CC BY
0AXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARI ORQALI
TARJIMANI O'RGATISH Yusupov Otabek Yakubovich https://doi.org/10.5281/zenodo.11110210
Annotatsiya. Mazkur maqola axborot kommunikatsiya texnologiyalari orqali tarjimani o'rgatishning muhimligi va bu texnologiyalar orqali o'rganish jarayonining afzalliklari haqida bo'lib, maqola o'zbek tilini yaxshi o'rganishni qo 'llab-quvvatlaydigan axborot kommunikatsiya vositalarini (masalan, internet, mobil ilovalar, maqolalar, va h.k.) ko'rib chiqadi. Bu vositalar orqali tarjima ustaxonalarida va tarjimafanlarini o'qitish jarayonida qanday texnologiyalardan foydalanishni tushuntiradi. Shuningdek, maqola axborot kommunikatsiya texnologiyalarining ta'lim va o'rganish sohasidagi roli bilan bog'liq ma'lumotlar taqdim etiladi va o'qituvchilar va talabalar uchun bu texnologiyalardan qanday foydalanish mumkinligini ko'rsatadi.
Kalit so'zlar: xorijiy tilar, tarjima nazariyasi, axborot kommunikatsion texnologiyalar, metodika, avtomatik tarjima, an 'anaviy tarjima, tarjima tahriri, kompyuter orqali tarjima, amaliy tarjima, tarjima dasturlari va ilovalari, tarjima texnologiyalari.
Bugungi globallashuv davrida boshqa fanlar singari yuqori malakali va zamonaviy talablarga javob beradigan tarjimonlar tayyorlashning bugungi holati va istiqboli bilan bog'liq masalalarni chuqur o'rganish va tahlil qilishga bag'ishlangan bir qator ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshiriloqda. Tarjima jarayonida axborot texnologiyalaridan samarali foydalangan holda tarjimani yuqori sifat va mahorat bilan amalga oshiradigan tarjimonlar tayyorlash metodikasini ishlab chiqish borasida ilmiy izlanishlarning samaradorligini kuchaytirish masalalariga ham alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu borada O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 18-fevraldagi "O'zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi huzuridagi tarjimonlar byurosi faoliyatini tashkil etish to'g'risida"gi 140-son qarori qabul qilinib, mazkur qarorga asosan tarjima muraxassislari tayyorlaydigan oliy ta'lim muassalariga yuqori malakali og'zaki va yozma tarjimon mutaxassislar tayyorlash vazifasi qo'yilgan (1).
Bugungi kunda yoshlarning jahon bozorida raqobatbardosh kadrlar bo'lib yetishishlari uchun xorijiy tillarni o'rganish lozimligi muhim masala sifatida ko'rilmoqda. Shu sababli, yoshlarning o'z ona tilini mukammal bilishlari bilan bir qatorda, bir nechta xorijiy tillarni ham o'zlashtirishlari va erkin muloqot qila olish talabi qo'yilmoqda. Buning uchun xorijiy tillarni o'rganish va o'qitish tizimini yanada zamonaviy metodlar bilan takomillashtirish hamda chet tillarini o'rganishga bo'lgan motivatsiyani oshirish nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi.
Tarjimashunoslik sohasida olib borilayotgan tadqiqotlar bevosita shuni ko'rsatadiki, yuqori malakali tarjimonlar tayyorlashda raqamli texnologiyalardan foydalanish kompetensiyalarini shakllantirish metodikasini takomillashtirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri bo'lib hisoblanmoqda. Axborot kommunikatsiya vositalaridan foydalanish tarjimonning kasbiy faoliyatida tobora ortib borayotganligi sababli nazariy va amaliy jihatdan avtomatik tarjima tushunchasi paydo bo'ldi. Avtomatik tarjima - tarjimaning bir turi bo'lib, unda sun'iy intelekt orqali tarjima jarayonini amalga oshirish uchun mo'ljallangan kompyuter dasturlari yordamida matnlar tarjimasi amalga oshiriladi. Kompyuter texnologiyalari yordamida amalga oshirilgan tarjima avtomatik tarjima hisoblanib, hozirda kompyuter yordamida tarjima (CAT) atamasi avtomatlashtirilgan tarjimani ifodalash uchun ishlatiladi. CAT bilan bir qatorda SDL
Trados, Wordfast, google translate, yandex translate va shu kabi atamalar ham tarjimalarni avtomatlashtirish tizimlarini o'z ichiga olgan dasturlar shakllangan. Keng ma'noda CAT texnologiyasi elektron lug'atlar, mashina tarjimasi dasturlari, tarjima xotirasi tizimi, imloviy, uslubiy va grammatik tahrir, terminologik ma'lumotlar bazasi, to'liq matnli qidiruv vositalari va shu kabilarni o'z ichiga oladi.
Yuqori malakali tarjimonlarni tayyorlash va tarjima jarayonini sifatli amalga oshirishda tilning ahamiyati juda muhim bo'lib, bunda tarjimon tilning barcha sohalarini chuqur egallagan bo'lishi, uning jamiyatdagi o'rni bilan ham yaqindan tanish bo'lishi lozim. Jahon tilshunosligi bugungi kunda jamiyatda tilning funksional aspektda o'rganishga yo'naltirilganligi, turli xalqlar hayotidagi o'rni, uning psixolingvistik, lingvokognitiv, lingvomadaniy va sotsiolingvistik muammolarini tadqiq etishi bilan ajralib turad. Bu esa, o'z navbatida, til qonuniyatlarini o'rganishga bo'lgan ehtiyojni oshiradi. Til lug'ati mazmunini doimiy ravishda boyitib borish uning mohiyatini, hajmini, unga ta'sir etuvchi omillarning rolini, shu kabi muammolarni tushunishni va ularning ilmiy asoslangan yechimlarini izlashni taqozo etadi (Yusupov, 2021).
Axborot texnologiyalari (IT) sohasidagi so'nggi yutuqlar va tarjima jarayoniga texnologiyalarning integratsiyalashuvi, shuningdek, turli sohalar bo'yicha katta hajmdagi ma'lumotlarni tez va aniq tarjima qilish va tarjima jarayonida raqamli texnologiyalardan foydalana olish qobiliyatiga ega bo'lgan malakali tarjimonlarga talab ortib bormoqda. Tarjima jarayonida texnologiyadan foydalanish, raqamli texnologiyalar insonning tarjima jarayonidagi o'rnini egallashi mumkin degan farazlar ham mavjud bo'lgan. Biroq, tarjimani avtomatlashtirish ko'plab tanqidlarga uchradi va shuning uchun ham tarjima jarayonida texnologiylardan foydalanish bo'yicha munozaralar hozirga qadar dolzarb bo'lib kelmoqda (Taravella va Villeneuve, 2013).
Chet tillarini o'rgatish bilan bir qatorda tarjimani o'rgatish ham muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki u dunyoning turli madaniyatlari, bilimlari va istiqbollarini ochish uchun ko'prik vazifasini bajaradi. Tarjimani samarali o'qitish an'anaviy usullar va o'quvchilarning ehtiyojlari va manfaatlariga aralashgan innovatsion yondashuvlarni o'z ichiga oladi. Texnologiyani tarjimani o'qitishga integratsiyalash o'quvchilarni jalb qilish, o'qitishni shaxsiylashtirish va mustaqil amaliyotni osonlashtirish uchun ajoyib imkoniyatlarni taqdim etishi mumkin. IT-texnologiyalari, raqamli vositalar, onlayn resurslar va tarjima ilovalari o'quvchilarga istalgan vaqtda va istalgan joyda tarjima qilish ko'nikmalarini mustahkamlash imkonini beruvchi ta'limni to'ldirishi mumkin.
Ko'p yillar davomida tarjimani o'qitishda an'anaviy usullardan foydalanildi. Bu odatda nazariy ta'lim, amaliy mashg'ulotlar va o'qituvchilarning fikr-mulohazalari kombinatsiyasini o'zida mujassamlashtiradi. An'anaviy usulda o'qituvchilar odatda talabalarni tarjima nazariyasining asosiy tushunchalari bilan tanishtirish uchun ekvivalentlik, sodiqlik, madaniy moslashuv va tarjimonning roli kabi mavzularni o'z ichiga olgan ma'ruzalar o'qiydilar. Ushbu ma'ruzalar tarjima tamoyillari va amaliyotini tushunish uchun nazariy asos yaratadi. Amaliy mashg'ulotlarda talabalar til tuzilmalari, madaniy manbalar va stilistik xususiyatlarni aniqlash uchun manba va turli xil matnlarni tahlil qiladilar. Talabalar nazariy bilimlarni amaliy jarayonda qo'llash uchun tarjima mashqlari bilan shug'ullanishlari mumkin. Bu mashqlar oddiy jumlalardan tortib katta hajmli matnlar yoki hujjatlargacha bo'lgan turli murakkablikdagi matnlarni tarjima qilishni o'z ichiga olishi mumkin. Talabalar lingyistik, madaniy va kontekstual masalalarni ko'rib chiqishda ma'noni bir tildan ikkinchi tilga o'tkazishni mashq qiladi. Talabalarning tarjima
ko'nikmalarini oshirish uchun bir-birlarining tarjima materiallarini tekshirish uchun o'zaro nazoratdan foydalanish mumkin. Bir-birlari bilan fikr va tajriba almashadi, tarjima qilishning takomillashtirish usullarini ochib beradi, bu esa guruhda hamkorlik va tengdoshlarni o'rganishga yordam beradi. Talabalar guruh muhokamalarida tarjimalar yuzasidan og'zaki yoki yozma izoh berishlari mumkin. Tarjima mahoratini oshirish bo'yicha tavsiyalar, tuzatishlar va takliflar berishlari mumkin.
An'anaviy usullar ko'pincha tarjima nazariyasida asosiy tushunchalarni o'rgatishda asosiy e'tiborni ekvivalentlik, sodiqlik va madaniy moslashuv kabi tamoyillarga qaratadi. Tarjimada an'anaviy o'qitish usullari talabalarga tarjima nazariyasi bo'yicha mustahkam poydevor, tarjima amaliyotida amaliy ko'nikmalar hamda tanqidiy fikrlash, mulohaza yuritish va hamkorlik qilish imkoniyatlarini berishga qaratilgan. Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi tufayli bu usullar o'quv tajribasini oshirish va talabalarni zamonaviy tarjimaning talablariga moslashtirish uchun yangi yondashuv va texnologiyalar bilan almashtirildi.
O'qitishning zamonaviy yondashuvlariga asoslangan usullari raqamli texnologiyalar, turli tarjima dasturlari, onlayn resurslar, virtual kurslar va elektron platformalarni o'z ichiga oladi. Hozirda zamonaviy ta'lim yondashuvlaridan foydalanish kuzatilmoqda, bunda talabalar ta'lim jarayoniga interfaol texnologiyalar, munozaralari keyslar, loyihalar va multimedia kontenti orqali jalb etiladi. Metodika ko'proq talabaga yo'naltirilgan bo'lib, asosiy e'tibor o'quvchilarning mustaqilligi, hamkorlik va o'z-o'zini boshqarishga qaratilgan. Talabalar mustaqil ta'limga ko'proq e'tibor berishadi. Tengdoshlarning hamkorligi va fikr-mulohazalaridan ham foydalanish mumkin, bunda talabalar bir-birlarining tarjimalarini ko'rib chiqish va tanqid qilish uchun birgalikda ishlashadi. Bu hamkorlikdagi o'quv muhitini rivojlantiradi va tengdoshlarni o'rganish va qo'llab-quvvatlashga yordam beradi.
Multimodal ta'limda o'rganish faqat matnga asoslangan materiallar bilan cheklanib qolmasdan, balki videolar, audio yozuvlar va interaktiv simulyatsiyalar kabi multimedia kontentini ham o'z ichiga olishi mumkin. Umuman olganda, tarjimada an'anaviy o'qitish usullari nazariy ta'lim va amaliy mashg'ulotlarga e'tibor qaratgan bo'lsa, zamonaviy usullar yanada qiziqarli, interfaol va shaxsiylashtirilgan ta'lim tajribasini yaratish uchun ta'limning interfaol, zamonaviy yonadashuvlari va talabaga yo'naltirilgan strategiyalarni uyg'unlashtiradi. Ikkala yondashuv ham o'zining kuchli tomonlariga ega va talabalar va o'qituvchilarning maqsadlari, afzalliklari va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda birlashtirilishi yoki moslashtirilishi mumkin.
Tarjima jarayoniga texnologiyalarni joriy qilish kompyuter lingvistikasining kichik sohasi sifatida kompyuter yordamida avtomatik tarjimaning paydo bo'lishiga olib keldi. Shu nuqtai nazardan, axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanib tarjimani amalga oshirish jarayonini osonlashtirish uchun tarjima xotirasi (TX), onlayn lug'atlar, terminologiyani boshqarish va korpus kabi kompyuter dasturlaridan foydalanish keng yo'lga qo'yildi (Bowker, 2002). So'nggi yillardagi tadqiqotlar texnologiyalarning tarjima sohasida samaradorlik va tezkorlikka bo'lgan ijobiy ta'sirini oshirib, axborot kommunikatsion texnologiyalar yordamida tarjimadan foydalanish jarayonini qo'llab-quvvatladi (Pym, 2013 va Chunzhi, 2014).
Axborot kommunikatsion texnologiyalar yordamida amalga oshiriladigan tarjimalar talabalarga tarjimaning qoralama variantini ishlab chiqishda yordam berishi mumkin, lekin ba'zi hollarda tarjimaning grammatik, leksik, stilistik kamchiliklarini bartaraf etishda inson omilini talab qiladi. Bu jarayon tarjimonning aralashuvini talab etadi va post-tahrirlash deb ataladi. Hozirgi kunda aksariyat talabalar matnni lug'at yordamida tarjima qilish yoki an'anaviy
tarjimadan ko'ra post-tahrirlashni afzal ko'radi. Ba'zida yuqori sifatli tarjima dasturlari va ilovalari orqali post-tahrirlash talabalarga an'anaviy tarjima usuliga nisbatan ularning xatolarini kamaytirishga yordam bermoqda.
Raqamli texnologiyalar yordamida tarjimani amalga oshirishda tarjimon turli xil texnik vositalar va dasturlar, jumladan, cheksiz atamalar bazasi, onlayn bir tilli va ko'p tilli lug'atlar, parallel matnlar, tarjima platformalari, terminologiya ma'lumotlar bazalari, til korpusi, manba va tarjima matnlari bilan ta'minlanadi. Mazkur vositalar va dasturlardan foydalanish tarjimon va raqamli texnologiyalar o'rtasidagi interaktiv jarayonlarni shakllantiradi. Bu tarjimonning vaqtini sezilarli darajada tejaydi, matnni leksik jihatdan xilma-xilligini ta'minlaydi va uning mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiladi.
Tarjimon mutaxassislarni tayyorlash jarayonida talabalarning axborot kommunikatsion texnologiyalaridan samarali foydalanishlari ularga tarjimada duch keladigan to'siqlarni yengib o'tishga, tezkorlikni ta'minlashga, mos lug'aviy birliklarni tanlay olishda va sifatli tarjima materiallarini yaratishlariga imkon yaratadi. Biroq, tarjimani o'qitishda axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish masalalari tarjima nazariyasi va amaliyoti ta'lim yo'nalishi o'quv dasturlari integratsiyalashuviga yetarlicha e'tibor qaratilmaganligi, ba'zi kurslarni o'rganish faqatgina tanlov fan sifatida taklif etilganligi talabalarda raqamli texnologiyalar yordamida tarjimani amalga oshirish kompetensiyalarini to'liq shakllanmasligiga olib kelishi mumkin. Tarjimon mutaxassislarni tayyorlashda ularning bu sohada talab qilinadigan zarur bilim va ko'nikmalarini shakllantirish uchun raqamli texnologiyalarga asoslangan metodikani takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. Mazkur metodika tarjima texnologiyalari sohasidagi so'nggi tendentsiyalardan foydalanish qobiliyatiga ega bo'lgan malakali tarjimonlarni tayyorlashda yaqindan yordam berishga mo'ljallangan ta'lim texnologiyalarini o'z ichiga olishi lozim.
Adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 18-fevraldagi "O'zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi huzuridagi tarjimonlar byurosi faoliyatini tashkil etish to'g'risida"gi 140-son qarori. https://lex.uz/docs/-4203697?ONDATE2= 18.02.2019&action=compare
2. Bowker, L. (2002). Computer-aided translation technology: A practical introduction. University of Ottawa Press. Volume 15, Number 2, 2e semestre 2002, p. 239-241.
3. Chunzhi, D. (2014). Computer-aided translation in student's practical translation competence. 3rd International Conference on Science and Social Research, 494-496. https://dx.doi.org/10.2991/icssr-14.2014.115
4. Pym, A. (2013). Translation skill sets in a machine translation age. Meta: Translators' Journal, 58(3), 487-503.
5. Taravella, A. & Villeneuve, A. (2013). Acknowledging the needs of computer-assisted translation tools users: The human perspective in human-machine translation, The Journal of Specialised Translation, Issue 19, 62-74.
6. Yusupov O. (2021) Comparative and Linguocultural study of lexical doublets of the English and Uzbek languages. Philosophical Readings XIII.4 (2021), pp. 2246-2251. 10.5281/zenodo.5636232
