CC BY
153AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI SOHASIDA
SODIR ETILGAN KIBERJINOYATLARNING HUQUQIY TAVSIFI
Saidyusuf Saydolim o'g'li Usmonov
O'zbekiston Respublikasi IIV Malaka oshirish instituti, katta leytenant
usmonovsaidyusuf@mail .ru
ANNOTATSIYA
Maqolada axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida sodir etilgan kiberjinoyatlar tushunchasi va turlarini aniqlash bilan bog'liq masalalar ko'rib chiqiladi. Shuningdek, O'zbekiston Respublikasida ushbu jinoyatlarning jinoiy-huquqiy tahlili, fan va texnikaning yangi yutuqlari, internet, kompyuter va boshqa innovatsion texnologiyalar imkoniyatlaridan foydalangan holda kiberjinoyatlar sodir etilishiga turtki bo'luvchi omillar ko'rsatilgan.
Kalit so'zlar: kiberjinoyatlar, raqamli dalillar, elektron dalillar, innovatsiyalar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, Internet, jinoiy protsessual.
ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА КИБЕРПРЕСТУПЛЕНИЙ СОВЕРШАЕМЫХ В СФЕРЕ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ
АННОТАЦИЯ
В статье, рассматриваются вопросы, связанные с определением понятия и видов киберпреступлений совершаемых в области информационно -коммуникационных технологий. Также дается уголовно-правовой анализ данных преступлений в Республике Узбекистан, факторы, способствующие совершению киберпреступлений с использованием возможностей новых достижений науки и техники, Интернета компьютерных и иных инновационных технологий.
Ключевые слова: киберпреступления, цифровые доказательства, электронные доказательства, инновация, информационно-коммуникационные технологии, Интернет, уголовно-процессуальный порядок.
KIRISH
Kiberjinoyat virtual makondagi ijtimoiy xavfli qilmish bo'lib, uni kompyuter texnologiyalari va boshqa axborot telekommunikatsiya vositalari yordamida modellashtirilgan kiberjinoyat deb ta'riflash mumkin. Kiberjinoyatga kompyuter
tizimi yoki tarmog'ida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda sodir etilishi mumkin bo'lgan har qanday jinoyat kiradi.
Kibermakonda sodir etilgan ushbu jinoyatlar kompyuterlar, kompyuter dasturlari, kompyuter tarmoqlari faoliyatiga qonunga xilof ravishda aralashish, kompyuter ma'lumotlarini ruxsatsiz kirish, nusxa olish, o'zgartirish, shuningdek axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, kompyuter tarmoqlari yordamida yoki ular orqali sodir etilgan boshqa noqonuniy ijtimoiy xavfli harakatlardir.
Jinoyat huquqida kiberjinoyat umumiy ta'rif berilgan bo'lib, uning tor ma'nosida axborot texnologiyalari bilan bog'liq jinoyatlarni ham qamrab oladi, bunda kompyuter texnologiyalari subyekti, axborot xavfsizligi jinoyat ob'ekti hisoblanadi[1,b.139].
Kiberjinoyatlar axborot texnologiyalari sohasidagi jamoatchilik munosabatlariga jiddiy tahdid soladi va shuning uchun zamonaviy sharoitda ularga qarshi kurashish davlat va fuqarolar uchun jiddiy muammoga aylandi. Davlatning huquqni muhofaza qilish organlari ularni zararsizlantirish bo'yicha qarshi choralarni ishlab chiqmoqda, kiberjinoyatlarga qarshi kurashish strategiyasi va taktikasini ishlab chiqmoqda[2,b.46].
Kiberjinoyatlar muayyan sharoitlarda sodir etiladi, ularning sodir etilishiga yordam beradigan omillar mavjud. Ularni aniqlash va ilmiy tahlil asosida sud ekspertiza usulini, tegishli tergov harakatlarini o'tkazish taktikasini ishlab chiqish kerak[3, b.24].
MUHOKAMA
Kiberjinoyatni sodir etishga yordam beruvchi omillar ob'ektiv va subyektivdir. Birinchisi, axborot (kompyuter) texnologiyalari sohasida zarur jihozlarning mavjudligi, zamonaviy, yuqori texnologiyali dasturiy ta'minot va potentsial huquqbuzarning axborot tarmog'iga kirishini o'z ichiga oladi. Bunda huquqbuzarning o'zi axborot texnologiyalari sohasidagi mutaxassis sifatida, kompyuter sohasida zarur ko'nikma va texnik ko'nikmalarga ega bo'lgan shaxs kiradi. Shuni yodda tutish kerakki, AKTning jadal rivojlanishi turli jinoyatchilarga kiberjinoyatlar sodir etish imkonini beradi va bunda ularga kompyuter texnologiyalarining texnik imkoniyatlari, dasturiy ta'minotining xususiyatlarini bilish yordam beradi. Jinoiy faoliyatning bu turi keng tarqalib, kiberjinoyatlar qurboniga aylanib borayotgan fuqarolar, korxona va tashkilotlar soni ortib bormoqda. Kiberjinoyatlarning yana bir turi "kartinglash" deb ataladigan jinoyat bo'lib, uning mohiyati to'lov kartalari bilan, ular bilan karta egasining xabardorligisiz yoki uning rekvizitlaridan foydalanib operatsiyalarni amalga oshirishda alohida turdagi firibgarlikni sodir etishdan iborat. Shu bilan birga,
jinoyatchilar shaxsiy kompyuterlar, bankomatlar, onlayn-do'konlar va boshqa axborot-kommunikatsiya saytlaridan ma'lumotlarni o'g'irlashadi.
Karding, kiberjinoyatlarning bir turi sifatida, o'z navbatida, kichik turlarga bo'linishi mumkin: «fishing» va «skimming». Bunda birinchisi foydalanuvchi identifikatsiya ma'lumotlarini (parollar, kredit karta raqamlari, bank hisoblari va boshqalar) noqonuniy olish bilan bog'liq jinoiy harakatni sodir etish orqali amalga oshiriladi. Skimmer (skimmer, skimmer qurilmasi, kartalar skimmeri) - skimmerlar deb ataladigan kartalardan ma'lumotlarni o'qish uchun maxsus qurilmalardan foydalanishga qaratilgan portativ qurilma. Hujumchilar kartaning magnit chizig'idan egasining ismini, karta raqamini va boshqa ma'lumotlarni ko'chiradi. Jinoyatchilar PIN-kodni yashirincha aniqlash maqsadida bankomat klaviaturasiga mini-kameralar yoki ustki qavat o'rnatadilar. Ular karta ma'lumotlarini olgandan so'ng jinoiy xarakterdagi boshqa ko'plab noqonuniy harakatlarni amalga oshiradilar[4, b.47].
Zamonaviy dunyoda kiberjinoyatlarning yana bir keng tarqalgan turi bu Internet-bankingdir. Ushbu kiberjinoyatning mohiyati pul mablag'larini o'zboshimchalik bilan olib qo'yish, turli shakllarda tovlamachilik yo'li bilan noqonuniy boyishda namoyon bo'ladi. Yana ko'plab jinoyatlar mavjud va shuni doimo yodda tutish kerakki, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot bir joyda turmaydi va innovatsion, telekommunikatsiya texnologiyalari jadal rivojlanmoqda va shu bilan birga yuqori texnologiyalardan foydalanish dinamikasi faol amalga oshirilmoqda, shuning uchun kiberjinoyatlarning yangi turlari paydo bo'lmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, qonunchilik va xalqaro me'yoriy-huquqiy hujjatlar tahlili asosida shuni aytish mumkinki, kiberjinoyatlarning o'ziga xos xususiyati axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) noto'g'ri foydalanishdan iborat bo'lib, noqonuniy xatti-harakatlar virtual kibermakonda sodir etilishidadir. Uning chegarasi va bepoyonligi shunga mos ravishda transmilliy jinoyatlar maqomiga ega. Kiberjinoyatlar odatda yashirin, doimiy yoki bir martalik bo'lib, turli innovatsion ommaviy axborot vositalari va ularning dasturiy ta'minotidan foydalangan holda amalga oshirilishi mumkin. Bunday jinoyatlarga oid dalillar asosan axborot tarmoqlarida uzatiladi va saqlanadi. Elektron texnologiyalardan foydalanish tajovuzkor shaxsni, qonunga xilof xatti-harakati va geografik joylashuvini aniqlashda muammolarni keltirib chiqaradi[5, b-173].
TAHLIL VA NATIJALAR
Kiberjinoyatlarning sub'ektlari nafaqat axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasida tegishli bilimga ega bo'lgan, ular orqali ushbu kiberharakatlarni amalga oshiradigan mutaxassislar, balki har xil turdagi firibgarlar,
tovlamachilar, reketlar, terrorchilar, sutenyorlar, pedofillar, odam savdosi, qurol, giyohvand moddalar bilan savdo qiladigan shaxslardir. Kiberjinoyatlar asosan iqtisodiy maqsadlarga erishish uchun va ko'pincha katta miqyosda amalga oshiriladi, kiberjinoyatchilar esa buning uchun shaxsiy ma'lumotlardan foydalanadilar. Shu bilan birga, kiberjinoyatning elementi guruhli, tashkiliy xususiyatga ega va ular transmilliy shaklga ega bo'lishi mumkin. Bunday jinoyatlarga samarali qarshi turish uchun turli davlatlar o'rtasida samarali hamkorlikni tashkil etish zarur. Jinoyat ob'ektiga ko'ra kiberjinoyatlarni shartli ravishda ma'lum guruhlarga bo'lish mumkin va ular "Kiberjinoyatlar to'g'risidagi xalqaro konvensiya"ga muvofiq quyidagilarga bo'linadi:
1) kompyuter ma'lumotlari va tizimlarining maxfiyligi, yaxlitligi va mavjudligiga qarshi jinoyatlar;
2) kompyuterlar bilan bevosita bog'liq jinoyatlar;
3) mualliflik huquqi va turdosh huquqlarning buzilishi bilan bog'liq jinoyatlar.
Birinchi guruhga, ya'ni kompyuter ma'lumotlari va tizimlarining maxfiyligi,
yaxlitligi va mavjudligiga qarshi jinoyatlar kiradi: «noqonuniy foydalanish», «noqonuniy ushlash», «kompyuter ma'lumotlari yoki tizimlariga ta'sir qilish». Kompyuter ma'lumotlarini (tizimlarini) noqonuniy ravishda qasddan buzish, o'chirish, o'zgartirish yoki blokirovka qilishni anglatadi.
Ikkinchi guruhga bevosita kompyuter vositalaridan foydalanish bilan bog'liq jinoyatlar kiradi. Bularga «soxtakorlik» va «kompyuter firibgarligi» kiradi. Aytish mumkinki, bunday keng tarqalgan jinoyatlar yangi axborot muhitida tez rivojlandi. Kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda qalbakilashtirish, soxta kompyuter ma'lumotlarini kiritish, o'zgartirish, o'chirish yoki blokirovka qilish bilan bog'liq bo'lgan zararli va noqonuniy harakatlarni o'z ichiga oladi, bu ma'lumotlarning haqiqiyligini buzishga olib keladi.
Uchinchi guruhga - ishlab chiqarish (kompyuter tizimi orqali tarqatish maqsadida), foydalanish, tarqatish va sotib olish uchun taklif va (yoki) ta'minlash, shuningdek, kompyuter orqali mualliflik huquqini buzilishi kiradi.
Qonunchiligimizda kompyuter axboroti sohasidagi jinoiy harakatlar, ma'lumki, O'zbekiston Jinoyat kodeksining XX1-bobi "Axborot texnologiyalari sohasidagi
1 7
jinoyatlar" (278 -278 -moddalar)da o'z aksini topgan. Ushbu jinoyatlarning xususiyatlari axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan qonunga xilof ravishda foydalanish bilan bog'liq ijtimoiy xavfli qilmishlarning kichik bir qismiga taalluqlidir. Qayd etish joizki, O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida unga berilgan izohlarda axborotni to'plash, to'plash va tarqatishning axborot-kommunikatsiya usullari va vositalaridan foydalanish masalalari keng o'z aksini topmagan. Demak, DDos hujumlari, fishing va kiberjinoyatlarni sodir etishning
boshqa vositalari va usullaridan foydalanish, ayniqsa, internet-banking sohasida O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida alohida aks ettirilmagan. Hozirgi vaqtda jinoyat qonunchiligi oldida kiberjinoyatlarga qarshi kurashish sohasidagi qonunchilikni o'z vaqtida takomillashtirish zarurati bilan bog'liq vazifalar turibdi.
XULOSA
Mamlakatimiz Jinoyat kodeksida axborot texnologiyalari sohasiga oid yetti moddasida va boshqa qonun hujjatlarida axborot tizimlari, internet tarmog'idagi axborotdan foydalanuvchilar, provayderlar, ommaviy axborot vositalarining va boshqalarning javobgarligi to'g'risidagi ayrim qoidalarning yetishmasligidir. Shu sababli O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga o'zgartishlar (o'zgartirish va qo'shimchalar)ni ishlab chiqish va belgilangan tartibda kiritishning real zarurati vujudga keldi. Jinoyat kodeksiga o'zganing mulkini o'g'irlash (o'g'irlik, firibgarlik, tovlamachilik), aloqa tarmoqlari, shu jumladan Internet bilan bog'liq jinoyatlarni tartibga solish bo'yicha axborot tizimi va ma'lumotlarga ruxsatsiz kirish, plastik va kredit kartalar orqali pul mablag'larini yechib olish bilan bog'liq ma'lumotlarni qo'shib, o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish maqsadga muvofiq, deb hisoblayman.
Zamonaviy voqelikni hisobga olgan holda "kiberjinoyat"ning kompleks tushunchasini belgilash uchun ushbu jinoyatlarning asosiy elementlarini aniqlash bo'yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish va ushbu ijtimoiy xavfli qilmishlarni tergov qilish metodologiyasini ishlab chiqish zarur.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Salayev N.S., Ro'ziyev R.N Kiberjinoyatchilikka qarshi kurashishga oid milliy va xalqaro standartlar. Monografiya ., - Т.: TDYU, 2018, 139-b.
2. Карпова Д.Н. Киберпреступность: глобальная проблема и её решение. //Власть. №8. 2014. С. 46-50
3. Anorboyev A.U Kiberjinoyatchilik, unga qarshi kurashish muammolari va kiberxavfsizlikni ta'minlash istiqbollari. Monografiya - Т.: Milliy gvardiya instituti, 2020. - 324 b.
4. Нестерович С.А. Проблемы расследования преступлений, которые стоят пред сотрудниками следственных органов. // Вестник науки и образования. №8. 2018. С. 46-49.
5. Берова Д.М. Расследование киберпреступлений // Пробелы в российском законодательстве. №2. 2018. С. 173-175.
