CC BY
21ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
AZ9RBAYCAN-QAZAX 9D9Bi 9LAQ9L9R1ND9 MUST9SNA ROLU OLAN
MUT9F9KK1R
SUKUROV AGAHUSEYN
Filologiya uzra falsafa doktoru, Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasinin Nizami Gancavi adina
9dabiyyat institutunun aparici elmi i§9isi
Annotasiya. Maqalada gorkamli qazax §airi Abay Kunanbayevin hayat vdyaradiciliginm Azar-baycanda tadqiqina dair mulahizalara yer verilir. Azarbaycan-qazax adabi alaqalari istiqamatinda aparilan tadqiqatlardan bahs olunur. Yazida Azarbaycan alimlarinin qazax adibi haqqinda fikir va mulahizalari §arh edilir.
Aqar sozlsr: Abay Kunanbayev, §air, Azarbaycan, qazax, adabi alaqalar
SHUKUROV AGHAHUSEYN
Doctor of Philisophy in Philology Institute of Literature named after Nizami Ganjavi of ANAS
In the article it is presented the considerations about the researches in Azerbaijan of the life and creativity of Abay Kunanbayev, prominent Kazakh poet. It is dealt with the researches in the field of Azerbaijani-Kazakh literary relations. In the article is explained the views and opinions of Azerbaijani scholars about the Kazakh writer.
Keywords: Abay Kunanbayev, poet, Azerbaijan, Kazakh, literary relations
ШУКЮРОВ АГАГУСЕЙН
Ведущий научный сотрудник института им. Низами Гянджеви Национальной академии наук
Азербайджана Доктор философии по филологии
Резюме. В статье говорится об изучении в Азербайджане жизни и творчества выдающегося казахского поэта Абая и исследованиях, ведущихся в области азербайджано-казахских литературных связей. Рассмотрены взгляды и суждения азербайджанских учёных о казахском поэте.
Ключевые слова: Абай Кунанбаев, поэт, Азербайджан, казахский, литературные связи
Giri§
Boyuk qazax §airi va mutafakkiri Abay Kunanbayevin 9oxcahatli va rangarang lirikasi qazax xalqinin XIX-XX asrlarda alda etdiyi milli manavi sarvatidir. U9 poema, 45 nasr asari yazsa da, Kunanbayev turk xalqlarinin boyuk lirik §airidir. XIX asr dunya poeziyasinin banzarsiz lirik tamayulu, haqiqi vatanda§liq lirikasidir. XIX asr qazax xalq hayati onun lirikasinda va poemalarinda butun zid-diyyatlari, koloriti, etnopsixologiyasi ila aks olunub. Akademik isa Habibbayli bu cahati on plana 9akarak yazir: "Abayin poemalarinda da gdtin vd md§dqqdtli hdyatin agir sdhndldri goz onund gdti-rilmi§, xalqin dzabdan xilas olmasinin zdruriliyi fikri irdli surUlmu§dm. "Iskdnddr", "Maqsud" vd "Qzim haqqinda nagil"poemalariXIXdsrdd qazax dddbiyyatinda meydana gixmi§ mdnzum hekaydt-giliyinpoemaya dogru inki§afini dks etdiran yeni tipli bddii dsarldrdir. §eirldrindd cdhaldti vd ddaldt-sizliyi poetik cdhdtddn йmumild§dirilmц §dkildd manalandiran Abay, poemalarinda hdmin motivldri canli vd ibrdtamiz hdyat hadisdldri vasitdsi ild tdsvir etmi§dir" [1, s.9].
dsas hissa
Qeyd etdiyimiz kimi, Abay XIX asrin boyuk sanatkari va qudratli §axsiyyati idi, Abay9iliq isa Muxtar Auezovun "Abay" (I kitab) va "Abayin yolu" (II kitab) romanlarinda yaratdigi Abay surati sayasinda XX asrin azamatli §axsiyyati olmu§dur. Rus adabiyyat§unasi Zoya Kedrina yazir: "Abay obrazi muallifin ideali idi. Bu obrazin arxasinda onun portretinin cizgildrini, du§unca, arzu vd istak-Idrini gormak olar. O da Abay kimi xalqinin maariflanmasini arzu edirdi. Abay Ayez babasinin qohu-mu va dostu olmu§du. Kogari qazax ailasi olmasina baxmayaraq, babasi oz ovladlarinin savadlan-masini arzulayir, Abayin §eirlarini navalarina azbarladirdi. Auezov u§aqliq va ganclik illarinda §ahidi oldugu hadisalari Abay dovru ila baglayib canli, real-badii sahnalar yaratmi§di" [2, s.76]. Muxtar Auezov "Abay" epopeyasinda takca Abayin muhitini, alaqalarini, naslinin taleyini yox, ham da XX asrin avvallarinda qazax hayatinda ba§ veran olaylari qalama almi§di. Belalikla, "Abay"in har iki kitabi qazax xalq hayatinin badii ensiklopediyasi, qazax manavi varligi, onun etnik va etnopsixoloji xususiyyatlarinin badii tarixi haqqinda ger9ak salnama idi. Tasadufi deyil ki, "Abay" va "Abayin yolu" o zaman SSRi-da an boyuk mukafata - "Lenin mukafati"na layiq g6rulmu§dur. Bu roman ham da turkun iftixari olan Boyuk £ol haqqinda qamli va badii-falsafi hekayatdir.
Professor Abay Kunanbayev haqqinda maqalasini "Abay - adabiyyatin dan ulduzu" [2, s.43] adlandirib. O, haqiqatan adabiyyatin dan ulduzu idi va bu ulduz duz bir asr ozundan sonra qazax milli madaniyyatina i§iq sa9di, 9unki o, zirvada idi.
Abay Kunanbayevin hayati, muhiti va irsinin tadqiqi sahasinda, umuman Azarbaycan-qazax adabi alaqalarinin oyranilmasi baximindan filologiya elmlari doktoru, Baki Dovlat Universitetinin professori Firuza Agayevanin xidmatlari boyukdur. Onun mustaqillik dovrunda, dalbadal 9ap olun-mu§ "Abay, §axsiyyati va adabi irsi" (2010) va "Abay va Azarbaycan" (2011) monoqrafiyalari bu sahada atilmi§ dayarli addimlardir. Akademik isa Habibbayli bu barada bela yazir: "Azarbaycan xalqi dovlat mustaqilliyi dovrunda Abay Kunanbayevin hayat va yaradiciligi ila filologiya elmlari doktoru Firuza Agayevanin 2010-cu ilda Bakida gap edilmi§ "Abay: §axsiyyati va adabi irsi" monoqrafiyasi vasitasi ila daha asasli §akilda tani§ olmaq imkani qazanmi§dir. Monoqrafiyada Abayin hayati, muhiti, §axsiyyati va zangin yaradiciligi darindan va sistemli suratda tadqiq edilarak, yuksak qiymatlan-dirilmi§dir" [1, s.12].
Goyar9in Mustafayevanin "Abay Kunanbayevin hayati va adabi irsi dunya tadqiqat9ilarinin asarlarinda", Turan Teymurun "Abay Kunanbayev Azarbaycan adabiyyat§unasliginda" va professor Firuza Agayevanin "Abayin poemalari Azarbaycan dilinda" maqalalari takca Abay§unasligin deyil, umuman Azarbaycan-qazax adabi alaqalarinin dayarli faktlaridir.
Goyar9in Mustafayevanin maqalasi zangin tadqiqat va xeyli zahmat hesabina yazilib. Ela buna gora da Abay Kunanbayevin beynalxalq nufuzunu kifayat qadar aks etdirir. Muallif konkret fikirlar irali surur: "Abay qazax-Avropa adabi alaqalari tarixinda rus, polyak, alman, ingilis klassiklarinin poetik tarcumalari ila xususi bir sahifa yazdi. M.Lermontovun inca lirikasi, A.S.Pu§kinin §irin dili, I.Krilovun satirasi, Y.Volonski va A.Mitskevigin zarifliyi Abayin poetik duhasina tabe oldu" [3, s.100]. "Mi§el Monteskyenin ma§hur "Tacrubalar" asarinin giri§i ila boyuk §air Abay Kunanbayevin "Qara soz"u sanki eynilik ta§kil edir" [3, s.101].
"Abay Kunanbayevin asarlarinin xarici olkalarin adabi mustavisina gixmasi kegan asrin 1950-ci illarindan ba§layir. 1958-ci ilda Ha Huanqsanqin muqaddimasi ila Qinda "Abay Kunanbayev. Ug poema" toplusu na§r edildi" [3, s.102].
"Avropa olkalarindan 1959-cu ilda Qexoslovakiyada Abay Kunanbayevin "Qara soz" kitabi gexdilinda gap edildi" [3, s.102]. Bu kimi mulahizalar GoyarginMustafayevanin adigakilanyazisinda geni§ §akilda yer alir.
Azarbaycanda Abay Kunanbayev irsinin muasir tadqiqat9isi, filologiya uzra falsafa doktoru Turan Teymur "Muxtar Auezovun "Abay" romaninda sanatkarliq masalalari" monoqrafiyasinda va adi9akilan maqalasinda Abayin Azarbaycan adabi-nazari fikrinda hansi saviyyada aks olundugunu gostarir. Maqalada bela bir metodoloji qeyd yer alir: "Abay Kunanbayevin Azarbaycanla, onun ada-biyyat va madaniyyati ila qar§iliqli alaqalar problemini §arti olaraq a^agidaki qruplara ayirmaq
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
mümkündür: birincisi, sssrlsrinin dilimizs tsrcümssi; ikincisi, onun hsyat vs yaradiciligmm milli fi-lologiya elminds araçdirilmasi; щüncüsü, sssrlsrinin Azsrbaycan sdsbiyyatmm ox§ar nümunslsri ils tiploloji baximdan tsdqiqi" [3, s.11].
Turan Teymurun tadqiqatlarinda keçan asrin 50-60-ci illarindan baçlayaraq Azarbaycan Abay§ünasliginin manzarasi sargilanir. Turan Teymur yazir: "1970-ci ilds Azsrbaycanda böyük qazax yaziçisi vs mütsfskkiri Abay Kunanbayevin anadan olmasinin 125 illikyubileyinin qeyd olunmasi ils bagli Mir Cslal Paçayevin ssdrliyi ils komissiya yaradilmiç vs respublikada hsyata keçirilscsk ssas tsdbirlsrinplani tssdiq olunmuçdur" [3, s.111]. Bu fakt qazax-Azarbaycan adabi alaqalarinin na qadar six oldugunu aks etdirir.
1954-cü ilda böyük yaziçi va alim Muxtar Auezovun "Abay" romani ölakbar Abbasov tara-findan dilimiza tarcüma olunur. Bununla da XX asrin ikinci yarisinda Azarbaycan-qazax adabi ala-qalari tarixinda yeni sahifa açilir va yeni marhala baçlanir. "Abay" Azarbaycan adabi mühitinda dogma bir asar kimi qar§ilanir, oxucularin sevimli kitabina çevrilir. Abay obrazi türkasilli Azarbaycan oxucusuna darin tasir göstarir. O, adabi-tarixi §axsiyyatin öz adi ila böyük bir epoxani baglayan ma-raqli nümuna idi va bizim adabiyyata tarixi mövzularin galmasina tasirsiz qalmadi. Azarbaycan oxu-culari "Abay" romani sayasinda ham qazax xalqinin böyük çairi va mütafakkiri Abayi, ham da qa-zaxlarin mühiti, maiçati, adat-ananalari, etnopsixologiyasini taniya bildi.
1970-ci ilda anadan olmasinin 125 illik yubiley komissiyasinin plani üzra Azarnaçrda "Abay. §eirlar va poemalar" kitabi çap olundu. Onun §eirlari va poemalarinin tarcümasi ila o dövrün aksar çairlari maçgul olmuçdu ki, bu da adabi alaqalarin asas faktorlarindan, adabi istiqamatlarindan biri idi.
1954-cü ilda Muxtar Auezovun "Qazax xalqinin böyük çairi" maqalasi tarcüma olunaraq "Kommunist" (5 sentyabr) qazetinda çap edilmiçdi. Bu da Abay Kunanbayevi azarbaycanli oxucuya tanitdirmaq baximindan olduqca qiymatli bir ta§abbüs idi. "ödabiyyat va incasanat" qazeti (14 may 1970) "Böyük qazax yaziçisinin yubileyi" adli panoram-informasiya tipli yazi darc etmiçdi.
Tarcümanin Azarbaycan-qazax adabi alaqalarinda rolundan bahs edarkan, Abay Kunanbayevin §eir va poemalarini XX asrin 70-ci illarinda tarcüma etmi§ §airlarimizi bir daha xatirlada bilarik: Süleyman Rüstam, Mammad Rahim, öliaga Kürçayll, Mammad Araz, Mirvarid Dilbazi va baçqalari bu nacib i§a amak sarf etmiçlar.
Bu baximdan istedadli §air öliaga Kürçayllnln xidmatlarini xüsusi qeyd etmaliyik. (Bu barada bax: Parvana Mammadova. "öliaga Kürçayll Abay lirikasinin Azarbaycan dilina tarœmaçisi kimi". "Müqayisali adabiyyat§ünasliq" mac., 2020, № 2, s.133-137).
Abayin XX asrin 70-ci illarinda çap olunmuç kitabi üçün "iskandar" poemasini Novruz Gan-cali, "Maqsud" poemasini Qasim Qasimzada, "özim haqqinda nagil" asarini isa ölakbar Ziyatay Azarbaycan dilina tarcüma etmiçlar. ölbatta, bu tarcümalarin badii keyfiyyati eyni deyildi. Lakin hamisi birlikda Azarbaycan-qazax adabi alaqalarinin qiymatli faktlari hesab oluna bilar.
Bazi araçdirmalari xüsusi qeyd etmayi özümüza borc bilirik. Onlardan biri türk xalqlari ada-biyyatlarinin sistemli tadqiqatçisi, professor Elman Quliyevin 2020-ci ilda Ankarada TURKSOY la-yihasi ila çap olunmuç "Abay Kunanbayev" kitabidir. Onun "Türk xalqlari adabiyyati" monoqrafiyasi adabi alama malumdur. Abayin 175 illiyi münasibatila çap olunmuç bu asar "Giri§", "Abay Kunanbayevin hayati", "Abay Kunanbayevin lirikasi", "Abay Kunanbayevin poemalari" va "Abay Kunanbayevin nasri" fasillarindan ibaratdir. Müallif bu dolgun fasillarda Abay lirikasinin ideya-poetik xü-susiyyatlarini, poemalarinin qazax xalq hayati va folklorla alaqasini, nasrinin türk epos madaniyyati, nagillar va xalq afsanalari ila bagliligini diqqatla ön plana çakir va bütövlükda Abay yardiciliginin XIX-XX asrlar qazax madaniyyatina samarali tasir prioritetlarini qeyd edir.
Umuman Azarbaycanin türk xalqlari ila adabi tamaslarinin, xüsusan Qazaxistan adabi-madani hayati ila alaqalarinin öyranilmasi baximindan professor Nizami Mammadov-Tagisoyun araçdirma-lari elmi ahamiyyata malikdir. O, ham da tarœmaçi va tarcüma nazariyyaçisi, §air kimi faaliyyat
göstarir. Onun «Каракалпакская литература» (2007), "Qaraçay adabiyyati" (2016), "Koblandi Batir" (2017, tarcümasi va §arhi), "Muxtar Auezovun yaradiciligi: ananadan novatorluga" (2019) kitab-lari bu istiqamatda son zamanlar arsaya galmi§ diqqatalayiq faktlardir...
Abay Kunanbayevin üç poemasi - "iskandar", "Maqsud" va "9zim haqqinda nagil" bu janrin poetik formatinda ham qazax, ham da tarcüma sayasinda XX asrin 7G-ci illarindan sonra Azarbaycan poema janrina tasirsiz qalmir. Azarbaycan adabiyyatinda poemanin an mükammal nümunalari var: dahi Nizaminin "Xamsa"sina daxil olan be§ möhta§am poema, Füzulinin ilahi mahabbat dastani olan "Leyli va Macnun", XX asrda Samad Vurgunun "Mugan", "Aygün", Mammad Rahimin "Leninqrad göylarinda", Rasul Rzanin "Lenin", Baxtiyar Vahabzadanin "Mugam", "§ahidlar", Nariman Hasan-zadanin "Zümrüd qu§u" va s. bu janrin badii cahatdan bitkin nümunalaridir.
Abayin "iskandar" poemasi, adindan da göründüyü kimi, tarixi §axsiyyat olan fateh Makedo-niyali iskandara hasr olunub. §arq tarixinda ma§hur olan iskandar haqqinda ilk azamatli asari dahi Azarbaycan çairi Nizami Gancavi qalama alib. "iqbalnama" va "Çarafnama" adli iki hissadan ibarat asarinda Nizaminin maqsadi heç da içgalçi iskandari vasf etmak olmami§dir.
Elaca da Abay Kunanbayev salafinin yolu ila gedarak öz asarinda bela bir qayani insanlara çatdirir ki, harada ba§ vermasindan asili olmayaraq, qan tökmak, qatl va qaratlar töratmak - mühari-balar baçariyyatin faciasidir. Heç bir maqsadla müharibaya baraat qazandirmaq olmaz. "Maqsud" va "9zim haqqinda nagil" asarlari isa mövzu baximindan ananavi §arq motivlarina uygun yazilmi§dir.
Har üç asarda Abayin poeziyasi müdrikcasina saslanir: Çox güvsnms aglina, lovgaliq elsms, §ahl Yer ssns azliq edir, ns qsdsr olar tamah? Paxilligindan sl çsk, bssindir tutduqlarin, Axir ssni mshv edsr bu acgözlük, bu tamah.
Abay bunu takca iskandara demir, üzünü ona tutub tarixa, tarixda at oynadan bütün §ahlara, fatehlara söylayir.
"Maqsud" ibrstamiz vs sxlaqi-didaktik mövzudayazilmiçpoemadir. Poema agil, tale, aqibst, mshsbbst, var-dövlst, nsfs problemlsrins orijinal münasibst bildirsn maraqli sssrlsrdsn biridir. Abay Kunanbayev bu sssrds insan idrakini §sxsiyyst, csmiyyst vs mshsbbstin ssasi hesab edir... Poemada hadisslsr Harun Rsçidin hakim oldugu Bagdad çshsrinds ba§ verir" [4, s.6G].
Balli oldugu kimi, bu asarda 5GG ildan artiq hökmranliq edan Abbasilar (75G-1256) sülalasinin 5-ci xalifasi Harun ar-Ra§id zamanina müraciat olunur. Mütafakkir bir sanatkar olaraq Abay uzaq tarixi müasirliya, XIX asra gatirir, öz epoxasinin ziddiyyatlarini tarixin üzarina ^ç^rn' va natica çixarir. Bu poemanin qahramani takca agilli, layaqatli, tamiz vicdanli Maqsud adli ganc deyil, daha çox Agildir. §air agilsizligi ba§ari bala hesab edir: Agilsizi agilli etmsk mü§külpeçsdir, Axmaqlari düzsltmsk?! Msnasizdir bu tsdbir. Yuxun gedsr slindsn, qsm bürüysr dövrsni, Bogazindan loxmanin keçmssi ds çstindir.
Natica
Abay Kunanbayev ham qazax milli varligina, qazax adabiyyati tarixina, ham da Azarbaycan adabi-tarixi mühitina ba§ari ideyalar tarannüm edan bir mütafakkir §air kimi daxil olub. Onun Azarbaycan-qazax adabi alaqalarindaki müstasna rolu da mahz bununla baglidir.
9D9BÍYYAT
1. Habibbayli i. "Böyük qazax mütafakkiri Abay va Azarbaycan" // "Müqayisali adabiyyat§ünasliq" mac., 2020, № 2.
2. Кедрина З. Из живого источника. Очерки казахской советской литературы. М., «Советский писатель», 1960.
3. "Müqayisali adabiyyat§ünasliq" mac., 2020, № 2.
4. Quliyev E. "Abay Kunanbayev". Ankara, 2G2G
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
