Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру құралы ретінде оқушылардың монологиялық және диалогтік сөйлеуін дамыту. Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

УДК 377.5.02: 37.016 ГРНТИ 14.33.09

ЦАЗАЦ Т1Л1 МЕН ЭДЕБИЕТ1 САБАЦТАРЫНДА КОММУНИКАТИВТ1К Ц¥ЗЫРЕТТШ1КТ1 ЦАЛЫПТАСТЫРУ Ц¥РАЛЫ РЕТ1НДЕ ОЦУШЫЛАРДЫЦ МОНОЛОГИЯЛЬЩ ЖЭНЕ ДИАЛОГТ1К СЭЙЛЕУШ ДАМЫТУ

Ацдатпа

Кдзац тiлiн оцытудыц ^a3Ïpri замангы эдште-месшщ мацызды мэселелершщ 6ipi цазац тiлiн оцы-ту процесщде коммуникативтiк царым-цатынас ^¥РУ болып табылады. М^нда монологиялыц жэне диалог-тыц сейлеу ерекше рел атцарады. Колледж оцушы-ларыныц сейлеу дагдыларын (монолог жэне диалог) цалыптастырудын, заманауи инновациялыц эдiстерiн олардыц тиiмдiлiгi т^ргысынан царастыру.

Аннотация

Одной из важнейших проблем современной методики обучения казахскому языку является построение коммуникативного общения в процессе обучения казахскому языку. Особую роль здесь играет монологическая и диалогическая речь. Рассмотрены современные инновационных методы формирования речевых навыков (монолога и диалога) учащихся колледжа с точки зрения их эффективности.

Abstract

One ofthe most important problems ofmodern methods of teaching the Kazakh language is the construction of communication in the process of teaching the Kazakh language. Monologue and dialogue speech plays a special role here. Consideration of modern innovative methods of formation of speech skills (monologue and dialogue) of college students from the point of view of their effectiveness is done.

Колледжде цазац тшн оцыту ол тек лингвистикалыц (тщщк) гана емес, сонымен цатар сейлеу цызметшц барлыц тYрлерiн мецгерумен байланысты оцушылар-дын, коммуникативтш (сейлеу) ц^зыреттшгш, сон-дай-ац ауызша жэне жазбаша сейлеу мэдениетш, ца-рым-цатынастыц эртYрлi салаларында тiлдi пайдалану

Смаилова Н.С.,

цазац mini мен dàe6uemi пэшнщ оцытушысы, Жтщара политехникалыц коnnеàжi, Жтщара ц.

Негiзгi сездер: сауызша жэне жазбаша сейлеу мэде-Huemi, царым-цатынастыц эрmYрлi салаларында minài пайдалану, диалогтЫ сейлеу, монолологиялыц сейлеу, эцгiмe, т^рмыстыц эцгiмe, ккерлж эцгiмe, келксездер.

Ключевые слова: культура устной и письменной речи, использование языка в различных сферах общения, диалогическая речь, монологическая речь, беседа, бытовая беседа, деловая беседа, переговоры.

Keywords: culture of oral and written speech, use of language in various spheres of communication, negotiations, dialogic speech, monologue speech, household conversation, conversation business conversation.

t* S

I

<c m о

го

£ w

О *

S L

0 §

1 X ш t-

к *

s

рц

о

ш t-

X

<с т о

го £

РЧ

О ^

1-4

о ч о

X X ш Е-

к *

к

рц

о

ш Е-

цагидалары мен тэс1лдер1н цалыптастыру-ды кездейдг

Диалогтж сейлеу туралы тусшк.

Диалогтж сейлеу-тшдш цурамы эцпме-лесушшц сейлеу эрекетш тшелей цабылда-уына эсер ететш, цайталанатын мэл1мдеме-лермен турацты алмасудан туратын жанр.

Диалогтж сейлеу ею немесе одан да кеп серштестердщ царым-цатынас процесщде жасалады. Диалогтагы б1р сухбаттасушы-ныц сейлеу эрекет екшштсшщ сейлеу м1-нез-цулцына байланысты. Эрштестердщ эрцайсысы диалогтыц царым-цатынаста ез мацсатын кездейдг Диалогтж сейлеудщ ерекшелт, ол, эдетте, царым-цатынас бо-латын жагдайды жацсы бшетш диалогца цатысушылардыц тжелей байланысында етедг

Эцлмелесушшер арасындагы царым-цатынас формалары эртурл1 болуы мумк1н. Диалогтж сейлеудщ непзп турлерг

- турмыстыц эцлме,

- юкерлш эцлме,

- келшсездер.

Турмыстыц диалогца тэн:

- жоспарланбаган;

- талцыланатын тацырыптардыц алуан турлшп (жеке, элеуметик, саяси жэне т. б.) жэне тщщк цуралдар;

- тацырыптан жш ауытцу, б1р тацырып-тан ек1нш1 тацырыпца сеюру;

- эдетте мацсаттыц болмауы жэне шеш1м цабылдау цажетплт;

- тулганын, езш-ез1 таныстыруы;

- ауызек сейлеу стил1 сейлеу.

1скерл1к эцлме келес сипаттамаларга

ие:

- коммуникативтж мацсат пен серште-стерд1 ескере отырып, талцылау тацыры-бына сараланган кезцарас жэне птрд1 тусшкт! жэне сетмд1 турде баяндау муд-дес ушш;

- серштестердщ мэл1мдемелерше жедел эрекет ету;

- серштестердщ пЫрлерш, усыныстары

мен царсылыцтарын сыни багалау;

- мэселенщ барлыц факторларын есепке алуга жэне багалауга аналитикалыц тэсш;

- езш-ез1 багалау сез1м1 жэне осы мэсе-ле бойынша басца кезцарастарды талдау нэтижес1нде серштестердщ цузыреттшлн арттыру;

- эцлме барысында цозгалган мэселет шешуде жауапкершшк пен цатыстылыц сез1м1.

Кептеген сипаттамалары бойынша келюсездер гскерлш эцлмеге уцсас. Кел1с-сездердщ цосымша белгшерьб1рлескен шеш1м цабылдау жэне тараптардыц тецдь л цажет болган кезде бастапцы бшм мен кезцарастардагы айырмашылыцтар.

Монологиялыц сейлеу тусшл.

Монолог, монологиялыц сейлеу (моно жэне грек тшнен. lygos-сез, сейлеу). Эц-лмелесушнщ мазмунды жэне цурылым-дыц контекстег1 сейлеу1мен толыц немесе шшара байланысты емес (диалогтыц сей-леуден айырмашылыгы) сейлеу тург

Монологиялыц сейлеуге келес талаптар белшеда:

* сипаттау/ сипаттау, баяндау/ хабарлау, эмоционалды жэне багалау пайымдаулары сияцты коммуникативт1 сейлеу турлерш цолдана отырып, фактшер мен оцигалар туралы цысцаша айту;

* мэтшге суйене отырып, оцылган мазмунды, нег1зг1 ойды жетюзу;

* оцылган / естшген мэтш бойынша ха-барламалар жасау;

* оцылганга деген кезцарасыцызды бш-д1ру жэне дэлелдеу.

Эдютемелш тургыдан мацызды:

* Жаттыгулар орындалатын т1ректердщ сипаты.

* Мэл1мдеменщ мацсаты.

Крлдау болуы мумк1н:

* кернекшк,

* мэтш,

* жагдай,

* тацырып, мэселе.

Бастапцы кезенде диалогтыц сейлеуде тiлдiк материалды игергеннен кешн сурет-тер, суреттер сериялары бойынша монологиялыц мэлiмдемелердщ дамуы бiрiншi кезекте тур. Бул тужырымдардыц комму-никативтi мэнi жоц, олар оцу мацсатын кез-дейдi: бурын зерттелген материалды (лексика, грамматика) кернек турде усынылган заттарга немесе тулгаларга, сейлеу жагдай-ларына суйене отырып, тэуелсiз Yйлесiмдi сейлеуде цолдану. Сейлеу Yлгiлерiн мец-гергеннен кейш: сурацтарга жауаптар, ди-алог-цайта сурау, диалог - сурау оцушы-лар ез сыныбын сипаттайды. Сол сияцты, суретке CYЙене отырып, царапайым монологиялыц мэл1мдеме-сипаттама жасала-ды. Крлдаудыц бул тYрi (керiну) кебiнесе жазбаша немесе ауызша мэт!нмен басца т!рек тYрiмен бiрiктiрiледi. Толыц таныс материалдан туратын царапайым мэтш-дердi тыцдау студенттердiц монологиялыц тужырымына т!рек бола алады. Сол трек-тердi де цолдануга болады - кернекшк, Мэтш, Жагдай, бiрац монологиялыц сейлеу децгей жогары болуы мYмкiн жэне болуы керек. Мэтш пiкiрталас тацырыбы болуы мYмкiн. Бул жагдайда мэтiннiц эртYрлi тYр-лендiрулерi мYмкiн:

Мэтiнге жацын цайталау, 0з сезiцiзбен цайталау, ПЫр.

Бул кезенде (оцылган) мэтшмен жумыс ерекше рел атцарады. Шыгармашылыц жаттыгулар, мэтш идеясы, кейiпкерлердiц эрекеттерi туралы мэл1мдемелер еткiзiледi.

Оцушыларды цызыцтыру, олардыц мо-нологиялыц сейлеуге деген ынтасын ояту Yшiн монологиялыц мэлiмдеменi цалыпта-стыруга арналган жаттыгулар эртурл1, цы-зыцты, цызыцты болуы керек.

Педагогикалыц жумыста мен монологиялыц сейлеущ цалыптастыру Yшiн эртYрлi жаттыгуларды цолданамын. Балалар тек тыцдаушылар гана емес, сонымен цатар монологиялыц сейлеудi дамыту бойынша

жумыстарга белсендi цатысуы цажет.

Осыган сэйкес жацында енгiзiлген эдь стемелер коммуникативтж дагдыларды дамыту сабацтарында келесi жумыс тYрлерiн цамтиды:

Кернек1 цолдаумен жумыс. Кернек1 цол-дау ретщде суреттер, фотосуреттер цолда-нылады. Суреттер тацырыптыц жагынан эр тYрлi болуы керек, емiрдегi ец кеп таралган тацырыптар мен сюжеттердi цамтуы керек. ¥сынылатын жумыс тYрлерi: Оцушы суреттегi кейiпкерлердiц бiрiнiц релш атцаратын ауызша диалог бар. Сонымен цатар, жумысты келесi критерий-лерге сэйкес багалауга болады: оцушы кешпкердщ сезiн жекелендiре алды ма, оныц мiнезiн сейлеу цуралдарымен кер-сете алды ма; оныц репликалары психоло-гиялыц тургыдан сенiмдi ме: адам осын-дай жагдайда ойлана жэне сейлей ала ма; оцушы езшц сыныптастарын цаншалыцты жацсы естид^ оныц репликалары шы-нымен еспгендерше жауап бола ма, элде олар естiгендерiмен байланысты емес пе; ол цаншалыцты цызыцты, жарцын, тапцыр, цысца сейлейдi; лексика цаншалыцты эр тYрлi цолданылады; эдеби ма, оныц сейлеуi сауатты ма.

Ауызша эцгiме. Бул монологиялыц жу-мыс, сондыцтан ол ауызша диалогты устану^! керек: балалардыц бiрi айтады (бiрац

ч ^

оцымайды), цалгандары оныц эцлмесш к

к

тыцдайды. <

Ауызша диалогпен жумыс жасауда (бiр- о

лесiп царау) бел1нген бiрiншi кезец алынып он

тасталады: эрк1м ез бетшше сызбаларды ^ царап, ез тарихын ойлап табады.

Жеке эсер негiзiнде шыгармашылыц жу- §

мыстар (шыгармалар). §

Студент езi басынан еткермеген нэр- м

селер туралы жазбауы жэне сейлеспеуi к

керек, бул оныц емiрiнiц фактiсi емес, ол §

• • • т-л ^

езiнiц жаны арцылы етпедi. Баланыц жеке о тэжiрибесi, жеке тэжiрибесi болган кезде, н оган эрцашан айтуга болатын нэрсе бар.

Жеке тэж1рибе эртурл1 болуы mymrïh:

Музыкалыц эсер бар. Балалар сыныпта шагын музыкалыц фрагмент тындайды, содан кейш эссе жазады немесе "музыка тыцдау кезщде мен табигаттын, цандай ^й-îh елестетпм?".

Оцырман эсерлер1 бар. Муны тек сы-ныпта оцыган жэне балалардын, кепшшп унататын жумыс арцылы жасауга болады. Шыгармалар эдебиет сабацтарында оцыла-ды, б1рац сейлеущ дамыту жумысы эдебиет сабагында да, цазац iirn сабагында да болуы мYмкiн.

0м1рл1к эсер. Мысалы, ауызша немесе жазбаша эссе тацырыбы болуы мYмкiн: "менщ отбасымнын, дэст^рлерГ', "менщ ем1р1мдег1 умытылмас ^н" жэне т. б.

Ауызша ткрталастар. Жумыстын, бул т^ршн, негiзгi мацсаты-тындауга жэне естуге Yйрету, ез ойларыцызды тужы-рымдау жэне оларды дэлелдеу. Пiкiрта-лас тацырыптары цызыцты жэне сонымен бiрге балаларга жацсы таныс болуы керек, мысалы, Олар бiрге оцыган енер туындысы немесе оларды цызыцтыратын оцига болуы мYмкiн.

Тщщк ойындар. Эр тYрлi ойындарды цолдану сабацтарды жанды, Кецщщ етуге, балаларга циын жумыс тYрлерiнен дема-луга мYмкiндiк бередi.

Баяндамалар мен хабарламалар. БYгiн-S ri танда бул жумыстын, ен, кеп таралган < тYрлерiнiц бiрi, бiрац ол сейлеущ дамы-о ту жумысы ретщде царастырылмайды. fi Оцушылар кез-келген сабацта эртYрлi о тацырыптарга баяндамалар мен хабарла-S малар дайындайды. Филолог-мугал1м сту-§ дентп хабарды дайындауга жэне рэшмде-§ уге Yйретуге мiндеттi: ен, бастысын екiншi w реттi, нацтыдан абстрактш белiп алуга,

S тындаушыларды цызыцтыру Yшiн хабарла-

t^

S ма цуруга, цурылымдауга. о Эр тYрлi тапсырмалармен керкем мэин-н дi цайталау: кейшкердщ оциганын, цаты-сушысынын атынан жэне т. б.

Осы жумыс турлершн барлыгы цазац тшнщ эрбiр сабагында орфографиялыц жэне пунктуациялыц дагдылардьщ эдеттегi тренингiмен цатар пайдаланылуы мумкщ алайда, сeйлеудi дамытуды балалар эдетте-гi жумысца цосымша ретiнде гана цабылда-мауы жэне оцу жумысынын басца турлерь нен бeлiнбеуi тшс.

Казац тiлi сабацтарында аталган жумыс тYрлерiн цолдану оцушылардын пэнге де-ген кезцарасы eзгеретiнiн керсетп, балалар усынылган тапсырмаларды шешуде ез бастамаларын керсетуден, ез пiкiрлерiн бiлдiруден Корыцпайды, тапсырмаларды орындау Yшiн багдарламалыц материалды жогары денгейде игеруге тырысады.

Осылайша, цазац тiлi сабацтарында ин-новациялыц эдiстемелердi цолдану оцушы-ларга жана бiлiм алуга, тYрлi жанрдагы сейлеу туындыларын жасауга, нэтижеге ез жауапкершшгш сезiнуге мYмкiндiк бередi.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:

1. «Педагогика мэселелерЬ» - гылыми -теориялыц журнал 1-4\2007.

2. Жана жоба - жанашылдыц бастауы-Алматы 2012 жыл.

3. Ел-назар - Республикалыц журнал № 05(08) мамыр 2012 жыл. - 21 бет.

4. Ашыц сабац. Факультатива сабацтар №5 2009, 3 бет.

5. Оцытушыге арналган нусцаулыц Астана 2012 жыл.

6. Казац тш оцыту эдiстемесi / А.Кайыр-бекова, А.Кенжесарина. - Алматы: Атамура, 2010.

7. Казац тш мен эдебиет! орыс мектебш-де: Республикалыц гылыми - педагогика-лыц басылым. - 2008.- № 2.

8. Iс-тэжiрибеде оцытуды басцару мен кешбасшылыц-тренердщ жазбалары 1- ба-сылым, 13.12.2011 жыл.

9. «Тшдш цатынас»: оцулыц. - Алматы, 2001, 39 бет.