. 168-169б.,142-144б.,194-195б., 179-183б., 169-171б., 163-167б.
8.Казакстан Республикасыныц Пре-зидентi Н.Э.Назарбаевтыц Казакстан халкына Жолдауы. Астана 2016, 2017,2018ж. «Рухани жацгыру» багдар-ламасы.
