CC BY
91
152
ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ И ПРИКЛАДНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
республикамыздагы табигаты мен шаруашылыгы, демографиялык дамуы жагынан eзiндiк ерекшелiгi бар аймак. Табиги корларга бай жэне табигат жагдайы колайлы, соган орай бул аймактагы халыктын орналасу тыгызды-гы да жогары екендiгi байкалады. Осы себепп бул аймактагы халыктын орналасу децгетнщ даму eзгерiстерiн жэне осы облыстын республика келе-мшдеп орны мен мацызын зерттеу бугшп нарыктык заманнын талабы. Кез келген мемлекеттщ басты байлыгы - халкы болып табылатыны сезсiз. Халык дегенiмiз кYнделiкгi емiрдiн ендiрiсi мен удайы есiм YPДiсiнде табиги тарихи калыптасып, Y3дiксiз жанарып отыратын адамдардын бiр тута-стыгы, адамзат когамыньщ басты материалды компонент (кураушы белит). Халык дегенiмiз тYрлi сипат пен белплерге тэн алуан тYрлi жэне кYPделi кубылыс [7].
KолданылFан эдебиеттер тшмк
1. Тараз. Жамбыл облысынын энциклопедиясы «Казак энциклопедия-сынын» бас редакциясы. - Алматы, 2003. - Б. 5-80, 144, 273.
2. Кокина Р. Жамбыльская область. - Тараз: Сетм, 2006. - Б. 3-16, 27, 56.
3. Дэдiбаев Ж. Атыннан айналайын Тараз. - Алматы, 2002. - 16-21 б.
4. Бекболатов А.Э. Жамбыл облысынын экологиялык жагдайлары // Коршаган ортаны коргаудын гылыми-теориялык жэне практикалык аспек-тiлерi: проблемалар, стартегия. Халыкаралык гылыми-практикалык конфе-ренциянын материалдары. - Тараз, 2006. - Б. 313-314.
5. Туристерге жол бастар Жамбыл облысы. Жамбыл облысы эшмияты-нын кэсiпкерлiк жэне енеркэсiп Департаментi. - 2006. - Б. 3-22.
6. Тещзбаев Ж.С. Капиталдык салымдар Жамбыл облысынын экономи-калык есу факторы реттаде // «Жас галым» - 2005 атты республикалык гылыми-практикалык конференциянын материалдары. - Тараз, 2005. - 1-2 белiм. - Б. 114-117.
7. Инвестициялык мYмкiндiктер. Жамбыл облысынын экономика жэне бюджетлтк жоспарлау Департамент! - 2006. - С. 3-27.
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ДЕМОГРАФИЯЛЬЩ АХУАЛЫ
© Ауезова З.Т.*, Каким Б.
Гумилев Л.Н. атындагы Еуразия улттык университет!
Казакстан Республикасы, Астана
В связи с этим, индустриализация и урбанизация в мире имеют высокий прохождение, что есть глобальные вопросы, которые должны быть приняты во внимание. Такие вопросы включают в себя «болез-
Г еография тылымдарыныц кандидаты, доцент.
Экономические науки
153
нью цивилизации» сталсокращение рождаемости, смертность может быть связано с такими явлениями, как повышение темпов роста населения старейшин. Сегодня возникающие вопросы в области демографической политикиочень важный вопрос.Таким образом, ее объем инаселение должно быть на высоком профессиональном уровне полной taldangani и раскрывать результаты объективно.Общественной стабильности и решении проблемы демографической политики, направленной на обеспечение будущего Республики Казахстан напрямую связано с успехом.
Казахстан Республикасында 1989 жылгы хальщ санагында 16199,2 мьщ адам пркелдг 1999 жылгы санацца дейiнгi аралыцта Казахстан халцы 1246,1 мыц адамга кемiген. Муныц басты себебi бурын цуFын-CYргiнге ушырап, Казацстан жерiне кешршп, цоныстандырылган езге улт eкiлдерiнiц, эаре-се, орыстардыц, украиндардыц, немiстердiц, кавказ халыцтарыныц, т.б. ез ата мекендерше кешiп кетуi болды. 0су тек Оцтуспк Казацстан, Кызылор-да, Атырау облыстарында, Алматы, Астана ц-ларында байцалды. Ерлердiц саны 7201,8 мыц болса, эйелдер 7751,8 мынды цурады. Сощы он жылда улттыц цурамда да айтарлыцтай езгерiс болды. Мыс., цазац улты 1468,1 мыц адамга (22,9 %) кебейш, республика халцыныц жартысынан астамын (53,4%-ын) цурады. Сондай-ац, курд (29,1 %-га), дунген (23,3 %-га), уйгыр 15,9 %-га), езбек (12 %-га) халыцтарыныц саны да есть Оныц есесiне орыс улты екiлдерiнiц саны 1582,4 мыц адамга (26,1 %-га) кемщ, немютер 593,5 мыц (62,7 %), украиндар 328,6 мыц (37,5), татарлар 71,7 мыц (22,4 %), беларусь-тер 66 мыц (37,1 %) адамга кемиен [1].
Егеменд ел болып, iргемiздi бYтiцдеп отырган кезде узац жылдар бойы отаршылыц тузагына тYCкен улттыц санамыз цайта жанданып, даму Yстiнде. Соныц бiр жарцын керша улттыц демографиялыц санамыз бен демографиялыц мiнез - цулцымызда орын алып отырган келелi езгерiстерден айцын байцалады. Кейiнгi жылдары демографиялыц деректердi бiлуге деген цул-шыныс артып, цазац ултыныц yрiм бYтаFыныц есш-енуц сандыц жэне са-палыц еркендеушщ акуалы цалай деген сауал эркiмдi де ойландыра тусуде. Саны жагынан элемнiц еркениеттi дамыган елдерiнен кешен цалган цазац халцы Yшiн демографиялыц ой-сананы жаца сапалыц тургыда цалыпта-стырудыц тарихи мацызы аса зор. Тэуелаздтн элем таныган, Б¥¥ - ныц толыццанды мYшесi Казацстан ушн дyниенiц терт бурышындагы езiнiц географиялыц орны мен элем халыцтары арасындагы Yлес салмагын айцын тYсiне бiлуi керек. 2000 жылдыц 1 желтоцсанына елiмiздiц халыц саны (есепп деректер бойынша) 14843,7 мыц адам болды, саныц iшiнде 8284,1 мыцы (55,8) - цала жэне 6559,6 мыцы (44,2) село тургындары.2000 жылдыц цацтар-царашасында халыцтыц табиги есiмi - 64,3 мыц адам болды, бул еткен жылдыц тшсп кезендегiсiнен 6,6 кеп (1) Табиги еам шамасыныц артуы елiмiздiц 10 аймагында (Ацтебе, Караганды, Кызылорда, Солтуспк Казацстан жэне Шыгыс Казацстан облыстарынан басцаларында) байцалды.
154
ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ И ПРИКЛАДНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
Республикада хальщтьщ табиги козгалыс процесiн бейнелейпн керсетшш-тердiн жалпы денгейi артуда. 2000 жылгы кантар-карашада туылгандар саны еткен жылдын осы кезещмен салыстырганда елiмiздiн барлык (Караганды, Костанай, Кызылордадан баска) облыстарында ест [2].
Жамбыл, Мащыстау, Атырау, Кызылорда, ОнтYCтiк Казакстан сиякты облыстарда бала туу денгей республикалык орташа денгейден жогары (1000 адамга - 17,3 22,8 нэресте).Акмола, Костанай, Караганды, Шыгыс Казакстан жэне Сотуспк Казакстан облыстарында халыктын елу денгейi жогары (1000 адамга - 11,8-12,6 елiм) Терт облыста (Караганды, Костанай, Шыгыс Казакстан жэне Солтуспк Казакстан) елгендер саны туылгандардан басым, ягни табиги кему процесi журш жатыр.Республикадагы барлык пр-келген елiм жагдайларынын жартысына жуыгы кан айналымы жYЙесi ауру-ларынын еншiсiнде, мунын езiнде Батыс Казакстан. 0нтYCтiк Казакстан, Шыгыс Казакстан, Караганды, Акмола, Алматы облыстары мен Алматы каласында осы себептерден ешм Yлесi осы аймактарда елгендердiн жалпы санынан 50 жогары.2000 жылдын кантар-карашасында республикада 1 жас-ка дейiнгi 3,9 мын нэрютенщ шетiнегенi тiркелдi немесе бул 1000 нэрестеге
19,5 жагдай (1999 жылгы кантар - карашада - 4 мын немесе 1000 нэрестеге
20.2 шетшеу).
2000 жылдын есепп кезещнде сэбилер енiмiнiн денгейi еткен жылдын кантар-карашасымен салыстырганда Алматы (1000 туылганнын 16-дан 13,9 на дейiн), Акмола (23,8 ден 16,8 ге дейн), Атырау (21,1 ден - 18,2 ге дейн), Батыс Казакстан (20,7-ден-18,7 ге дейш), Караганды (20,5 тен 19-га дейш), Мацгыстау (30,5 тен 25,8-ге дейш). Солтуспк Казакстан (18,7 ден 16,4-ке дейiн) облыстарында жэне Алматы (16,2-ден 15-ке дейiн) Астана калала-рында (18,1 - ден 16,3 - ке дейш) кемщ.Алайда сэбилердщ шетiнеуi Павлодар (1999 жылдын кантар - карашасындагы 25-тен 2000 жылгы кантар - ка-рашада 25,8 - ге дейн), Жамбыл (21,4 тен 23,9 га дейш), Кызылорда (22,5 тен
23.3 - ке дейш), Костанай (20,8 - ден 22,1 - ге дейш) жэне Актебе (18,5-тен 22-ге дейш) кебейгей атап айту керек. 1 жаска дейiнгi нэрестелердщ шеп-неу себептерiнiн курылымында аса жогары (60-дан астам) багалы салмак тыныс алу органдары мен шарана кезвде пайда болатын патологиялык ау-руларга тYсiп тур. Ал 1-5жасар сэбилер кебшеа кабынудан шетiнейдi (осы жастагылардын жалпы санынын 17,6).2000 жылдын 11 айында елiмiздi тутастай алганда пркелген неке - 83,8 мын, ажырусы 25,3 мын (немесе 1000 адамга 6,2 неке киылып, 1,9 ажырасу), ал 1999 жылгы кантар - карашада тйсшше 78,9 мын неке жэне 23,6 мын ажырасу немесе 1000 адамга
5,8 неке киылып, 1,7 ажырасу орын алды.2000 жылгы кантар-карашада кешш конушылар саны - 347, 6 мын адам (1999 жылгы осы кезенде - 346 мын болтан). 1999 жылдын кантар-карашасымен салыстырганда былтыр елМзде-ri халыктын кешiп-конуынан шеккен шыгыны 2,2 кыскарып, 116,7 мын адам болды [3].
Экономические науки
155
Мемлекетаральщ кешш-кону байланыстарыньщ iшiнде Казакстан Yшiн ТМД елдерiмен айырбастау аса каркынды болды. 2000 жылдьщ 11 айында жалпы кешш-кетушшердщ 75 процент осы елдерге кеттг Сырткы кешш-кону бойынша жаппай кетушiлiк Костанай, Павлодар жэне Караганды облыстарында орын алды. Кетушшердщ арасында орыстар (58,5) мен немютер-дщ (18,5) сыбагалы салмагы ересен.ТМД елдерiне кетушiлердiн жалпы саны-ныц 69,9 пайыз орыстар, ал ТМД-дан тыс елдерге кетушiлердiн 63,3 пайыз -немiстер. 2000 жылдыц кацтар - карашасында елiмiздiн шегiнде олай-бы-лай орын ауыстыру еткен жылдыц тиiстi кезецiмен салыстырганда 10,9 мыц адамга немесе 6,9 процент - ка кебейген. Муныц езiнде кешш-кону каркы-ныц керсеткiшi 10 мыц адамга шакканда былтыр 114 болса, 1999 жылгы кацтар-карашада 106 еда. Облыс аралык алмасуда терiс кешш-кону сальдо-сы республиканыц кептеген облыстарында орын алды, аса кебi Алматы (-2,9 мыц адам), ОцгYCтiк Казахстан (-2,8 мыц), Костанай (-2,5 мыц), Шы-гыс Казакстан (2,4 мыц) жэне Жамбыл (-2,2 мыц) облыстарында байкалды. Облысаралык алмасуда оц жэне аса кеп еам бурынгыша Алматы (9,7 мыц) жэне Астана (6 мыц) калаларыныц еншюше тиедi [4].
Соцгы халык санагыныц мэлiметтерiне караганда, елдегi тургындар саны 1 миллион 246 мыц адамга, 7,7 процентке азайган. 1989 жылы Казакстан-дыктардыц саны 16 миллион 199 мыц адам болса, казiр 14 миллион 953 мыц адамды курайды. 2724,9 мыц шаршы км. Жерда алыпжаткан Казакстанныц эрбiр шаршы километрше 5,5 адамнан келедi. Бул Казакстанныц элемдегi халык аз коныстанган елдер катарында екендiгiн ощартады. Тургындар саныныц курт кемуi Караганды (335210 адамга немесе 19,1 пайыз) Шыгыс Казахстан (236201 адамга немесе 13,4 пайыз), Акмола (228135 адамга немесе
21,5 пайыз), Костанай (206115 адамга немесе 16,7 пайыз), Солгуспк Казахстан (186085 адамга немесе 20,4 пайыз), Павлодар облыстарында (135330 адамга немесе 14,5 пайыз) анык байкалудаКазакстандыктар саныныц кемуi елке тургындарыныц демографиялык курылымындагы ерекшелiктерге бай-ланысты. Дэлiрек айтканда, орыс тшда тургындардыц атамекетне кешуiнен жэне табиги есiмiнiц темен децгейде болуынан туындауда.Ресми статисти-калык мэлiметтер бойынша, Казахстан тургындарыныц 56 пайызы кала-ларды, 44 пайызы ауылды жерлерде турады. Тургындардыц урбанизацияла-ну децгейiне карай Караганды (кала халкыныц Yлес салмагы 82,2 пайыз), Мацгыстау (78,4 пайыз), Павлодар (63,4), Кызылорда (60,5), Шыгыс Казахстан (58,8), Атырау (58,2), Актебе (56,2) Костанай (54,2) облыстары ерек-шелiнедi [5].
Казакстан тургындарыныц этникалык курамында казактар мен орыс-тардыц Yлес салмагы басым Казактардыц Yлес салмагы жыл еткен сайын есiп келе жатса, орыстардыц саны 70 - жылдардыц соцынан берi карай ке-муде. Казактар 1989 жылдан 1999 жылга дейiнгi аралыкта 1488181 адамга кебешп, казiр 7 миллион 985 мыц 39 адамга жетш отыр, ягни тургындардыц
156
ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ И ПРИКЛАДНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
53,4-ьщ курайды. Бул керсетк1ш 1998 жылы 40,1 пайыз болатын. Сонымен 1930 жылдардан сон, казактар ез Отанында алгаш рет сан жагынан кеп ултка айналды. Казактар санынын кебеюi мен Yлес салмагынын артуы олар-дын табиFиесiмiнiн нэтижесi жэне елден казак мемес ултгардын кешуiне байланысты. Сондай-ак оган казактардын алыс (Кытай, Монголия, Иран) жэне талу (Ресей, взбекстан, ТYркменистан) шетелдерден елге оралуы да жер етуде. Орыстар 1969 жылдан 1999 жылга дейiнгi аралыкта 1582399 адамга кемiдi.Олардын казiргi саны 4479620 адамды курайды. Осылайша орыстардын елдегi Yлес салмагы 37,4 процентен 30 пайызга тYCтi. Елдегi кейбiр баска этностардын да саны кемуде. Немiстер-593414 адамга, Украин-дар - 328637 адамга,татарлар - 71793 адамга, белорустар - 66011 адамга, Эзiрбайжандар - 10656 адамга, кэрiстер - 1074 адамга азайды. Ал, Казак-стандагы езбек пен уйгыр халкынын саны мен Yлес салмагы артуда. взбек-тер 39621 адамга, ягни 2,5 пайызга кебейiп, 370663 адамды; уйгырлар 28839 адамга, ягни 1,4 пайызга кебешп, 210365 адамды курады [6].
Республикадагы ^лттарда жаныстык арасалмак эркелк1. Ерлердiн Yлесi 1000 эйелге шакканда казактарда 978, уйгырларда 999, орыстарда 843, та-тарларда 842, украиндарда 872 адамнан келедi. Эзiрбайжацдар мен езбектер арасында ер азаматтардын саны басым 1000 эйелге эзiрбайжаннын 1014 ер азаматы, езбектiн 1015 ер азаматы келедi. Ауылды жерлердеп казактар арасында ерлердiн саны басымырак. Орта есеппен онда 1000 эйелге 1020 ер келедг Бул Мащыстаудан баска облыстардын бэрiне тэн. 1000 эйелге Кы-зылорда облысында 1058, Караганды жэне Солгуст1к Казакстан облысында -1040, Шыгыс Казакстан облысында - 1029, Акмола облысында - 1026, Жамбыл облысында - 1023, Актебе облысында 1021 ер азаматтан келедi [1]. Барлык облыстар бойынша калалардагы эйелдер саны басым болып, жыны-стык арасалмактагы уйлес1маздак терендей тусуде. Мэселен, 1989 жылы ка-лаларда ер адамдар тургындардын 47,5 пайызын кураса, 1999 жылы 46,7 ден-гейiне тYCтi. 1989 жылы 1000 эйелге 907 ер адам келсе, 1999 жылы 879 ер адамнан келдгРеспублика тургындарынын жастык курылымындатуудын темендеуiне байланысты ересек адамдардын санынын артып, картаюы белен алуда. 1990 жылы 9 жаска дейiнгi балалар тургындардын 22 процентш кураса, 1999 жылы17,8 процент курады. Жалпы 19 жаска дейiнгi жастардын Yлес салмагы 41 проценттан 37,8 пайызга тусш кетгi. Керiсiнше 60 жастан аскандар 1990 жылы 9 процент болса, 1999 10,8 - пайызга кетершедт Мун-дай жагдай кебiнесе орыс, украин жэне белорус халыктарына тэн. 60 жастан аскандар орыстар арасында 17 процент, украиндар арасында 24,7 процент, белорустар арасында 23,8 процент. Казактар тургындар шщдеп жас халык, орташа жасы - 25 себебi олардын басым кепшiлiгi - балалар мен жастар [7].
Халыктын есiп-енуiне тургындардынжастык,жыныстык курылымы тъ келей эсер етедт Тургындар негурлым жас болса жэне жыныстар арасында-
Экономические науки
157
гы уйлеамдшк колайлы болса, согурлым ещп-есу каркынды журеда. Ал та-биги еам-Кдзакстан ушш тургындар саны есiмiнiн бiрден-бiр кезг 80 жыл-дардын сонынан республикада туу темендеп, керiсiнше елiм жетм кебейе тускен - да. Соньщ нэтижесiнде табиги ест каркыны бэсендеда. Бурын таби-ги есiм коэффициент 18,1 промиль болса, 1999 жылы 4,4 промильге темен-дедi. Ауыл тургындарынын табиги есiм денгейi калалаыктарга 4,3 есе жога-ры. Республикадагы ултгар арасында табиги есiм бiркелкi емес. Табиги есiм езбектер (22,0) мен казактар (13,5) арасында жогары. Ал, орыстар (-4,9), ук-раиндар мен белорустар (-8,6) арасында сонгы жылдары туудан елiм жогары болып тур. 90 - жылдары тургындар арасында некелесу коэффициентi курт темендедi, ол жыл сайын уш еседен астам кыскарды.
Казiрri кезде ауылды жерлерге Караганда калаларда некелесу 1,2 есе кеп болып тур. Сондай-ак ажырасу да бiршама азайды. Кайрп кезде тiркелген 3 некенщ бiреуi ажырасуда. Ажыраскандардын терттен бiрi (23,8) бес жылга дейiн некеде турган.1988 жылдан бастап республикада туу азал бастады. Казакстанда бiрiнде бiр эйелге 2,5 баладан келедi. Ен теменгi керсетк1шке Алматы каласы ^р эйелге 1,5 баладан) мен Солтуспк, Шыгыс енiрлерiнiн (бiр эйелге 1,8 баладан) тургындары, ал жогары керсетшшке онтYCтiк енiр (бiр эйелге 3,4 баладан) тургындары ие. Тургындарыныц басым кепшiлiгiн казактар курайтын Онтуспк Казакстан, Жамбыл жэне Кызылорда облыста-рында балалар кеп туылуда. Кепке детн казактар арасында туылудын аза-юы ашык байкала койган жок еда, тек 90-жылдардыц ортасынан туу кер-сеткiшi бэсендей тYCтi. Казак эйелдершщ туу коэффициентi казiр 3,1 про-центке тен. Бала туудын бэсендеуi Онтуспк Казакстан енiрлерiне де тэн бола бастады. Мэселен, Онтуспк Казакстан облысынын Турк1стан ауданында бiр эйелге орта есеппен 3,2 ден 3,6 баладан келеда [8]. Бул казактардын да бiртiндеп кеп балалыктан бас тарта бастаганын онгартады. Орыс, украин эйелдерi, казак эйелдерiне караганда элдекайда аз басанады. Олардын бiр эйелiне 1,7 баладан келедi [9].
Казакстан Республикасы демографиялык дамуынын 2001-2005 жылдар-га арналган багдарламасы «Казакстан Республикасы мемлекетпк демографиялык саясатынын тужырымдамасы туралы» Казакстан Республикасы Yкiме-тiнiн 2000 жылгы 17 тамыздагы № 1272 каулысына сэйкес эзiрлендi жэне 5 жылга есептелген. Багдарлама ел халкынын табиги жэне ырыксыз козга-лысындагы негiзгi процентердi: есш-енетш денсаулык жагдайын жаксарту жэне бала туудыынталандыру женiнде шаралар кабылдау жолымен бала тууды, елiмдi жэне кешъконды реттеуге, халыктын елiмiн азайтуга, кешь конды реттеуге багыгталFан. ТМД елдерiнде 1990 жылдары елiм-жетiмнiн артуы демографиялык дiлгiрлiкке айналды. Белорус, Украина елдершде ешм-жепм туу коэффициенгiнен артып тустг 90-жылдардын бiрiншi жарты-сында Казакстанда да елiм-жетiм коэффициентi артып, 1990 жылы 7,7 про-мильден 1995 жылы 10,7 промиль керсетюшше дешн жеттi. Бiрак кейiнгi
158
ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ И ПРИКЛАДНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
жылдары бул керсеткш б1ртщдеп темендей бастады (1996 ж. - 10,7; 1997 ж. -10,4; 1998 ж. - 10,2; 1999 ж. - 9,8 промиль). Дегенмен Казадстанныд кейб1р облыстарында ел1м - жетйм орта керсеткштен асып тусуде. Эсресе, Шы-гыс Казахстан облысында ел1м - жеНм жогары дедгейде (13,0 промиль). Караганда! жэне Солтуспк Казахстан облыстарында бул керсетк1ш 12,0 промиль болып тур [1]. втм-жеНм керсеткш1нде едбекке жарамды тургын-дардыд улес салмагы жогарырад. 1999 ж. Нркелген ел1м-жет1м одигалары-ныд уштен б1р1 едбекке жарамды жастагы тургындардыд улесше тиедд ал олардыд шщде эйелдерге дараганда ер азаматтардыд улес салмагы 3,6 есе кеп. 1999 ж. дан айналымы, тыныс алу органдарыныд ауруы салдарынан жэне одыс одигалардан даза табушылардыд саны б1ршама азайганымен ешм-жепм керсетк1ш1 жогары дедгейде далда1. Ол кеп жагдайда доршаган ортаныд ластануынан, тамадтану сапасыныд темеддеушен, тургындардыд алкоголь шшдшгерше эуестенушен туындауда. Казадтардыд орташа ем1р суру жасы орыстарга дараганда темен. Ол дазадтардыд улес салмагы басым тусетш ауылды жерлерде элеуметпк - экономикалыд жагдайдыд нашар-лыгымен байланысты. Сондай-ад дазадтар тыгыз туратын жерлердщ б1разы экологиялыд апат аймадда жатады. Салыстыра дарау Yшiн шетелдердеп орташа ем1р суру керсетшшне назар аударайыд: ол жапонияда - 76,1, Ис-панияда - 75,7, Коста - Рикада - 75,6, Андаррода-75,3, Гонконг пен Изра-ильде - 75,1, Австралияда - 75, Швецияда - 74,8, Грекияда - 74,6, ¥лы-британия - 73,2 жас [1]. Казадстан тургындары денсаулыгыныд нашарлауы кеп жагдайда доршаган ортаныд экологиялыд жагдайыныд темендеушен. Мысалы, Семей ядролыд полигоны аймагыныд радиоактивп ластануынан, Арал тед1з1 едд1ршд агрохимиялыд ластануга ушырауынан туындауда. Соныд салдарынан осы ещрлерде генетикалыд ауытдушылыд жэне психи-калыд аурулардыд жи шыгуы даз1рп кезде аладдаушылыд тудырып отыр. 1990 жылдан 1999 жылга дешнп аралыдта онкологиялыд аурулар ек1 есе, эндокриндж жуйелер аурулары ек1 есеге жуыд, дан аурулары б1р жарым кебейдг Жудпалы аурулар да жогары дедгейде далып отыр. Дегенмен олар-мен ауыргандар содгы жылдары азайды. 100 мыд адамга шадданда 1997 жылы
3015.4 адам, 1999 жылы 2439,2 адам жудпалы аурумен ауырган. Казадстан-да тургындар саныныд азаюыныд басты себептершщ б1р1 - кеш - дондыд терю сальдо. Кешг-дондыд процестщ дардынды журу1 90 жылдары бурыд-гы кедестер Одагы дурамындагы елдердщ бэрше де тэн далыптасты.Кеш -дондыд терю сальдо 90-жылдардыд басынан бастап барлыд облыстарда орын алды. Эаресе, Караганды, Адмола, Жамбыл, Семей Талдыдорган об-лыстарында жогары дедгейге жетп. Соныд нэтижесшде Казадстан халды-ныд саны 1993 жылга дарай дысдара бастады, оныд орнын табиги еам жаба алмады. Кешьдон процесшд барысында 1993 жылдан 1999 жылга дешнп аралыдта тургындар саны 1637,3 мыд адамга дысдарды [10] 1994 жылы
410.4 мыд адам республикадан кештг
Экономические науки
159
Казацстаннан кешушшер, непзшен, толу шетелдерге цоныс аударды. ТМД еддерiне кешушiлер саны 1132,6 мьщ адамта жетп. Олардыц басым кепшшп Ресейге кешт 1990 жылы кешi - цоншылардыц 74 процентi, 1999 жылы 89,8 пайызы сонда барып орныцты [2]. Казацстаннан кешушiлердiн азаюына байланысты Ресейге кешiп барушылардыц саны 2 еседен астам цысцарды. Ресейге кешушiлер легiнiн азаюы онда ецбек рыногы толтанды-тын айгацтайды. Ресейден кейiн толу шетелдер арасында цоныс аударушы-ларды цызыцтыратын елдер цатарына Белорус, Украина жэне взбекстан жатады.Демографиялыц процестердегi келенсiз жэйттерге царамастан, елде бiртiндеп iлгерiлеушiлiк байцалуда. Мэселен, елiм-жiтiм, ажырасу секiлдi, т.б. терiс керсетшштер, кешi - цондыц процестердегi терю сальдо бэсендедi. Бул - елдеп демографиялыц акуалдыц жацсарып келе жатцандыгын айтаты. Yкiметтiн осы багыттаты цызметше Yлкен Yмiтпен царауга болады. Ец бас-тысы, цазiрri демографиялыц мэселедеп басым батыттарды дэл аныцтап, оны шешудiц тиiмдi жолдарын таба б^ керек.
Осытан орай элемде индустриализация мен урбанизацияныцжотары царцынды жYруiнен туындап жатцан галамдыц сипатца ие мэселелер бар екендш де ескерiлуi ттс. Ондай мэселелер цатарына «еркениет ауруы» атан-ган-туудыц азаюы, елiм - жтмнщ есуi, тургындар цурамында цариялардыц кебеюi секiлдi цубылыстарды жатцызуга болады. Булмэселелер цогамдыц пiкiрде алацдаушылыц тутызуда.
БYгiндерi демографиялыц саясат саласында цалыптасып отыртан мэсе-лелердi шешу аса мацызды мэселе. Сондыцтан оныц ауцымы жэне халыц-тыц цоныстануы жотары кэсiби децгейде жан-жацты талданганы абзал, эрi оныц нэтижелерi объективтi тургыда ашылып керсетiлуi тиiс. Туындатан мэселелердi шешу цогамдыгы турацтылыц пен Казацстан Республикасыныц болашатын цамтамасыз етуге батытталган демографиялыц саясаттыц табы-сты журуше тiкелей байланысты.
^олданылFан эдебиеттер тшмк
1. Тэлмов М. Дербестiгiмiз демографияда / М. Тэтiмов, Ж. Элиев. - Алматы: «Жеп жарты», 1999. - 113 б.
2. Алексеенко А.Н. Фронтьерские миграции [Электронный ресурс]. -Режим достуупа: http // www.uno.org.
3. Fали Э. «Этнодемография жэне саясат сыры» / Э. Fали, Д. Fали. -Астана, 2003. - Б. 94-100, 111.
4. Тэпмов М.Б. Грозит ли Казахстану демографический кризис? / М.Б. Татимов // Евразия. - 2002. - № 2. - С. 22-30.
5. Найманбаев Б.Р. Казацстандаты 1970-1999 жж. аралыгындаты кешi -цон процестерiнiц тарихы: автореф. дис. тарих гыл. канд. / Б.Р. Найманбаев. -Алматы, 2004.- 19 б.
160
ФУНДАМЕНТАЛЬНЫЕ И ПРИКЛАДНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
6. Тэпмов М.Б. Динамика численности Казахского народа: этнодемо-графический обзор / М.Б.Тэлмов // Столичное обозрение. - 1999. - 25 шш-де. - Б. 4-5.
7. Концепция миграционной политики Республики Казахстан. Кдзац-стан Республикасы Yкiметшщ 2000 жылгы 5 цыр^йектеп цаулысы. - Алматы, 2000. - 132 б.
8. Макеев И.Ю. Миграция русскоязычного населения из Казахстана / И.Ю. Макеев. - 1999. - № 11. - 16-24 б.
9. Кудайбергенов А.И. Казахстан халцыныц элеуметпк жэне улттык; хурамындаты eзгерiстер / А.И. К¥Дайбергенов. - Алматы, 2000. - 117 б.
10. Дуние жYзi хазахтарыныц хурылтайы. - Алматы: Ата-Мура - Казахстан, 1993. - Б. 3-5.
УТКА ПО-ПЕКИНСКИ: УГРОЗА СКРЫТОЙ ЗЕМЕЛЬНОЙ ЭКСПАНСИИ В РОССИИ
© Берберов А.Б.*
Финансовый университет при Правительстве РФ, г. Москва
В статье проанализирован мировой опыт скрытой земельной экспансии зарубежными странами, положительные и негативные эффекты от данного процесса. Рассмотрена позиция России в данном вопросе, проанализированы отрицательные последствия от данной угрозы с учетом мирового опыта и вероятность их возникновения в России, а также предложены решения по контролю за такими изменениями.
Ключевые слова: земля, экспансия, угроза, национальная безопасность, глобализация, Китай.
К числу наиболее актуальных проблем современные аналитики относят проблему скрытой земельной экспансии в экономике - деструктивного процесса, заключающегося в территориальном переделе земли между государствами. Экспертами выделяются несколько глобальных регионов такого передела, однако печальным «лидером» являются африканские страны. Причинами этого являются такие факторы, как наличие большого количества пустующих земель, а также заметно низкая цена на землю по сравнению с другими регионами планеты. Отметим, что особую актуальность данному вопросу придают глобальные экологические проблемы - нехватка пресной воды, ухудшение качества почв, нарастающий экономический межгосударственный дисбаланс и т.д.
Так, использование Африки в качестве «земельного донора» позволяет добиться значительного социально-экономического эффекта. В частности, пере-
Студент.
