АВТОБИОГРАФСКИОТ ДИСКУРС ВО АВТОБИОГРАФИЈАТА НА ГРИГОР ПРЛИЧЕВ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

Стручен труд

УДК 821.163.3-94.09

АВТОБИОГРАФСКИОТ ДИСКУРС ВО АВТОБИОГРАФШАТА НА ГРИГОР ПРЛИЧЕВ

ЛованкаДенкова

Универзитет „Гоце Делчев " Штип,Македони)а

Keywords: ayToGuoGpauxs, ауШобиограихицал дисцоурсе, Григор Прлицев, Мацедониан лиШераШуре.

Summary: This paper explores the question of autobiographic discourse in Grigor Prlicev's Autobiography. First, we determine the basic theoretical settings according to which a text can be said to be autobiographical, or having autobiographic elements. Then, it will bespecifically indicated, whether through the presence of explicit and implicit techniques or elements in certain parts used by the author his work can be called an "autobiographical text".

Клучни зборови: автобиографща, автобиографски дискурс, Григор Прличев, македонска книжевност.

Резиме: Ово] труд го истражува праша&ето на автобиографскиот дискурс во „Двтобиографщата" на Григор Прличев. На]првин, ке се одредат основните теориски поставки според кои за неюо текст може да се каже дека е автобиографски, или дека поседува автобиографски елементи. Потоа, конкретно ке се укаже на присуството на експлицитните и на имплицитните техники или елементи во одредени дела кои ги користи авторот, според кои неговото дело може да се нарече „автобиографски текст".

1. Вовед

Пред да почнеме со разгледуваае на корпусот од дела кои можат да се окарактеризираат како автобиографски, можеби на_|добро е на_|првин да се осврнеме на тоа „што е автобиографща?".

Самиот збор е изведен од три грчки зборови, со значеае „autos" (себе), „bios" (живот) и „graphe" (пишува, запишува). Автобиографи-]ата е стил, начин на пишуваае што постои онолку колку што има запишано исторщата. Сепак, автобиографщата не била класифицирана како жанр се до доцниот 18 век.

Во дигиталниот речник на македонскиот ]азик, зборот автобиогра-фща е об]аснет како „книжевно дело во кое авторот сам си го опишува сво_|от живот; опис на сопствениот живот". Во Оксфордскиот речник,

зборот „автобиографща" е об]аснет како „дело за животот на некое лице напишано од страна на тоа лице: во сво]ата автобиографща тоа лице дава жив опис на своето детство". Таму, автобиографщата се смета за книжевен жанр: книги кои се интересна мешавина на автобиографща и на фантазща.

Постсуат многу дефиниции и обиди да се расветлат карактеристи-ките на автобиографщата. На]познат во таа смисла е Филип Лецина (Phillipe Legeune) (Legeune, 1975: 4), со неговата статща „Автобио-графски пакт" („Autobiographical pact") (1975), каде што откако и то] самиот се прашува дали е возможно да се дефинира автобиографщата, вака ]а дефинира: „Ретроспективна раскажувачка проза со ща неко]а реална личност го раскажува сопственото живееае, фокусира]ки се на сво]от личен живот, а особено на приказната за неговата личност". Колку за туаснуваае, овде, под терминот автобиографски пакт се подразбира договор мегу авторот и читателот во ко] пишувачот на автобиографщата експлицитно се обврзува себеси не на некаква невозможна историска точност, туку бара да се земе предвид искрениот напор да се разбере неговиот или не]зиниот живот. То] разликува четири пресудни елементи според кои функционираат автобиографските текстови:1. Обликот на употребата на ]азикот (раскажуваае во проза), 2. Темата (личниот живот, исторща на разворт на личноста), 3. Ситуаци]ата на авторот (идентитетот на авторот и раскажувачот/нараторот) и 4. Позици]ата на раскажувачот (идентитетот на раскажувачот и на главниот лик, како и ретроспек-тивната перспектива на раскажувааето) (Kos-Lajtman, 2011: 32). Во сво]ата статща, Лецина (Legeune): разликува експлицитни и имплицитни начини за воспоставуваае на автобиографскиот договор, а наспроти него разликува и фикционален/романескен договор. Исто така, Лецина (Legeune) се обидува, врз основа на сите критериуми, да ]а маркира границата мегу автобиографщата и граничните жанрови како биографща, автобиографски роман, мемоари и сл. Но, истражу-вааата на голем бро] други теоретичари, особено во последните дваесет години, укажуваат на фактот дека автобиографщата како жанр, се повеке свесно „поза]мува" разни методолошки постапки од имаги-нативната фикцща. Тоа, пред се, произлегува од потребата на пишувачот на автобиографщата, да ]а изрази „вистината" за своето минато, па затоа то] „поза]мува" специфични вербални стратегии за да ги надмине ограничува^ата (Renza, 1977: 2).

2. „Автобиографщата" од Григор Прличев

Се чини неизоставно е да се зборyвa за македонска автобиографска проза за деца и за млади, а да не се земат предвид двете автобиографии, од Григор Прличев и од Марко Цепенков, од XIX век, кои денес се неизоставна лектира во основното и во средното образование.

Од тие причини, во овоо труд ке се разгледува ова прашаае во „Автобиографщата" на Григор Прличев.

Самиот Прличев не доживеал да ги види ефектите од ова свое дело, биде]ки неговата „Автобиографща" за првпат е печатена една година по неговата смрт, во 1894 година. (Книгата е насловена од прире-дувачот) (Сталев, Скоще: 168). Таа открива многу значащи моменти од неговиот животен пат. Исто така, од неа се гледа дека идеалот на Прличев (според сопственото признание) бил совршенството. Но, биде]ки тоа е yтопиja (Сталев, 2001: 180), а тоа го сфатил и самиот Прличев, то] отворено варира една мисла raja се срекава на]првин во „Мечта на еден старец". Есе]от „Мечта на еден старец" (Софща, 1883) е напишан во Охрид, на 27 март и прeтстaвyвa претходница на Прличевата „Автобиографща". Всушност, то] е скица за „Автобиографщата". Во текстот, Прличев води разговор со самиот себе, со сворт дух, со сво]ата противтежа. То] води борба со своите размислувааа дали да продолжи да пишува „Сакаш ли да ме натераш да грачам како гавран, кога на младини сум пеел толку убавичко?" То] се бори со себе дали да продолжи по успешниот пат ко] го трасираше во Атина, но на ко] му поставща шдадници невол]и. Не може]ки да ги совлада непри]атностите, то] се одлучил да се оддаде на просветувааето на сво]от народ, на 117 ученика, иако бил желен за твореае, а веке следната година го започнал пишувааето на сво]ата автобиографща (Миронска-Христовска, 2005: 168).

Се работи за автобиографска проза структурирана од 24 помали поглав]а, нумерички разделени, кои можат да егзистираат и како посебни наративни единици.

Делото започнува со еден вовед (предговор) од самиот автор, во ко] преовладува дилемата на авторот дали да ги открие своите на]длабоки мисли и чувства на ]авноста/народот, воедно прашува]ки се за евентуалната можност тоа да се сфати како негова преголема гордост, но сепак, на кра], уверен во корисноста на овие книшки, се зафака со работата: „Да ja пишувам ли сво]ата биографи]а? Да ги обнародувам ли на]танките подробности на сво]от краток живот? Да се споредам ли со оно] безумно горд калугер што пред смртта сво]а сериозно се загрижил да му ги остави своите бро]аници во наследство на папата и

разни други свои рабоке на разни калугерици и посници? Долго време се колебав и нито би сум пишувал ако не бев уверен дека биографиите се доста полезни книшки" (Прличев, 2003: 37).

Воведува_|ки го читателот во текстот со ваквите предговори/воведи или поговори/епилози, авторот користи една литературна стратегща, каква што користат многу запишувачи на автобиографии, а кои, всушност, претставуваат метатекстуални рефлексии за веро]атноста на нивната сопствена меморща (КиттегИ^-МеШаиег, 5). Со тоа, авторите на автобиографиите обично насто]уваат да го засилат чувството на веродоспуност во идентитетот на нараторот, односно да го потенцираат референцщалниот код на раскажувааето.

Веке овде, авторот Григор Прличев отворено подвлекува дека ке ]а пишува сво]ата автобиографща. Раскажувааето се одвива цело време во прво лице, во наративна форма. Раскажувааето почнува со неговото потекло и се даваат точни податоци за местото и за датата на рагаае (единствено за годината има нерешителност, но не по негова вина), за родителите, за смртта на таткото и за тешката положба на семе_|ството.

Во неговото дело две личности заземаат посебно место: дедо му и ма_|ка му: „Дедо беше зем_|оделец, висок и белобрад старец, но трудолубив. Он сеща сабота просеше милостива за затворениците", од каде што се гледа дека дедото бил милостив човек кон намачените и сиромашните, но особено имал желба да го изучи внукот Григор. На ист начин е опишана и борбата на маната да осигура леб на семе_|ството, преку работа по тугите куки.

Според тоа, можеме да заклучиме дека овде се работи за еден текст ко] не остава ни на]мал простор за некаква дилема во неговата автобиографичност, односно, што би рекол Лецина (Legeune), доследно се спроведува автобиографскиот пакт. Тоа, авторот го постигнува користе_|ки експлицитни и имплицитни постапки. Имено, уште на кориците на книгата стои името на Григор Прличев, во првото поглав]е то] дава податоци за своите родители, а раскажувааето е во прво лице. Значи, постои идентичност мегу нараторот и ликот, што пак е идентично со ликот на авторот (автор=наратор=лик/протагонист), односно Прличев не е само автор туку е и раскажувач на настаните во кои и самиот учествува. Експлицитна потврда за еквиваленцщата на имиаата наогаме на повеке места во текстот. Со тоа, задоволени се сите фактори за еден текст да се нарече автобиографски, според Лежен.

Освен што авторот ни ги дава имиаата на на]блиските членови од фамилщата (децата: Никола, Иван, Зуграфина/Зографина), имиаата на маната и на дедото никаде не се даваат, иако тоа се личностите кои за

Прличев CTojaT на на]високиот пиедестал во животот. Низ целиот текст, Прличев ни ги дава и имиаата и презимиаата на личности од поширокиот општествен круг, некои кои останале анонимни, но и такви кои оставиле силен белег на исторщата во времето на Преродбата, имиаа на списанща и настани (Димитар Миладинов, разни охридски првенци како Зарчевци, Робеви, грчкиот доктор Анастас Серезлща, Симон чевларот, Jоан Сапунциев, Михаил Бодле, Jаким Сапунциев, Ангел Групчев и др.), претседателот на комисщата во Атина - Рангавис, Христодул Владиков, Наум Стружанче, Андронаки Мелетиев, изгонетиот владика Мелетщ, списанието „Дунавски лебед" (каде што ]а прочитал веста за смртта на браката Миладиновци во цариградските зандани), списанието „Читалиште"...

Исто така, се чини дека уште од првото поглав]е, на авторот главна тема му е науката/учеаето, што било особено голема и претсмртна желба на дедото на Григор: „Бев одва] четиригодишен, кога дедо ми достави еден грчки буквар по на_|старата метода и ме изучи на имиаата од буквите: алфа, вита и др. што ги распознав за неколку дена...Дедо ми беше очарован кога му читав"(38), „На Григора се надевам; и ти да се надеваш...Да] ми клетва оти ке го прашчаш на училиште". Учеаето ке го следи Григор постсуано, до кра] на животот. Единствено, две нешта му ]а заматуваат радоста и желбата за ука: првата е бедата во ща живее семе_|ството поради што маната мора да измекарува по тугите куки и тоа силно го боли: „Пред да го достигнам аголот на Писиновската улица, чув ма]чини си воздишки, милата носеше на главата еден уште мокар бол]арски килим, од грамадна должина и ширина, здиплен in octavo килим кого маска со мака би го носела. Ми се раскина срцето. Кога ме виде, таа ги запре офкааата..." (46). Затоа и подоцна, па и во текот на целиот живот, то] ке настсуува да не ]а обеспощува саканата ма]ка, па дури и кога бега од училиште. Бегството од часовите е поврзано со втората работа ко]а го измачува Прличев, а тоа се неопитните даскали, особено асимилаторската политика ща во времето на преродбата ]а воделе околните балкански држави за асимилацща на македонскиот народ, преку стипендираае на млади луге, испракаае српски, грчки и бугарски учители, изведуваае на наставата по училиштата и преку богослужбата во црквите, на грчки или на бугарски ]азик. Во то] контекст, историски засведочени се и некои од имшьата кои овде се спомнуваат, како и голем бро] наративни медалрни поврзани со нив: „Учителот, погоден за 300 гроша годишна плата, седеше и шиеше. Кога идеа учениците raj него, (...) учителот си го продолжуваше шиеаето. ...Кон пладне заповедуваше: 'Спщте', не редеше еден до друг, ни ги опираше

главите на гредите и ни тураше во десното уво по едно камче, за да не мрдаме. Горко на оно] што би му паднало камчето! По то] начин, учителот, доволно сит и напоен, спиеше блажен сон. Неретко учениците му носеа ]адеае и пщачки ко] од милост, ко] од страв (40)". Првиот негов учител бил Аполета, ко] безмерно и бездушно ги тепал учениците, заради што Григор ке го замрази училиштето: ,Да наведов главата, но не сакав веке да го видам лицето на Аполета; а за да не ги беспоко]увам домашните, особено деда, ко]што беше болен, ]ас се преправав дека одам на училиште, а се криев во урнатините на градската тврдина и таму читав и се радував на природата, додека да се пуштат учениците. И така секо] ден, во уобичаените часови, си ги земав книгите...(43); „Совеста ме гризеше што ]а лажев ма]ка, благородна, неуморна, добродетелна, свештена. И тоа ми ]а увеличи меланхолщата (48)". Во подоцнежното школуваае и низ животот се спомнуваат и: поп Стефан, учителот Влав, Константин Jанинец, Андроник Jосифчев, учителот Наум Филев и многу други.

Овие факти се од големо значеае не само за запознаваае со биографщата на авторот туку и со неговиот разво] како книжевник, а особено за запознаваае на општествено-културната, економската и на политичката ситуаци]а на просторот на Македонща, во мрачниот XIX век. Истовремено, тие ни ]а откриваат драматичната психолошка состо]ба на Прличев како резултат на неговото опкружение: „Бев растреперен како поет што гледа зло по светот и не може да го трпи...Бев сеедно задуман, намуртен, мрачен како старец што многу пострадал во животта. Во радости, свадби, песни, танци, меланхолщата ми се засилуваше. Ке видев ли беда каква и да е, ке чуев ли липаае на бесолзна баба над чуждаго мртовец, - веднаш страсни солзи ке ми потечеа од очите. Бев постсуано во раздражение...(49)".

Автобиографи]ата многу сликовито ни ги дава маките на Прличев по затворааето, првин во охридскиот, па во дебарскиот затвор, заради неговата активност за воведуваае на бугарскиот ]азик наместо грчкиот. По ослободувааето, се оженува со Анастази]а, керка на познатиот Христо Узунов и сестра на учителот Константин Узунов, потоа, според обича]от засадува ново лоз]е и тогаш неговите работници ке испеат песна. Со оглед на фактот што во сво]от раскажувачки дискурс, авторот во три наврати вметнува/интерполира стихови од песната ко]а самиот ]а напишал по повод доагааето на новиот митрополит Натанаил (132-133), препеани стихови од „Илщадата" (131) или испеани од работниците на неговото лоз]е (128129), може да се каже дека се работи за полидискурзивна автобиографща (Kos-Lajtman, 2011: 43).

3. Заклучни согледби

Со оглед на фактот дека нараторот/ликот го почнува раскажувааето дава]ки ]а и сво]ата генеалогща, информации за предците и за родителите, а завршува со податок за периодот во ко] е напишана автобиографщата и каде што е запишано: „Солун, 16 април 1884-1 маща 1885" (136), во моментот на пишувааето на текстот, не]зиниот автор имал педесет и пет години. Од претходнокажаното, следе]ки ги критериумот за третман на категорщата време, може да се заклучи дека текстот може да се оквалификува како хронолошки омегена автобиографща.

Низ целата „Автобиографща" присутно е ретроспективното раскажуваае и фабулата тече линеарно, се зафака периодот од на]раното детство на авторот, па се до завршувааето на текстот, со еден исклучок во поглав]ето 18, каде има еден скок назад во минатото (елипса): „Да се вратиме пет години назад (1863). Моето вракаае од Атина беше уште пресно и учителствував на грчки ]азик (97)". Ваквото навракаае е со функцща да го раз]асни неговото познанство со еден од жандармите во затворот, негов некогашен ученик.

За кра_ь ако се ориентираме според класификацщата на жанровите на Лецина (Legeune), во неговиот „Автобиографски пакт", и со оглед на претходнокажаното за доследното и потполно совпагаае на автобиографскиот договор мегу авторот, раскажувачот и ликот (потполно се идентични), раскажувааето е во прво лице (,оас" форма), може да се заклучи дека се работи за класична автобиографща, автобиографща во потесна смисла или автодиегетска автобиографща (Legeune, 1989: 196).

Литература:

Дигитален речник на македонскиот ]азик, http://www.makedonski.info/search,

прегледано на 16.1.2014. Kos-Lajtman, Andrijana. 2011. Autobiografski diskurs u prozi Visnje Stahuljak. Zbornik radova s mefyunarodnoga znanstvenoga skupa, Zlatni danci 12,

Filozofski fakultet: Osijek. Kümmerling-Meibauer, Bettina. Remembering the Past in Words and Pictures: How Autobiographical Stories Become Picturebooks, Published in: Colomer, Teresa/Kümmerling-Meibauer, Bettina/Silva-Diaz, Cecilia (Hgg.): New Directions in Picturebook Research: New York: Routledge, p.5, http://homepages.uni-tuebingen.de/bettina.kuemmerling-meibauer/essays/Remembering_the_Past.pdf, прегледано на 18.1.2014.

Legeune, Phillipe. 1989. On Autobiography, The Autobiographical Pact, Autobiographical Contract, Minneapolis: University of MinnesotaPress. https://edocs.uis.edu/Departments/LIS/Course_Pages/LNT501/RN/Rosina's_on-ground_course_storage/Rosina' s_LNT_501 _Reading s/ On%20Autobiography%2 0pp3-30%20%20by%20Philippe%20Lejeune.pdf, прегледано на 16.1.2014.

Миронска-Христовска, Валентина. 2005. Просветителството во Македонца, Институт за македонска литература: Скоп|е.

Прличев, Григор. 2003. Сердарот. Автобиографца, Матица македонска: Скоп|е.

Renza А., Louis. The Veto of the imagination, A theory of autobiography, http://sites.dartmouth.edu/larenza/files/2012/08/Renza-1977-The-Veto-of-the-Imagination-A-Theory-of-Autobiography.pdf прегледано на 16.1.2014.

Сталев, Георги. 2001. Македонската литература во XIX век, Романтизмот во Македонща/Григор Прличев, Институт за македонска литература: Скоп|е. http://english4321.files.wordpress.com/2010/08/philippe-lejeune-the-autobiographical-contract.pdf, стр. 196, прегледано на 18.1.2014.

http://www.martinamisweb.com/scholarship_files/Gappmaier_thesis.pdf, прегледано на 16.1.2014.

Оксфордскиот речник,

http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/autobiography?q=autobio graphy, прегледано на 16.1.2014.