CC BY
134AVTOMOBILLARDAN CHIQADIGAN TUTUN GAZLARNING
EKOLOGIYAGA TA'SIRI
Behruz Shavkat o'g'li Ergashev A'zam Anvarovich Alimov aaanvarovich@gmail .com Lochin Ismatilloyevich Tilloyev tilloyevl@mail.ru Buxoro muhandislik-texnologiya instituti
Annotasiya: Ushbu maqolada yengil avtomobillardan chiqadigan tutun gazlaridan atrof-muhitga yetkaziladigan salbiy ta'siri va uning oqibatlari, tutun gazlarining ekologiyaga tarqalishini bartaraf etish bo'yicha muhim ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit so'zlar: avtomobil, yonilg'i, yonish, tutun gaz, atmosfera, aerozol.
ECOLOGICAL EFFECTS OF CAR SMOKE GASES
Behruz Ergashev Azam Alimov aaanvarovich@gmail .com Lochin Tilloev tilloyevl@mail.ru Bukhara engineering technological institute
Abstract: This article provides important information on the negative impact of car exhaust fumes on the environment and its consequences, as well as the prevention of greenhouse gas emissions.
Keywords: automobile, fuel, combustion, smoke gaz, atmosphere, aerosol.
Davrimizning o'tkir muammolaridan biri - global iqlim o'zgarishlaridir. Bugungi kunda har bir mamlakat bu jarayonning salbiy ta'sirini his etmoqda. Ming afsuski, bunday o'zgarishlar Markaziy Osiyo taraqqiyotiga ham katta xavf tug'dirmoqda. Keyingi 50 yil mobaynida dunyo bo'yicha avtoparklar soni 12 martagacha oshdi, avtomobillar soni 1 millyarddan oshib ketdi. Hozirgi kunda dunyo miqyosida avtomobildan foydalinayotgan aholi sonining avtomobilga bo'lgan nisbati 1:7 ni tashkil qiladi. Rivojlangan mamlakatlarda Kanada, Germaniya, Italiya, Fransiya, Buyuk Britaniyada 1000 ta aholiga 500-700 dona abtomobil, AQShda 800 ta, Rossiyada 400 ta to'g'ri keladi.
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti atrof-muhit muhofazasi va ekologiya kafedrasi mudiri To'lqin Rahimovning fikriga qaraganda, «Bugungi kunda O'zbekistonda har yetti kishiga bittadan avtomobil to'g'ri keladi. Ya'ni, O'zbekiston ko'chalarida 4 milliondan ziyod mashina harakatlanayapti. Birgina Qashqadaryo viloyatining o'zida esa 200 mingga yaqin avtomobil bor».
Ammo, bu bilan shuni unutmaslik kerakki, avtomobil transporti atmosferani ifloslantiruvchi eng asosiy manbadir. Har yili avtomobildan chiqariluvchi chiqindigazlarda million tonnalab zaharli moddalar mavjuddir. Avtomobil divigatellarida yonilg'ini yonishida atmosferaga chiqariladigan gazlar tarkibida 300 dan ortiq zaxarli birikmalar bo'lib, buning 60% aerozol holatida atmosferaga chiqarib tashlanishi avtotransportlar hissasiga to'g'ri keladi.
Biz nafas oladigan havo - atmosferani tashkil etadigan qatlamlar har qaysisi o'zining muayyan vazifasiga ega. Masalan, ozon qatlami barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlaydi. Quyosh nurlari ta'sirida kislorod, azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil bo'lgan ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni o'ziga yutib, tirik organizmlarni uning salbiy ta'siridan himoya qiladi. Avtomobillardan havoga chiqariladigan is gazi esa ozonning yemirilishiga sabab bo'ladi. Mutaxassislarning hisob-kitobiga ko'ra, havoni ifloslantiradigan asosiy antropogen omillar ro'yxatida avtomobil transporti birinchi o'rinni egallaydi. Ya'ni umumiy zararning 40 foizi Yer yuzida harakatlanayotgan avtomobillar hissasiga to'g'ri keladi. Qolgan zararning 20 foizi energetika sanoati, 14 foizi korxona va tashkilot ishlab chiqarishi, 26 foizi qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, maishiy kommunal xo'jaligi va boshqa sohalardan yetkaziladi. Shuning uchun mutaxassislar avtomobilni «g'ildirakli kimyoviy fabrika» deb atashadi. Dunyoning eng ilg'or, rivojlangan davlatlarida tashqi muhitning ifloslanishi avtomobil dvigatellari chiqarayotgan zaharli moddalar tufayli yuz beradi. Yaponiyada avtomobillarning ko'pligidan ko'cha harakatini boshqaradigan politsiya xodimi har ikki soatda kislorod niqobini almashtirib turishga majbur bo'lar ekan. Mashina motori chiqargan gaz tarkibida uglerod oksidi, karbonat angidrid, aldegidlar, azot oksidi, qo'rg'oshin birikmalari bo'lib, ular nafaqat atrof-muhit sofligiga putur yetkazadi, balki inson salomatligi uchun ham koni ziyon hisoblanadi. Uglerod oksidlari qondagi gemoglobin bilan birikib, uning kislorod tashish xususiyatini kamaytiradi, qo'rg'oshin birikmasi esa nafas yo'llari orqali organizmga o'tib, yurak-qon tomirlari faoliyatiga jiddiy shikast yetkazadi. Bitta avtomobil bir kunda 10-12 litr benzin yonilg'isi ishlatib, atmosfera havosiga 25 kilogrammcha zararli kimyoviy birikmalarni chiqaradi. Bir yil davomida «ishlagan» avtomobil 4 tonnadan ortiq kislorodni yo'qotishga «hissa» qo'shadi.
Statistik ma'lumotlarga ko'ra, inson bir sutkada o'rtacha 1,5 kilogramm oziq-ovqat, 2,5 litr suv iste'mol qiladi. Odam o'pkasi esa bir sutkada 13 kubometr havoni yutib chiqaradi. Bu butun bir boshli temir yo'l sisternasi hajmiga teng. Odam ovqat
yemasdan bir oy, suvsiz uch kun yashashi mumkin. Biroq havosiz ikki-uch daqiqadan ortiq yashay olmaydi.
Qolaversa, transport vositalaridan chiqadigan is gazi o'simlik va hayvonot dunyosi, suv va tuproqni ham baravar zararlaydi. Ifloslangan havo ta'sirida o'simliklarda modda va energiya almashinuvi buziladi, ekinlar va mevali daraxtlar kamhosil bo'lib qoladi. Bugina emas, is gazi tabiatdagi fotosintez jarayoniga ham salbiy ta'sir o'tkazishi aniqlangan.
Aslida karbonat angidrid gazining ham atmosferada o'z o'rni, vazifasi bor. Ya'ni kimyoviy formulasi CO2 bo'lgan mazkur modda yerdagi haroratni me'yorda ushlab turadi, uni ramziy ma'noda sayyoramizning ko'rpasi, deyish mumkin. karbonat angidridning atmosfera havosi tarkibidagi ulushi 0,3 foizni tashkil qiladi, ammo bu turg'un miqdor emas, mavsumga bog'liq ravishda o'zgarib turadi. Olimlarning aniqlashicha, hozirgi davrda karbonat angidrid gazi miqdori inson omili ta'siri bilan bir yilda o'rtacha 22 milliard tonnadan ortiqni tashkil qilmoqda.
Birinchi marta Aristotel (miloddan avvalgi 384-322), ko'mir yoqilganda zaharli bug'lar paydo bo'lishi haqida o'z asarlarida qayd etgan. Qadimgi qatl usuli jinoyatchini yoqilgan ko'mirdan chiqadigan tutunli honada qamab qo'yish bo'lgan edi. Shu davrlarda jinoyatchilarni tutun gazdan zaxarlanib o'lishning mexanizmi va manbasi ma'lum bo'lmagan edi. Buni Yunon shifokori Galen (mil. 129-199) nafas olish paytida zarar etkazadigan havo tarkibida o'zgarish bo'lgan deb taxmin qilgan. 1776 yilda frantsuz kimyogari De Lassone rux oksidini koks bilan qizdirib CO hosil qildi, ammo yanglishib gazsimon mahsulotni vodorod deb atadi, chunki u yonganda ko'k olov rang bo'lib yongandi. 1800 yilda Shotlandiya kimyogari Uilyam Kruikshank tomonidan gaz tarkibida uglerod va kislorod borligi aytildi. 1846 yil Klod Bernard tomonidan gazning itlarga toksik xossalari o'rganib chiqildi.
Ikkinchi Jahon urushi paytida gaz aralashmasi, jumladan uglerod oksidi dunyoning benzin va dizel yoqilg'isi kam bo'lgan joylarida avtotransport vositalarining harakatlanishini ta'minlash uchun ishlatila boshlandi. Tashqi (ba'zi bir istisnolardan tashqari) ko'mir yoki o'tin gaz generatorlari o'rnatildi va atmosfera azotining, vodorodning, uglerod oksidi va oz miqdordagi boshqa gazlarning gazlash natijasida hosil bo'lgan aralashmasi gaz aralashtirgichga o'tkazildi. Ushbu jarayon natijasida hosil bo'lgan gaz aralashmasi yog'och gazi sifatida tanildi.
Uglerod oksidi uglerod tarkibidagi birikmalarning qisman oksidlanishidan hosil bo'ladi; u karbonat angidridni (CO2) ishlab chiqarish uchun kislorod yetarli bo'lmaganda, masalan pechka yoki ichki yonish dvigatelini yopiq maydonda ishlaganda hosil bo'ladi. Atmosfera kontsentratsiyasini o'z ichiga olgan kislorod mavjud bo'lganda, uglerod oksidi ko'k olov rang berib yonadi va karbonat angidrid hosil qiladi. 1960-yillarga qadar maishiy yoritish, ovqat pishirish va isitish uchun keng ishlatilgan ko'mir gazida yoqilg'ining muhim tarkibiy qismi bo'lgan uglerod
oksidi mavjud edi. Zamonaviy texnologiyadagi ba'zi bir jarayonlar, masalan, temirni eritishda, haligacha yon mahsulot sifatida uglerod oksidi ishlab chiqaradi. Kimyoviy moddalarni ishlab chiqarish uchun oksidlanish jarayonlarida katta miqdordagi CO yon mahsulot sifadida hosil bo'ladi.
Troposferada yiliga 5 1012 kilogramm hosil bo'ladi. Buning sababi fotokimyoviy reaktsiyalar tufayli dunyo bo'ylab uglerod oksidining eng katta manbai tabiiy kelib chiqishi hisoblanadi. CO ning boshqa tabiiy manbalariga vulqonlar, o'rmon yong'inlari, yonishning boshqa turlari va uglerod oksidi ajratuvchi molekulalar kiradi.
Uglerod oksidi molyar massa 28 ga teng, bu ideal gaz qonuniga binoan uni havodan biroz yengillor ekanligini anglatadi. Ma'lumki havoning o'rtacha molyar massasi 28,8 ga teng.
CO molekulasida uglerod atomi va kislorod atomi orasidagi masofa 112,8 pmni tashkil qiladi. Ushbu bog'lanish uzunligi o'xshash bog'lanish uzunligiga (109.76 pm) va deyarli bir xil molekulyar massaga ega bo'lgan molekulyar azot (N2) singari uch baravar bog'lanish bilan mos keladi. Uglerod-kislorod orasidagi masofa formaldegidda ancha uzoqroq, masalan 120,8 pm. CO ning qaynatish harorati (82 K) va erish harorati (68 K) N2 (mos ravishda 77 K va 63 K) ga juda o'xshash. Parchalanish energiya 1072 kJ/mol, N2 (942 kJ/mol) ga ko'ra kuchliroq va bu esa azodga nisbatan kuchli kimyoviy bog'lanishga ega ekanligini anglatadi.
Yengil avtomobillardan chiqadigan zararli tutun gazlarning atrof muhitga salbiy ta'sirini hozirgi kunda global iqlim o'zgarishlari bilan tushinish mumkin. Shuning uchun tabiyatga salbiy tasirlar omilini kamaytirish va kelajakda bo'lishi mumkin bo'lgan tabiatni hamda jonzodlarning genetikasini o'zgarishini oldini olish ayni davrda hayot kechiradigan barcha insonlarni burchi ekanligini unutmasliklari kerak deb bilamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Атауллаев, Ш. Н., Тиллоев, Л. И., & Халимов, А. А. (2019). АНАЛИЗ ТЕХНОЛОГИИ ГЛУБОКОЙ ОСУШКИ ГАЗА С ПРИМЕНЕНИЕМ РАСТВОРОВ ГЛИКОЛЕЙ. Теория и практика современной науки, (3), 33-35.
2. Тиллоев, Л. И., & Ахроров, А. А. (2019). ВЛИЯНИЕ ИЗМЕНЕНИЙ ОСНОВНЫХ ФАКТОРОВ НА УСЛОВИЯ ПРОВЕДЕНИЯ ПРОЦЕССА РИФОРМИНГА В БНПЗ. Теория и практика современной науки, (3), 290-291.
3. Комилов, М. З., & Тиллоев, Л. И. (2018). Эффективность протекания процесса каталитического риформинга. Научный аспект, 7(4), 877-879.
4. Давронов, Ф. Ф. У., & Тиллоев, Л. И. (2018). Сырьё для получения биогаза. Вопросы науки и образования, (2 (14)).
5. Тиллоев, Л. И., Усмонов, Х. Р. У., & Хамидов, Д. Г. (2020). ТЕХНИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ ОТХОДОВ В ГАЗОВЫХ ХИМИЧЕСКИХ КОМПЛЕКСАХ. Universum: технические науки, (5-2 (74)).
6. Тиллоев, Л. И., Косимов, Э. К. У., & Муродов, М. Н. (2020). РАЗДЕЛЕНИЕ ЖЁЛТОГО МАСЛА И ОПРЕДЕЛЕНИЕ ФИЗИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ МАСЛЯНОЙ ЧАСТИ, ПОЛУЧЕННОЙ ИЗ НЕГО. Universum: технические науки, (1 (70)).
7. Салимов, И. Р., Муродова, Ю. М. К., Муродов, М. Н., Тиллоев, Л. И., & Хайитов, Р. Р. (2020). ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОПТИМАЛЬНОГО РЕЖИМА ПОЛУЧЕНИЯ АКТИВИРОВАННОГО УГЛЯ ИЗ СКОРЛУПЫ КОСТОЧЕК ФРУКТОВ ДЛЯ ОЧИСТКИ АЛКАНОЛАМИНОВ. Universum: технические науки, (7-2 (76)).
8. Муродова, Ю. М. К., Муродов, М. Н., Сатторов, М. О., & Тиллоев, Л. И. (2020). ИССЛЕДОВАНИЕ ПОКАЗАТЕЛЕЙ И СВОЙСТВ ДИЗЕЛЬНЫХ ТОПЛИВ, ВЛИЯЮЩИХ НА ПОДАЧУ И СМЕСЕОБРАЗОВАНИЕ. Вопросы науки и образования, (23 (107)).
9. Муродова, Ю. М. К., Муродов, М. Н., Тиллоев, Л. И., & Сатторов, М. О. (2020). ИЗУЧЕНИЕ МЕТОДОВ ПОЛУЧЕНИЯ МЕТАНОЛА ДЛЯ ПРОИЗВОДСТВА ВЫСОКООКТАНОВЫХ БЕНЗИНОВ. Вопросы науки и образования, (23 (107)).
10. Давронов, Ф. Ф. У., Нусратиллоев, И. А. У., & Тиллоев, Л. И. (2018). Изучение характеристики физических поглотителей для очистки газов. Вопросы науки и образования, (3 (15)).
11. Давронов, Ф. Ф. У., & Тиллоев, Л. И. (2018). Исторические корни биогазовых технологий. Вопросы науки и образования, (2 (14)).
12. Садуллаев, Д. Н., Исабаев, И. Б., & Тиллоев, Л. И. (2018). Восстановления отработанных масел. Научный аспект, 7(4), 850-852.
13. Тиллоев, Л. И., Дурдиев, Ж. Ж. У., & Хамидов, Ф. Ф. У. (2017). Производство катализаторов для гидрогенезационных процессов. Вопросы науки и образования, (6 (7)).
14. Нигматуллаев, А. А., & Тиллоев, Л. И. (2017). Подготовка биогаза к использованию. Вопросы науки и образования, (2 (3)).
15. Кодиров, Ж. Ж. У., & Тиллоев, Л. И. (2017). Испытание катализаторов в процессе гидроочистки прямогонного дизельного и газойлевого дистиллята. Вопросы науки и образования, (11 (12)).
16. Отабоев, А. Х. У., & Тиллоев, Л. И. (2017). Влияние типа носителей на активность катализатора. Вопросы науки и образования, (11 (12)).
17. Тиллоев, Л. И. (2017). Технология получения масла типа АМТ-300Т. Научный аспект, (4-1), 139-141.
18. Мухиддинов, Ж. Ж. У., & Тиллоев, Л. И. (2017). Существующие катализаторы и процессы нейтрализации оксидов азота и углерода. Вопросы науки и образования, (11 (12)).
19. Тиллоев, Л. И., & Давронов, Ф. Ф. У. (2017). Методика расчета биогазовой установки для переработки биомассы. Вопросы науки и образования, (2 (3)).
20. Нигматуллаев, А. А., Тиллоев, Л. И., & Давронов, Ф. Ф. У. (2017). Новая конструкция рекуператора биогазовой установки. Вопросы науки и образования, (1 (2)).
21. Шарипов, Ш. К. У., & Тиллоев, Л. И. (2017). Производство биогаза бактериальным брожением. Вопросы науки и образования, (2 (3)).
22. Тиллоев, Л. И., Дурдиев, Ж. Ж. У., & Давронов, Ф. Ф. У. (2017). Катализаторы процесса гидроочистки бензиновых фракций нефти. Вопросы науки и образования, (6 (7)).
23. Тиллоев, Л. И., Нуруллаева, З. В., & Нигматуллаев, А. А. (2016). Определение состава биогаза хроматографическим способом и улучшение технологии производства. Молодой ученый, (8), 310-312.
24. Komilov, O. S., Astanov, S. K., Safarov, O. F., Sharipov, M. Z., Faizullaev, A. R., & Tillaev, L. (2009). Combined solar drying unit. Applied Solar Energy, 45(4), 262-265.
25. Komilov, O., Astanov, S., Safarov, O., Sharipov, M., Faizullaev, A., & Tillaev, L. (2009). Combined solar drying unit. Appl Sol. Energy, 45(4), 71-5.
26. Комилов, О. С., Шарипов, М. З., Тиллоев, Л. И., & Мажидов, Ж. О. АВТОНОМНАЯ БИОГАЗОВАЯ УСТАНОВКА С СИСТЕМОЙ СОЛНЕЧНОГО ОБОГРЕВА. ББК Л80-5-05я4 М 74, 84.
27. Хамидов, Д. Г., & Базаров, Г. Р. (2017). Физико-химические основы процесса депарафинизации нефтепродуктов. Вопросы науки и образования, (3
(4)).
28. Тиллоев Л. И. и др. РАЗДЕЛЕНИЕ ЖЁЛТОГО МАСЛА И ОПРЕДЕЛЕНИЕ ФИЗИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ МАСЛЯНОЙ ЧАСТИ, ПОЛУЧЕННОЙ ИЗ НЕГО //Universum: технические науки. - 2020. - №. 1. - С. 79-81.
References
1. Ataullaev, Sh. N., Tilloev, L. I., & Halimov, A. A. (2019). ANALYSIS OF TECHNOLOGY OF DEEP GAS DRYING WITH THE APPLICATION OF GLYCOL SOLUTIONS. Theory and practice of modern science, (3), 33-35.
2. Tilloev, L. I., & Akhrorov, A. A. (2019). INFLUENCE OF CHANGES IN THE MAIN FACTORS ON THE CONDITIONS OF THE REFORMING PROCESS IN THE BNPZ. Theory and Practice of Modern Science, (3), 290-291.
3. Komilov, M.Z., & Tilloev, L.I. (2018). The efficiency of the catalytic reforming process. Scientific Aspect, 7 (4), 877-879.
4. Davronov, F.F.U., & Tilloev, L.I. (2018). Raw material for biogas production. Questions of science and education, (2 (14)).
5. Tilloev, L.I., Usmonov, H.R.U., & Khamidov, D.G. (2020). TECHNICAL CLASSIFICATION OF WASTE IN GAS CHEMICAL COMPLEXES. Universum: Engineering Sciences, (5-2 (74)).
6. Tilloev, L. I., Kosimov, E. K. U., & Murodov, M. N. (2020). SEPARATION OF YELLOW OIL AND DETERMINATION OF PHYSICAL INDICATORS OF THE OIL PART OBTAINED FROM IT. Universum: technical sciences, (1 (70)).
7. Salimov, I.R., Murodova, Yu.M.K., Murodov, M.N., Tilloev, L.I., & Khayitov, R.R. (2020). DETERMINATION OF THE OPTIMAL MODE OF OBTAINING ACTIVATED CARBON FROM FRUIT PITS SHELL FOR PURIFICATION OF ALKANOLAMINES. Universum: Engineering Sciences, (7-2 (76)).
8. Murodova, Yu.M.K., Murodov, M.N., Sattorov, M.O., & Tilloev, L.I. (2020). RESEARCH OF INDICATORS AND PROPERTIES OF DIESEL FUELS AFFECTING SUPPLY AND MIXTURE FORMATION. Questions of science and education, (23 (107)).
9. Murodova, Yu.M.K., Murodov, M.N., Tilloev, L.I., & Sattorov, M.O. (2020). STUDYING METHODS FOR PRODUCING METHANOL FOR PRODUCING HIGH-OCTANE GASOLINES. Questions of science and education, (23 (107)).
10. Davronov, F.F.U., Nusratilloyev, I.A.U., & Tilloev, L.I. (2018). Study of the characteristics of physical absorbers for gas cleaning. Science and education issues, (3 (15)).
11. Davronov, F.F.U., & Tilloev, L.I. (2018). Historical roots of biogas technologies. Science and education issues, (2 (14)).
12. Sadullaev, D.N., Isabaev, I.B., & Tilloev, L.I. (2018). Recovery of used oils. Scientific Aspect, 7 (4), 850-852.
13. Tilloev, L.I., Durdiev, J.J.U., & Khamidov, F.F.U. (2017). Production of catalysts for hydrogenation processes. Science and education issues, (6 (7)).
14. Nigmatullaev, A.A., & Tilloev, L.I. (2017). Biogas preparation for use. Science and education issues, (2 (3)).
15. Kodirov, J. J. W., & Tilloev, L. I. (2017). Testing of catalysts in the process of hydrotreating of straight-run diesel and gas oil distillate. Science and education issues, (11 (12)).
16. Otaboev, A. Kh.U., & Tilloev, L.I. (2017). Influence of the type of carriers on the activity of the catalyst. Science and education issues, (11 (12)).
17. Tilloev, L. I. (2017). Technology for producing oil of the AMT-300T type. Scientific aspect, (4-1), 139-141.
18. Mukhiddinov, J.J.U., & Tilloev, L.I. (2017). Existing catalysts and processes for the neutralization of nitrogen and carbon oxides. Science and education issues, (11 (12)).
19. Tilloev, L.I., & Davronov, F.F.U. (2017). Methodology for calculating a biogas plant for biomass processing. Science and education issues, (2 (3)).
20. Nigmatullaev, A.A., Tilloev, L.I., & Davronov, F.F.U. (2017). New design of a biogas plant recuperator. Science and education issues, (1 (2)).
21. Sharipov, Sh.K.U., & Tilloev, L.I. (2017). Biogas production by bacterial fermentation. Science and education issues, (2 (3)).
22. Tilloev, L.I., Durdiev, J.J.U., & Davronov, F.F.U. (2017). Catalysts for the process of hydrotreating petroleum fractions. Science and education issues, (6 (7)).
23. Tilloev, L.I., Nurullaeva, Z.V., & Nigmatullaev, A.A. (2016). Determination of biogas composition by chromatographic method and improvement of production technology. Young Scientist, (8), 310-312.
24. Komilov, O. S., Astanov, S. K., Safarov, O. F., Sharipov, M. Z., Faizullaev, A. R., & Tillaev, L. (2009). Combined solar drying unit. Applied Solar Energy, 45(4), 262-265.
25. Komilov, O., Astanov, S., Safarov, O., Sharipov, M., Faizullaev, A., & Tillaev, L. (2009). Combined solar drying unit. Appl Sol. Energy, 45(4), 71-5.
26. Komilov, OS, Sharipov, MZ, Tilloev, LI, & Mazhidov, Zh. O. AUTONOMOUS BIOGAS PLANT WITH A SOLAR HEATING SYSTEM. BBK L80-5-05ya4 M 74, 84.
27. Khamidov, D.G., & Bazarov, G.R. (2017). Physicochemical foundations of the dewaxing process of petroleum products. Science and education issues, (3 (4)).
28. Tilloev LI et al. SEPARATION OF YELLOW OIL AND DETERMINATION OF PHYSICAL INDICATORS OF OIL PART OBTAINED FROM IT // Universum: technical sciences. - 2020. - No. 1. - S. 79-81.
