CC BY
3ЦАЗАЦ К0Г1НДЕ Т¥Н,ГЫШ ЖАРЦЫРАГАН Ж¥ЛДЫЗ
Абдуалим Алимкулов
Ташкент облысы Шыршьщ мемлекеттiк педагогика институтыньщ 2- курс студент!
https://doi.org/10.5281/zenodo.6610753
Аннотация. Спорт тарихында вшпес 1з цалдырган бабалар. Б1з жастардыц оган жауабы.
Krnmmi свздер: отан, ерл1к, тарих, цаИарман, балуан, KYpce, спорт.
ПЕРВАЯ СИЯЮЩАЯ ЗВЕЗДА НА КАЗАХСТАНСКОМ НЕБЕ
Аннотация: Предки, оставившие неизгладимый след в истории спорта. Мы, молодые, на это отвечаем.
Ключевые слова: родина, героизм, история, герой, борец, вольная борьба, спорт.
THE FIRST SHINING STAR IN THE KAZAKH SKY
Abstract. Ancestors who left an indelible mark on the history of sports. We young people answer.
Keywords: homeland, heroism, history, hero, wrestler, freestyle wrestling, sport.
К1Р1СПЕ
Сан гасырлык тарихымызда мактан тутар, бYгiнгiмiз бен келешеriмiз Yшiн гибрат алар окигалар мен ел тагдырын ез тагдырынан бшк койган, ултыныц тутастыгын, жершщ бYтiндiгiн мурат еткен казак батырлары, Отан алдындагы адал кызметшен Yлгi алар улы тулгалар аз болмаган. Сонау гасырлар койнауыныц катпар-катпар белесiнен байкасак, ежелден-ак ру-тайпаларымыздыц ез жерш еш жауга бастырмай, шыбын жанын шYберекке тYЙiп, касык каны калганша кYрескен жауынгерлiк iстерi бiзге аманат болып жеткен. ^азак халкыныц тарихына кез ж1берсек, сонау ^лтегш, Бiлге каган, Тоныкектен бастап жерш, елш, тiлiн, дiлiн коргаудагы ешпес ерлiктерге толы. Бесiк жырынан басталатын ерлiкке баулу дэстYрлерi тYркi халкына тэн негiзгi ырымдар.Халкымыздыц бойындагы отансYЙгiштiк кундылык-тарды урпактан-урпакка берiлiп отырган зацдылык тургысынан да карауга болады. Буган дэлел кене тYркi заманынан бастау алган патриоттык кундылык КYлтегiн жазбаларында былай деп суреттеледi: "Елтерю каганныц алгырлыгы, елiне деген CYЙiспеншiлiгi ^лтегшшц канына ана CYтiмен сщдо" - деген кене жазу казак халкыныц бойындагы улттык патриотизм сезiмдерi бYгiн гана пайда болган жок, ол ежелден-ак туындап, дамып келе жаткан касиет деуге болатындыгын керсетедi. ^лтепн жазбасында тагы да мынадай жыр жолдарын кездестiруге болады: Кедей халыкты бай кылдым, Аз халыкты кеп кылдым... ТYркi иелiгiнен айырылган халыкты Ата-баба мекенше орнатты... - делшген едi. Бул жазбадан патриотизмшц -ата-баба мекенше ие болып отыру жолында жан аямау, дiл бiрлiгiн коргау, жиганын халыктан аямау екендiгiн ацгаруга болады. Жоцгар сиякты алып империямен алысуга, Ресей патшалыгыныц зецбiреriне жалац
кылышпен карсы шабуга жетелеген де осы Отанына деген CYЙiспеншiлiктщ, патриотизмнщ куатты кYшi. Туган жерге деген ыстык сезiм, атамекенге деген курмет пен кадiр касиет тутуды ¥лы дала ойшылдары ^оркыт Ата, эл-Фараби, ЖYсiп Баласагуни, Махмуд ^ашкари, т.б. айткан болатын. Акын-жыраулар халыкка eнегелi сeздерiмен ыкпал етiп, оларды iргелi ел, берекелi журт болуга шакырды. Жыраулар жаугершiлiк заманда хандар мен бектердщ акылгей кецесшю болып, жорыктарга бiрге аттанды, ру тайпаларга басшылык еттi, сурапыл канды майдан кершютерш жырга косты, ерлiктi мадактады, шешт болган батырларды жоктап, ел кайгысын бeлiстi. Жоцгар шапкыншылыгы кезiндегi халыктыц береке бiрлiгiн, Отанга адалдыгын сактау, намысты колдан бермеу, ез Отанын жаудан аянбай коргау - ат жалын тартып мiнуге жарайтын казак баласыныц касиеттi борышы екендiгiн Шалкшз, Актамбердi, Букар жырау, Шал акынныц елец-жырларынан кере аламыз.
Элмейдi iti мэцгшк, Эшпейдi абзал есiмдер. ¥рпакка жетiп мэцгшк Кетпейдi естен асыл ер,- деп ак жалын акын Жубан Молдагалиев жырлаган. „Ерлш - елге мура, урпакка - Yлгi" бабаларымыздыц эрбiр жYрiп еткен жолы - бiз Yшiн Yлгi, шеж1ре, тагдыры - тарих деп есептеймш. „Ел ерiмен ецселГ', „Елiм" деп ещреп туган ерлердщ есiмi еш уакытта елеусiз калмайтыны акикат, халык мундай каhарман улдарын жыр ацызга айналдырып, ешпес ерлiгiн ауыздарынан тастамай, жан жYрегiнде сактайды. БYкiл бiр елдщ касиетiн ез бойына дарыта алган, туган ултын шексiз CYЙiп, терец кадiр туткан халкымыздыц каhарман улы - ^ажымукан Муыцайтпасулы.
НЕГ1ЗГ1 Б0Л1М
^азак даласы - Сагым дала, Даркан дала.... Талай жYЙрiктiц туягы калган, талай суцкардыц киягы калган байтак дала. Тeсiнде небiр жыршы, небiр ел коргаган батырлар, есiмi елдi дYркiреткен жандар туып eстi емеспе? Шiркiн казiргi тацда сол туган жер, казак даласыныц камы Yшiн барын беретiн жандар саусакпен санарлыктай аз. Тарихка назар аударсак бiз жастар Yшiн бурынгы еткен бабалар жанын пида етт емес пе? Зиялыларымыз агарту жумыстарын алып барганы Yшiн басы кесшд^ абактыда корлык кeрдi, тiптi Сiбiрге кудаланып ез елiнде eлiм табу нэсш етпедi. Ендеше бiз соларга лайыкты урпак бола алдык па? Олардан тыс каншама алып ерлер, мыкты балуандар eттi. Сол адамдардыц iшiнде есiмi елге ерекше танылган батыр, eзiнен бурын есiмi мацайындагы елдерге жеткен, казак елiнде алгаш французша кYрес чемпионы, спорт шебер^ циркте eнерi ерге жYЗген балуан: ^ажымукан Муыцайтпасулы жайлы ой толгасак.
^ажымукан Муцайтпасулы 1883 жылы Акмола облысында дYниеге келген. Акмола уезшдеп кедей шаруаныц баласы ^ажымукан ем1ршщ алгашкы кездерiн ауыл байларыныц малшысы болып жумыс iстеп бастайды. Жастайынан-ак Мукан ауылдагы ересек баларга kyh бермей 6îp33Ïh урып-согып жYретiн. Дегенмен балуандык олардыц канында бартугын, экес Муцайтпас та алып денелi балуан болган, оны барлыгы Жуан аяк деп атайтугын. Аягына бэтецке сыймаган соц кыс-жазы когадан токылган аяк киiммен жYретiн. Есейе келе ^ажымукан байлардыц колынан-колына eтiп ез eMipiH жалшылыкта eткiзе бастады. ^ажымукан Yй шаруа жумыстарын iстеп, жылкы багып жYрiп e3ÏH^ алып кYш иес екенiн таныта бастайды. Масляков атты байга жYкшi болып жYрген кезшде онымен бiрге сауда-сатыкка жэрменкеге барады, сондагы бiр бай ецшец курык кермеген асау жылкыларды экелген болатын. Жылкыны устап кeрсетуiн сураганда кула каска жылкы ешюмге устатпай тулап турганын кeрген ^ажекец, атка шапшац мiнiп бастырмалата куып куйрыгынан тарта коя бергенде жылкы омакысып кулайды. Аттан жедел тYсе келiп кулагынан басып кула касканы тырп етюзбей койганын кeрген татар саудагерi Сабыр оны eзiне жылкышым бол деп eзiмен ала кетедi.
Бiр KYHi кожайынымен базар аралап жYрiп, ^рес болып жаткан ортага келедi, сондагы Татар балуаны eзiне карсылас таппай отырганына тап болады. ^ожайын ^ажымуканныц алып кYш иесi екенiн бшп кYреске шыгуын сурайды. ^ажымукан ортага кеп Татар балуанымен устаса кетед^ татар балуаны ары-берi айналдырса да ^ажымукан жещлер емес, соцында ^ажымукан жещп шыгады. Жещлген балуан тура келе ^ажымуканга кYрес элемiне юруш сурайды, бертiн келе ^ажымуканныц ^рес курсына да кiруiне сол Татар балуаны себеп болады. Осылайша ^ш атасы курес элемiне кiрiп келедь
^ажымукан - спортпен айналысып курыштай корытылган салмактанып, сур денелi мыкты жiгiт болып шыга келедi. Ол кез балуанныц куреске тоймайтын, жыкпаса тагат таппайтын кезi болган. Элем кезш жYрiп ол "Иван Паддубный, Иван Шемякин, Иван Зайкин, Миша Боров" сынды орыстыц атакты балуандарымен дос болган. Осылайша балуан элем кезш французша курестщ эдiстерiн мецгерш, кеудесi жер кeрмеген балуан атанып жYредi. ^ажымукан циркта да e3 eнерiн кeрсете бiлген. КYрестен тыс Ташкент каласында болган eлiм сайсына да катысып жаны аман калады. Ондагы шарт: кiм кезек алса да басыныц калаган жерiне бiр ак рет урады. Элсе - кун жок. Тiрi калса - жаны олжа. ^ажымукан - онда Горкий атты балуанмен ^ш сынасып жаны аман калады.
ДYниежYзiнiц 28 мемлекетш аралап, сол жерлердщ сацлактарымен белдесiп, коржынына 56 медаль салган. Кершi жаткан Ресей жершщ езшде де ^ажымуканга тец келетш балуан жок едi. Осылайша кYш атасы 1906 жылы Алманияда еткен дYниежYзiлiк жарыста бэсекелестерiн тгзе бYктiрiп, французша кYрестен элем чемпионы атанады.
Цирк ареналарындада ^ажекец керемет онер керсеткен соныц бiрi "гажайып кепiрм атты номерi. Балуан кетр болып туратын Yстiнен жYк машинасын жYргiзетiн. Оны ек ак адам орындаган бiрi элем чемпионы Иван Зайкин, екiншi ^ажымукан Муцайтпасулы болатын.
Балуаныц Батима атты эйелiнен 1910 жылы Халиолла атты ул керед^ Ырысты атты эйелiнен Yш кыз: 1924 жылы Сафия, 1930 жылы Эзия, 1933 жылы Рашида атты кыздарын кередi. Мiнэйiм атты эйелiнен 1940 жылы Айдархан атты улын кередь
^ажымуканныц картайган шагы екiншi дYние жYзi согсына тура келдi. Сондагы согыстан киналган кедей отбасылар Yшiн ^ажекец ез медалдарын унга айырбастап жiбередi. Согыс Yшiн де циркте енер керсетш каржы топтап еюметке тапсырады. Жыйылган акшага ^ажымукан атынан самалёт сатып алынып согыска жбершедь
ТАЛЦЫЛАУ
КYш атасы ^ажымукан Муцайтпасулы осылай ел Yшiн ецбектерiн ащрген. ^азiрri тацда балуан Yшiн лайыкты курмет керсетiлiп жаткан жок. Ел арасында балуанныц 100 немесе 120,140 жасы тойланып, курес ойындары етюзшп жатканын кулак естiмейдi. Арнайы мынау ^ажымуканныц эдiсiн колдады дегенде жок. МYмкiн оган себеп шэкiрттердiц белсендшк керсетпегенi шыгар... Ендеше ^ажымукан Муцайтпасулы атына арнайы кYрес мектептерi немесе Спортка арналган жогару оку орындары ашылуы кажет деп бiлемiн.
^аз1ргт тацда елiмiзде спортка Yлкен кещл белiнiп, спорт тYрлерiн де кебейтш жатканы сыр емес, оныц жауабы ретiнде спортшыларымыз да «олимпиада» ойындарында алтын, кYмiс, кола сынды медальдарды колга енгiзiп белестердiц шыцын багындырып жатыр. Эрине бул мактанарлык жайт. Елiмiзде спорттыц барлык саласы Yшiн кецiнен жол ашылган жэне одан дурыс пайдалана бiлу кажет деп бшемш.
Ендiгi жерде сол алдыцгы толкыннан Yйренетiн, тэлiмiн алатын, канатты iсiн жалгастыратын дэстYP бiздiц еншiмiзге тиiп отыр. Сол жаксы Yрдiстi жалгастыру бiздер Yшiн перзенттiк карыз да парыз болып саналады. Осы аркылы кейiнгiге бiз де iз калдыруга тиiстiмiз. Менiц ойымша, казакстандык отансYЙгiштiк рух Эзбекстан азаматыныц езш
осы елдщ тeл баласы, нагыз азаматы ретiнде сезшгенде гана калыптасады. Эзбекстанныц патриоты болу Yшiн:
- Эзбекстанда туратын барлык улт eкiлдерi Эзбекстан Республикасыныц мемлекетпк рэмiздерiне ерекше курметпен карап, шын ниетiмен кадiрлеу;
- Эзбекстанда туратын барлык халыктардыц ултына карамай, Отанды коргауга дайын болу;
- ¥лттык патриоттык мактаныш сезiмiнiц болу:
- ^азак халкыныц тарихы мен салтын, тiлiн CYЮ кажет сиякты. ^ай кезде де азаматтыц eз Отаны алдында парызы болады. Азаматтыц касиеттi борышыныц бiрi - Отан алдындагы парызын eтеу. Кез келген адам бейбiт заманда да Отанын коргай алады. Ол дегешщз колга кару алу емес, eз Отаныцныц бiлiмдi, eркениеттi, салауатты перзентi бола алу. "Отан Yшiн отка тYC, кYЙмейсiц" деген екен батыр Бауыржан Момышулы. Булай деп текке айтпаган. Эйткенi Отан Yшiн еткен ецбегiц ешкашан умытылмайды. Бiздiц ата-бабамыз тYрлi канкуйлы согысты басынан eткердi. Олардыц ец соцгысы - ¥лы Отан согысы болды. Олардыц согыска катыскандагы максаты - урпактарыныц, ягни, бiздердiц жаксы eмiр CYPуiмiздi, бейбiтшiлiкте eмiр CYPуiмiздi калады. Осылайша, аттыц жалында, тYЙенiц комында жYрiп, бiздерге бейбiт eмiрдi орнатып бердi. Халкымызда «Ерiм дейтiн ел болмаса, елiм дейтiн ер кайдан болады» деген макал бар. Жастар eз Отаныныц нагыз патриоты бола алу Yшiн Yлкендер де eз соцынан ерген урпакты дурыс тэрбиелеуi керек. «Отаным маган не бересщ деп емес, Отаным, мен саган не бере аламын?» деп eсу керек. Сонда елiмiзде эркашан да бейб^шшк болады. Себебi, ертецгi елдщ топшн устар азаматттар бiлiмдi болса, олар барлык киыншылыктарды акылмен шеше алатын болады.
ЦОРЫТЫНДЫ
Дорыта айтканда, ^азак халкы eзiнiц ата-баба тарихына CYЙiспеншiлiкпен карауга кукыкты. Эйткенi, бiздiц ата-бабаларымыз бiр сэт кулдыкка бас сугып, eзiнiц отар ел болган болмысына ризашылык бiлдiрiп, отырып калган емес. Олар арыныц тазалыгын ту кылып, азаттык жолын калады. Ата-баба салты - тарихымыздыц Yлесi халкымыздыц бага жетпес мурасы. ^азак халкы ежелден баска халыктардай Отанын, ултын CYЙген касиет туткан ел. Батырларымыз бастаган казак халкы Отанын, жерщ ултын жаудан коргаган едi. Оны ^азыбек би: <^з казак деген мал баккан елмiз, бiрак ешюмге соктыкпай, жай жаткан елмiз. Елiмiзден кут береке кашпасын деп, жерiмiздiц шетiн жау баспасын деп, найзага YKi таккан елмiз;ешбiр душпан басынбаган елмiз, басымыздан сeздi асырмаган елмiз. Досымызды сактай бiлген елмiз, дэмьтузын актай бiлген елмiз; аскактаган хан
болса, хан ордасын таптай бшген елмiз. Атадан ул туса, кул боламын деп тумайды, анадан кыз туса, кYЦ боламын деп тумайды» дей отырып, казак халкыныц ез елш, жерiн коргаудагы кажырлыгын, жанын аямайтын патриоттыгын, такаппарлыгын сипаттаган едi. Демек, бiз - аманатты аркалаган баhадYP бабалардыц урпагымыз! Бабалар салып берген сара жолдыц иесiмiз. Толарсактан саз кешiп, ат ауыздыкпен су iшкен заманда, колына найза алып, ерлеулi атка конган батыр да кайсар казактыц жалынды урпактарымыз. Олай болса, бабалар рухына бас ие отырып, егемендiктi сактау, тэуелсiздiгiмiздiц тугырын терецнен бекiту касиетп борышымыз саналады емес пе?!
ПайдаланылFан эдебиеттер т1з1м1
1. Газизбек Тэшiмбай «^азактыц ^ажымуканы» Алматы, Атамура, 2009ж.
2. «Ана тш» газетi, 1990жыл, 26 сэYiр.
3. ЭДоцыратбаев, «^ш атасы» «^азакстан» баспасы, 1990ж.
4. Сэкен Хасанов «Балуанныц басын багалай алдыкпа (макала)»
