CC BY
4БИОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ УДК- 638.21
AZ9RBAYCAN RESPUBLiKASI §9Kt-ZAQATALA iQTiSADi RAYONUNDA BARAMACILIGIN iNKl§AFI УЭ ONA T9SiR ED9N AMiLL9R
MUSTAFAYEV AQiL GULM9MM9D OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazinin elmi i§9isi
K9R1MOVA ESMiRA PA§A QIZI
AMEA §aki Regional Elmi Markazinin laboranti
X9LiF9TOVA SOLMAZ 9HM9DiYY9 QIZI
AMEA §aki Regional Elmi Markazinin laboranti
C3F3ROVA VALiD9 MiRZ9Li QIZI
AMEA §aki Regional Elmi Markazinin laboranti AMEA §aki Regional Elmi Markazi
Xülasa: Maqalada iqtisadi-cografi rayonun tdsdrrüfatmm inki§afini §artlandiran ba§lica amil kimi baramagiligin arazilarda inki§afi va ona tasir edan amillar öna gixarilmi§dir. Baramagiligin inki§afinin arazi ta§kili va faaliyyatin takmilla§dirilmasi istiqamatlari masalalari da maqalada öz aksini tapmi§dir. AMEA-nin §aki Regional Elmi Markazinin "Tut ipakqurdunun seleksiyasi" §öbasinda alda edilmi§ va rayonla§dirilmi§ §ZEM-4, GE-143, §ZEM-4xGE-143, GE-143x§ZEM-4 cins va hibridlarindan alinan barama mahsulu göstaricilari da müayyan edilmi§dir.
Agar sözlzr: cins, hibrid, tut ipakqurdu, barama mahsulu, xam ipak.
THE DEVELOPMENT OF SERICULTURE IN SHEKI-ZAGATALA ECONOMIC DISTRICT OF THE AZERBAiJAN REPUBLiC AND THE FACTORS AFFECTING IT
MUSTAFAYEV AGIL GULMAMMAD scientific researcher, KARIMOVA ESMIRA PASHA, KHALIFATOVA SOLMAZ AHMADIA, JAFAROVA VALIDA MIRZALI - laboratory assistants ANAS Sheki Regional Scientific
Center
In the article, as the main factor of the development of economy, the development of sericulture in the areas and the factors affecting it have been brought forward. The issues of territorial organization of the development of sericulture and action improvement directions have been reflected in the article too. It has been also defined cocoon product indicators gained from ShZEM-4, GE-143, ShZEM-4xGE-143, GE-143xShZEM-4 breeds and hybrids which regionalized and gained in "The selection of mulberry silkworm" department of Sheki Regional Scientific Center of ANAS. Key words: breed, hybrid, mulberry silkworm, cocoon product, raw silk
РАЗВИТИЕ КОКОНОВОДСТВА В ШЕКИНСКО ЗА^ТАЛЬСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ РЕГИОНЕ РЕСПУБЛИКИ АЗЕРБАЙДЖАН И ФАКТОРЫ,
ВЛИЯЮЩИЕ НА НЕГО
МУСТАФАЕВ АГИЛЬ ГЮЛЬМАМЕД ОГЛЫ научный сотрудник, лаборанты: КЯРИМОВА ЕСМИРА ПАША КЫЗЫ, ХАЛИФАТОВА СОЛМАЗ АХМЕДИЯ КЫЗЫ, ДЖАФАРОВА ВАЛИДЯ МИРЗАЛИ КЫЗЫ
Шекинский Региональный Научный Центр НАНА
В статье рассматривается как главный фактор обуславливающий развитие коконоводства в социально-экономическом регионе, выдвинуты факторы влияющие на развитие коконоводства в областях. В статье отражены задачи территориальной организации и улучшение производительности направлений.Определены и представлены показатели районированных пород и гибридов полученных в отделе «Селекция Тутового шелкопряда» Шекинского Регионального Научного Центра НАНА.
Ключевые слова: порода, гибрид, тутовый шелкопряд, коконная продукция, сырой шелк.
Malumdur ki, tabiatdaki bütün canillar xarici mühitla tamasda olub, onlarin inki§afinin süratli va yaxud lang getmasi asasan xarici mühit amillari ila six baglidir. Tut ipakqurdu soyuqqanli olduguna göra, inki§afi xarici mühitda olan dayi§kanlikla six baglidir. Tut ipakqurdunun süratla va lang inki§af etmasi xarici mühit amillarindan six asilidir. §aki-Zaqatala bölgasinin tabii-iqlim §araitinin müxtalifliyi tabii mühitin ekoloji vaziyyatina tasir edir. Bütün dünyanin, о cümladan dövlatimizin da an vacib problemlarindan biri tabii mühitda ba§ veran dayi§ikliklarin canlilara göstardiyi tasirdir. Bildiyimiz kimi tut ipakqurdu poykiloterm canlilar qrupuna aiddir, yani onun sabit badan temperaturu yoxdur. Ona göra da xarici mühit onun bütün faaliyyatina, o cümladan orqanizminda gedan metobolik proseslara tasir göstarir. Bütün ekoloji faktorlarin heyvan orqanizmina az va ya 9ox daracada tasiri danilmazdir. Lakin praktika göstarir ki, optimal mühitda yüksak mahsuldarliga malik olan tut ipakqurdu cinslarinin bir 9oxu alveri§siz §araita dü§dükda öz mahsuldarligini kaskin suratda azaldir ki, bu da müvafiq sahanin iqtisadiyyatina ciddi zarba vurur. Son illarda ekoloji sabitlik problemina dair aparilmi§ tadqiqatlarin naticasinda aydin olmu§dur ki, har hansi bir genotipin takca optimal mühitda deyil , ham da qeyri-optimal (alveri§siz) mühitda yüksak mahsuldarliga malik olmasi, yani onun ekoloji sabitliyi hamin genotipin ekoloji faktorlarin tasirina irsi dözümlülük daracasindan asilidir. Tut ipakqurdunun vegetasiya dövründa da iqlim amillari, xüsusila, güna§ radiasiyasi (i§iq, istilik), otmosfer tazyiqi va 9öküntülari, nisbi rütubat, torpagin namliyi, külak kimi amillar biosenozun inki§afi ü9ün §arait yaradir.
Ölkamizin iqlim §araitina dair geni§miqyasli tadqiqatlar ö.ö.Madatzada, M.9.§ixlinski va b. tarafindan aparilmi§dir. Azarbaycanda 8 asas iqlim tipi var va onlarin 26 növ müxtalifliyi qeyd olunur. Azarbaycanin iqtisadi rayonlari arasinda §aki-Zaqatala bölgasi öz xüsusiliyiyla se9ilir. Bela ki, arazinin iqlimi müayim isti-quru va mülayim isti-yarimquru olub, yay isti, qi§i mülayim ke9an quru subtropik zonalar sirasina daxildir. Tabii ki, qi§ aylarinda formala§an hava §araiti xastalik töradicilarin qi§lamasinda önamli rol oynayir va manfi temperatur artdiqca patogenlarin qi§lama marhalasinin mahv olmasi prosesi süratlanir va galan ilin yazinda infeksiya ehtiyatinin azalmasi ila yana§i, xastaliyin barpa olunmasi da gecikir. Bu elm va praktika ü9ün önamli amillardan biridir.
B. H. Abbasov har bir cinsin va hibridin müvafiq nazarata nisbatan ümumi iqtisadi samarasini har ü9 mahsuldarliq göstaricisi hesabina yarana bilan iqtisadi samaralarin, daha daqiq desak alava xalis galirlarin camindan ibarat olmasini qeyd etmi§dir [1].
V.A.Strunnikov qrenani 33 C-da va 32 % nisbi namlikda, inkubasiya etmakla hibrid va saf cinslarin müxtalif dirilma faizina asasan ya§ama qabiliyyati üzra heterozisliyi müayyan edir [2].
R.Haciyev ,,Ípak9iliyin iqtisadi faydasini artirmaq yollari" asarinda yazir ki, ipak9ilikda iqtisadi faydaliligin saviyyasini müayyan etmakla yana§i onun yüksaldilmasina tasir edan amillari öyranmak va bunun ü9ün tasarrüfatda olan daxili imkanlari da a§kara 9ixarmaq lazimdir [3].
A.M.Safonova "Ípak9ilikda damazliq i§larinin elmi asaslari va tut ipakqurdunun xatti inki§afi tadqiqatlarin naticalari" maqalasinda qeyd edir ki, baramanin 9akisi üzra nazarata nisbatan an yüksak göstarici 18-20 % , ya§ baramanin ipakliliyi 25,6% olmu§dur [4].
A.M.Qambarov ,,Azarbaycanda ipak9ilik va ipak sanayesi" asarinda qeyd olunur ki, barama istehsalini va emalini planla§diran ta§kilatlar baramadan samarali istifada olundugunu aks etdiran göstaricilardan geni§ istifada etmalidirlar [5].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Tut ipakqurdunun bóyümasina, inki§afina va mahsuldarligina tasir edan amillardan bacariqla istifada etmakla onun ü9ün lazim olan aqrozootexniki §araiti yaratmaqla yüksak va keyfiyyatli barama mahsulu alda etmak mümkündür. Xarici mühitin tasirini óyranarkan biologiya elmina asaslanmaq va har bir canlinin biologiyasini darindan óyranmak vacib §artlardandir.Tut ipakqurdu soyuqqanli olduguna góra, inki§afi xarici mühitda olan dayi§kanlikla six baglidir.Tut ipakqurdunun süratla va lang inki§af etmasi xarici mühit amillarindan six asilidir.Tut ipakqurdunun inki§afinda istilik, nisbi namlik, havalanma, yarpagin keyfiyyati bóyük ahamiyyat kasb edir.Tut ipakqurdunun a§agi va yuxari istiliya davamliligi cinsdan asilidir. Müayyan olunmu§dur ki, temperaturun artmasi ila qurdun da ürak dóyünmasi artir.Temperaturun yüksak olmasi eyni zamanda qurdun harakatina va yem qabuluna müsbat tasir góstarir. Bela ki, bu vaxt qurdun yem qabulu süratlandiyi ü9ün daha 9ox yarpaq sarf olunur va qidanin hazmi süratlanir. Yemlama prosesinin normal aparilmasi ü9ün an a§agi istilik sarhaddi 7,5°C, yuxari istilik sarhaddi isa 37°C-dir. Qurdun pupa 9evrilmasi ü9ün an a§agi istilik 100C-dir. Buradan aydin olur ki, tut ipakqurdunun inki§afina istilik va namlik bóyük tasir edir. Tut ipakqurdu 12°C-da yem qabul etmir, 10°C-da saxladiqda 4-cü ya§da qirilir.Aparilan elmi-tadqiqat i§i naticasinda sübut olunmu§dur ki, tut ipakqurdunun ürak dóyünmasi istilik artdiqca artir. 23-25°C-da ürak az dóyünür, enerji 9ox az sarf olunur. Tut ipakqurdunun birinci ü9 ya§inda gecalar 20-21°C, gündüzlar 25-26°C olmasi qurdlarin inki§afina müsbat tasir edir.
Tut ipakqurdunun ki9ik ya§larinda 8-10°C olarsa qurdlar birinci ya§dan ba§layaraq qirilir. istiliyin artmasi ila qurdun badaninda gedan fizioloji proseslar süratlanir. Ancaq temperaturun haddan artiq qalxmasi da qurdun inki§afina pis tasir edir. Temperaturun 40°C olmasi qurdun badanindaki fermentlarin par9alanmasina sabab olur. Bela ki, 40°C temperaturda bir saat müddatinda lipaza va hazmedici piyin 1/4 hissasi, 45°C-da yarisi, 70°C olduqda isa hamisi par9alanir. Buna góra da qurdun normal inki§af etmasi ü9ün istilik sarhaddi maksimum 26-28°C intervalinda olmalidir.Bunu da qeyd etmak lazimdir ki, qurdlarin sabit badan temperaturu olmadigi ü9ün badanlarinin istiliyi ki9ik ya§larda onu ahata edan mühitin havasindan 0,3-0,4°C a§agi, iri ya§larda isa aksina 1-3°C yuxari olur. Havanin hararatinin dayi§dirilmasi künada suyun buxarlanmasina yax§i tasir edir. Hava carayani naticasinda xarici havadaki temperatur ila qurdun badanindaki temperatur barabarla§ir.
Havada rütubat maksimum va minimum da ola bilar. Kümxanada rütubat faizi 9ox yüksak 8090% olarsa, badan sathinda transpirasiya zaiflayir. Bununla alaqadar olaraq namliyin az olmasi qurdun hayatini tahlüka altina alir. Tut ipakqurdu rütubatin az oldugu §araitda yemdan yax§i istifada eda bilmir, xirda barama sariyir va xastaliya tez tutulur. Tut ipakqurdunun normal inki§afi ü9ün nisbi rütubat §araiti lazimdir. Rütubat orqanizma yemla daxil olur. Malumdur ki, tut yarpaginin 70%-i sudur, bu suyun bir hissasi bagirsaqla sorulur, digar hissasi isa miz vasitasiyla xaric olunur. Bagirsaqla sorulmu§ suyun 40%-i isa badan sathi ila xaric olunur. Müayyan edilmi§dir ki, tut ipakqurdu rütubatin az oldugu §araitda yemdan yax§i istifada eda bilmir. Bela ki, namliyin az oldugu §araitda qurd yemdan yax§i istifada eda bilmadiyi ü9ün zaif inki§af edir, qurdun ómrü uzanir.
Tut ipakqurdunun asas yem obyekti olan 9akil bitkisina xarici mühitin tasiri onun fiziki, mexaniki va kimyavi tarkibini dayi§dirdiyindan ipakqurduna da mühitin dayi§kanliyi dolayi yolla yani yem vasitasiyla tasir edir. Bu sababdan da tacrüba aparilan yerin torpaq-iqlim xüsusiyyatlarinin va ekoloji vaziyyatinin óyranilmasi mühüm ahamiyyat kasb edir. Tut ipakqurdu rütubatin az oldugu §araitda yemdan yax§i istifada eda bilmir, zaif inki§af edir, ómrü uzanir, xirda barama sarilir va xastaliklara tez tutulurlar. Havanin hararatinin dayi§dirilmasi künada suyun buxarlanmasina yax§i tasir edir. Hava carayani naticasinda xarici havadaki temperatura ila qurdun badaninda olan temperaturani barabarla§dirir. Otagin istilikke9irma daracasindan asili olaraq qurd óz badanindan istilik itirir. Mahz bu baximdan tacrübanin aparildigi yerin torpaq-iqlim xüsusiyyatlarinin óyranilmasi vacibdir.
Tacrübanin aparildigi §aki-Zaqatala zonasi Azarbaycanin dagatayi zonalarindan olub daniz saviyyasindan xeyli yüksaklikda yerla§ir. Qon§u dagatayi rayonlara, Qax, Zaqatala va Oguza nisbatan §akinin havasi quraqdir. Bu ham havada rütubatin, ham da yagintinin miqdarinin paylanmasinda aydin nazara 9arpir. Masalan, havanin rütubatla doymasini góstaran nisbi orta illik kamiyyati §akida
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
т + стта БИОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11
2020 - 5.497
ISI 2019 - 0.172
70%, Zaqatalada 71%, Oguzda isэ 74%-dir. Bu fэrq yay aylarinda daha da çoxalir.
§эШэ nisbi rütubэtliliyin ayliq dinamikasi (%-1э) Cэdvэl №1
Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Nisbi rütubэt 75 72 73 70 70 63 60 57 68 74 79 76
örazinin т^эйШут öyrэnэrkэn burada günorta vaxtinin hava §эгактэ daha çox diqqэt verilir. ötraf dagэtэyi rayonlara nisbэtэn §эШэ hava rütubэtliliyinin az olmasina ^rait yaradan эsas sэbэb onun Ba§ Qafqaz silsilэsinin bir qэdэr cэnuba yö^lmi§ hissэsindэ yerlэ§mэsi vэ Kür-Araz ovaliginin tэsirinэ daha çox mэruz qalmasidir.
§эШэ bir ildэ 730 mm yaginti dü§ür. Bunun tэxminэn yarisi may, iyun vэ sentyabr, oktyabr aylarinda yagir. Эп az yaginti avqust, yanvar vэ fevral aylarinda olur.
§эШэ yagintinin aylar üzra miqdari (mm-lэ)
Cэdvэl №2
Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Yagintinin miqdari 29 36 57 76 99 97 56 35 80 72 58 54
§эhэri эhatэ edэn daglarda yaginti daha çoxdur. illik yagintinin miqdari Ki§ kэndindэ 775 mm, Damarçinda 875 mm, Xan yaylaginda isэ 1000 mm-dэn artiqdir. Rayonda эп az 375 mm yaginti Taxilçiliq sovxozuna vэ Yevlax rayonu Пэ sэrhэd zonasinda özünü göstэrir. §эШэ martin ikinci yarisi yaz fэslinэ aid edilsэ dэ, hava çox dэyi§kэn olur - gah gün çixir, hava duman vэ çiskili olur, gah da yagi§ yagir. Aprelin ikinci yarisindan oktyabrin 20^k yagintinin ümumi miqdarinin 100 faizi yagi§ halinda, yanvar ayinda isэ 50 faiz qar halinda yagir. Son 70 il müddэtindэ §эШэ 2 dэfэ iyul, 3 dэfэ isэ avqust ayi tam yagintisiz keçmiçdir.
Baramaçiligin inkiçafina tэsir edэn amillэrdэn biri dэ saglam cins vэ hibridlэrin yeti§dirilmэsidir. Cins vэ hibridlэrin rayonlaçdirilmasi, iqlim §эгактэ uygunlaçdinlmasi bu sahэnin inkiçafinda mühüm rol oynayir. Azэrbaycan э^п^Н iqlim §эгаШпэ malik olan bir ölkэdir, §эЫ-Zaqatala bölgэsi isэ baramadan ipэk vэ ipэk mэmulatlaпшn alinmasi ^ün эп э^п^Н iqlim §эгаШпэ malik olan bir bö^dir. Azэrbaycaшn, xüsusэn ^ki-Zaqatala regionunun tэbii iqtisadi vэ aqro-ekoloji ^raiti bu эhэmiyyэtli sahэnin daha da inkiçaf etdirilmэsi, barama istehsalinin artirilmasi vэ onun ipэyinin keyfiyyэt göstэricilэrinin yax§ila§dmlmasi ^ün çox э^п^Ми iqtisadi faydaliligin yüksэldilmэsini ^rtbndiran эsas amillэrdэn biri, hэr qutudan эldэ edilэn baramanin miqdarini artirmaqdan, bol vэ yüksэk keyfiyyэtli xam ipэk mэhsulu alinmasina nail olmaqdan ibaratdir. ipэkçiliyin müasir infrastrukturunun yaradilmasi istiqamэtindэ müvafiq tэdbirlэrin hэyata keçirilmэsinэ baçlanilib. Tut ipэkqurdu toxumlari alinib ölkэmizэ gэtirilэrэk inkubasiyaya qoyulub. Stansiyada tut ipэkqurdu toxumlarin inkubasiyasi nэticэsindэ эldэ olunan barama qurdlari rayonlar üzrэ müэyyэnlэ§dirilmi§ bölgü эsasmda bэslэnilmэsi üçün kümçülэrэ ödэni§siz olaraq paylanilmiçdir. Bu isэ barama tэdarükü üçün çoxlu sayda i§çi qüvvэsinin i§lэ tэmin olunmasidir. Ölkэmiz ^ün, xüsusilэ ^ki-Zaqatala regionu üçün beb i§ yerlэrinin yaradilmasi içsizliyin aradan qalxmasi demэkdir. Demэli, kэnd vэ ^эг1э^э эhali ipэkçiliklэ daimi mэ§gul olarsa, эhali i§b tэmin olunar, içsizlik azalar, эhalinin maddi rifah hali xeyli yax§ila§ar vэ bununla da эhalinin miqrasiyasinin problemi hэll olunmu§ olar.
AMEA §эЫ Regional Elmi Mэrkэzinin "Tut ipэkqurdunun seleksiyasi" §öbэsindэ yüksэk mэhsuldarllga vэ keyfiyyэtэ malik rayonla§dirilmi§ vэ patentb§dirilmi§ iki cins vэ iki hibrid yaradilmiçdir. Açagidaki cэdvэldэ 2 cins vэ 2 hibridin bir qutu tut ipэkqurdundan alinan barama mэhsulu göstэricilэri verilmiçdir.
Cadval №3
Göstaricilar §ZEM-4x GE-143 GE-143x §ZEM-4 §ZEM-4 GE-143
1qutu tut ipakqurdundan yaç barama mahsulu,kq 85,39 85,25 81,04 81,36
Yaç baramadan quru barama çiximi, kq 34,29 34,24 32,81 32,94
Xam ipak mahsulu, kq 12,70 12,36 11,72 11,76
1 kq xam ipak almaq ^ün quru barama sarfi, kq 2,70 2,77 2,80 2,80
Bizim apardigimiz tadqiqat içinda yeni xatarasi hibridlardan alinan yüksak barama mahsulu va bir qutu tut ipakqurdundan alinan baramada xalis ipak mahsulu eyni xarc müqabilinda götürülmü§dür. Eyni xarc müqabilinda da yeni xatarasi hibridlar yüksak galir verirlar. Rayonlaçdirilmiç 1 qutu tut ipakqurdunun cins va hibridlarindan 50-60 kq barama alda edildiyi halda, yeni yaradilmiç cins va hibridlarin mahsuldarligi bunlardan 15-25 kq yüksakdir. Bir tut ipakqurdu qutusundan (29 qram toxumdan) alinan barama mahsuluna göra 80-100 manat galir alda edildiyi halda, patentlaçdirilmiç cins va hibridlarda isa bu göstarici 120-150 manatdir. Cadvalda göründüyü kimi alda edilan va rayonlaçdirilan ÇZEM-4, GE-143, §ZEM-4xGE-143, GE-143x§ZEM-4 cins va hibridlarinda yüksak natica alda edilmiçdir. Yani, 1qutu tut ipakqurdundan yaç barama mahsulu §ZEM-4xGE-143 hibridinda 85,39 kq, GE-143x§ZEM-4 hibridinda 85,25 kq, ÇZEM-4 cinsinda 81,04 kq, GE-143, cinsinda isa 81,36 kq yaç barama mahsulu olmuçdur.Bu cins va hibridlarin iqtisadi cahatdan samarali olmasi müayyan edilmiçdir. Baramadan çixan xalis ipayin miqdarinin artmasi maya dayarinin açagi dü§masina sabab olur va bunun ipak sanayesi ^ün böyük ahamiyyati var. Yeni xatarasi cins va hibridlar bir qutudan alinan baramadan alda edilan ipak kütlasinin miqdarina va keyfiyyatina göra üstün natica göstarmi§lar. §ZEM-4xGE-143 hibridinda 12,70 kq, GE-143x§ZEM-4 hibridinda 12,36 kq, §ZEM-4 cinsinda 11,72 kq, GE-143, cinsinda isa 11,76 kq xam ipak mahsulu olmuçdur.
§aki Regional Elmi Markazinin "Tut ipakqurdunun seleksiyasi" §öbasinin alda etdiyi va rayonlaçdirdigi 2 cins (ÇZEM-4, GE-143) va 2 hibrid (§ZEM-4xGE-143, GE-143x ÇZEM-4) §aki-Zaqatala regionunda istehsalata tatbiq olunarsa, bölganin iqtisadiyyati daha da inkiçaf edar, ahalinin galirlarinin xeyli artmasina nail olmaq olar. Bela ki, hamin cins va hibridlardan 30 kq tut ipakqurdu toxumu hazirlanarsa, ahali 70-80 ton barama tadarük eda bilar. Dünya bazarinda ipak mahsullarina talabatin artmasi naticasinda onun qiymatinda yüksalma meyli mü§ahida olunur.Hazirda dünya bazarinda 1 ton xam ipayin qiymati taqriban 20 ton pambiq mahlicinin qiymatina barabardir. Bela ki, son illarda xam ipak istehsalinda davamli artim mü§ahida olunur.ipak dünya toxuculuq sanayesi mallari bazarinin yalniz 0,2 faizini taçkil etmasina baxmayaraq, ipakçilik dünyanin 30-dan çox ölkasinda yayilmiçdir. Ölkamizda ipakçiliyin intensiv inkiçaf etdirilmasi ^ün yeni tut ipakqurdu cinslarinin yaradilmasi mühüm ahamiyyata malikdir. Respublikamizda barqarar olmuç va davamli inkiçaf edan azad bazar iqtisadiyyati insan faaliyyatinin bütün sahalarinda oldugu kimi seleksiyaçilarin qarçisinda yeni talablar qoyur. Hazirda bir çox sahalarda oldugu kimi ipakçilikda da dünyanin bir çox ölkalarinda mütaraqqi va prinsipca yeni, iqtisadi baximdan daha sarfali texnologiyalardan istifada edilir va ügurla tatbiq edilir.Demali, kand va çaharlarda ahali ipakçilikla daimi maçgul olarsa, ahali i§la tamin olunar, içsizlik azalar, ahalinin maddi rifah hali xeyli yaxçilaçar va bununla da xarici ölkalara iç axtarmaga gedan ahalinin problemi hall olunmuç olar.
Yeni yaradilmiç xatlarin xattarasi hibrid birlaçmalarinin eksperimental çaraitda aparilan yemlamalarindan alinmiç xalq tasarrüfati ahamiyyati olan bir sira niçanalarina asaslanaraq açagidakilari qeyd etmak olar.Yüksak dözümlülüyü olan yeni xatlarin yaradilmasi, xattarasi hibrid
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
birlaçmalarinin sinaqdan keçirilmasi va onlarin içarisindan mahsuldar hibridlarin seçilmasi maqsadi ila aparilan seleksiya-damazliq materialinin analizi asasinda açagidaki naticaya galmak olar:
1.Tut ipakqurdunun inki§afinda istilik, nisbi namlik, havalanma, yarpagin keyfiyyati böyük ahamiyyat kasb etdiyindan va müxtalif mövsümlarda müqayisali çakilda öyranilmasindan bela naticaya galirik ki, mövsümlar üzra onlarin mahsuldarliq potensiali xeyli dayiçir. Bununla da cins va hibridlarin zonalar üzra düzgün rayonlaçdirilmasi bunu bir daha tasdiq edir.
2.§aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda ipakçiliyin inki§afi içsizliyin aradan qaldirilmasina, ahalinin i§la tamin olunmasina, ahalinin maddi rifah halinin xeyli yax§ila§masina, sosial-iqtisadi problemlarin hall olunmasina ahamiyyatli daracada tasir etmi§ olar. AMEA §aki Regional Elmi Markazinin "Tut ipakqurdunun seleksiyasi" §öbasinda alda edilan mahsuldar va iqtisadi cahatdan samarali tut ipakqurdu cins va hibridlarinin istehsalata tatbiqi ahalinin iqtisadi galirlarinin artmasinda, ahalinin sosial-iqtisadi vaziyyatinin yax§ila§dirilmasinda mühüm rol oynayar.
3.9lda edilan va rayonlaçdirilan ÇZEM-4, GE-143, §ZEM-4xGE-143, GE-143x§ZEM-4 cins va hibridlarinda yüksak natica alda edilmiçdir. Yani, §ZEM-4xGE-143 hibridinda 85,39 kq, GE-143x§ZEM-4 hibridinda 85,25 kq, ÇZEM-4 cinsinda 81,04 kq, GE-143, cinsinda isa 81,36 kq ya§ barama mahsulu olmuçdur.
9D9BÎYYAT SiYAHISI
1.Abbasov B.H. ipakçilikda seleksiyanin nazari va praktiki asaslari. Ganca: ilkin MMC,2009, 277s.
2.Струнников Б.А. Сравнительная жизнеспособность самок и самцов у пород Меченных по полу, на стадии яйца. Ташкент, 1976, вып. 10, с. 131-134.
3. R.§.Haciyev ,,ipakçiliyin iqtisadi faydasini artirmaq yollari" Baki-1966, Azarnaçr, 41 sahifa.
4. Сафонова А.М. Научные основы развития шелководства. Ташкент, 1977, 206 с.
5. A.M.Qambarov ,,Azarbaycanda ipakçilik va ipak sanayesi". Baki-1965, Azarbaycan Dövlat Naçriyyati, 94 sahifa.
