Научная статья на тему '“АВЕСТО”ДА ҲУҚУҚИЙ ҚАРАШЛАР'

“АВЕСТО”ДА ҲУҚУҚИЙ ҚАРАШЛАР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

362
107
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Авесто / Зардушт / Аҳура Мазда / Вандидод / Гоҳлар / Ясна / ҳуқуқий маданият / тарбия / ер / сув / қонун / жиноят / жазо / Avesto / Zoroastr / Ahura Mazda / Vendidod / goths / Yasna / legal culture / upbringing / land / water / law / crime / punishment

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Равшан Икрамов, Бердияр Сапаров, Асқар Сапаров

Мақолада қадимий аждодларимизнинг ҳуқуқ ва бурчлари тўғрисида буюк маънавий меросимиз “Авесто”да илгари сурилган фикрлар ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article talks about the rights and duties of our ancient ancestors, about the ideas put forward in our great spiritual heritage “Avesto”.

Текст научной работы на тему «“АВЕСТО”ДА ҲУҚУҚИЙ ҚАРАШЛАР»

"АВЕСТО"ДА ХУКУКИЙ ЦАРАШЛАР

Равшан Икрамов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти

Бердияр Сапаров

Тошкент давлат аграр университети доценти

Аскар Сапаров

Тошкент давлат аграр университети талабаси

АННОТАЦИЯ

Маколада кадимий аждодларимизнинг хукук ва бурчлари тyFрисида буюк маънавий меросимиз "Авесто"да илгари сурилган фикрлар хакида суз юритилади.

Калит сузлар: Авесто, Зардушт, Ахура Мазда, Вандидод, Гохлар, Ясна, хукукий маданият, тарбия, ер, сув, конун, жиноят, жазо.

LEGAL VIEWS IN "AVESTO" ABSTRACT

The article talks about the rights and duties of our ancient ancestors, about the ideas put forward in our great spiritual heritage "Avesto".

Keywords: Avesto, Zoroastr, Ahura Mazda, Vendidod, goths, Yasna, legal culture, upbringing, land, water, law, crime, punishment.

КИРИШ

"Авесто"да Якин ва Урта Шарк халкларининг хукукий карашлари уз ифодасини топган. Унда хукукий коидалар тартибли тарзда берилмаган булса хам уша даврнинг хукукий муносабатларини акс эттиради. Х,озирги замон тасаввурларидан келиб чиккан холда "Авесто"да жиноят ва жазо, фукаролик, оила ва никох, мулк, ер- сув билан боFлик масалаларни тартибга солувчи хукукий сохаларни ажратиб курсатиш мумкин. Ахлокий коидалар сингари хукукий коидалар хам "Авесто"да диний рух билан суFорилган. Улар хам худо томонидан урнатилган илохий конунлар булиб, бош хакам сифатида худо Ахура Мазданинг узи курсатилган.

"Вандидод"нинг ("Девларга карши конун")нинг 13,14-бобларида сувни тежаш, уни кадрлаш, ундан унумли фойдаланиш хакидаги коидалар битилган. Унда хар куни экинни икки марта суFориш мумкинлиги, хар бир экин экувчи бир белкурак кенглик ва чукурликдаги арикка сиFадиган сув олишга хакли эканлиги, сувни таксимлаш билан кохинлар шуFулланиши, сувни ифлослантиришни такикловчи коидалар битилган. Бу коидаларни бузганларга нисбатан мажбурий мехнатга жалб килиш жазоси белгиланган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

К,адимги даврларда ва урта асрларда хам худди "Авесто"да тасвирланганидек суд жазоси узининг шафкатсизлиги билан ажралиб туради. Жазолаш воситаси сифатида, ут ва киздирилган темир ва бошка воситалар кулланилган. Айбдорларга камчин билан уришдан тортиб то улим жазосигача кулланилган. "Авесто"да атроф- мухитни (ер, сув, хаво) ифлослантиришни жиноят деб билиб, ана шундай харакатларни содир килган шахсларни тан жазоси билан ёки 400 камчи билан жазолашни назарда тутган. Бирок тан жазоси бошка мажбурияти билан хам алмаштирилиши мумкин булган. Бундан шу нарсани англаш мумкинки, "Авесто" жамиятда хукукий маданиятни оширишга ва хукук манбаси сифатида купгина ижтимоий муносабатларни тартибга солишга хизмат килган. Ундаги тартибга солиш, жазо усули юксак инсоний кадр - кимматларга асосланган. У табиат, ер, сувни мукаддас деб билган ва уларга карши чиккан ёвуз кимсаларни жазолаган.

"Эй, Сипийтмон Зардушт! дейилади мукаддас манбада:

Х,еч ким сув ва ёниб турган олов каршисида густохлик килмасин. Х,еч ким уз кушнисидан олган омонатидан тониб, ёлFOн суйламасин"

"...Сув ва ёниб турган олов кошида касамини бузган одамнинг ёзуFи авф этилмасдир. У иккинчи дафъа тавбага куз тутолмагай".

"Покиза сув ва ёниб турган олов каршисида густохлик килган зотнинг дузахда топгуси жазоси бу дунёнинг жамийки дарду озорларидан мудхишдир". ( "Авесто". Вандидод, 4- Фаргард, 121-122 бетлар).

"Авесто"да ердан унумли фойдаланиш, уни ифлосланишдан саклаш хакидаги коидалар, уларга риоя килмасликнинг хукукий окибатларига алохида урин ажратилган. Одам ёки ит улигини ерга кумиб, уни олти ойгача казиб олмаган киши минг дарра, агар бир йилгача казиб олмаса икки минг дарра билан уриш курсатилган. Табаррук манбада оилавий муносабатларни тартибга солишга каратилган куплаб коидалар мавжуд.

"Авесто"да жамият бир бутун ижтимоий тузум сифатида тасвирланади ва бунда давлат муассасалари билан жамоат ташкилотлари бахамжихат фаолият курсатишлари кераклиги таъкидланади.

Жамиятда эса шох, бош вазир, вазирлар, бош мубод(кохинлар сардори), кушин бошликлари, сарбозлар, олимлар, мударрислар, табиблар, устоз, муаллимлар, воизлар, хунармандлар, дехконлар, чорвадорлар, раис, боFбонлар, мироб, котиб ва шу сингари ижтимоий табакалар булиши айтилади. Улар тавсифланиб, хукук ва бурчлари батафсил баён этилган.

Жамиятни бошкариш учун Илохий Низом ва Одил Низом(Оша) зарурлиги айтилиб, давлат махкамаларида ва жамоат ташкилотларидаги барча йуналишлар шу Низомлар доирасида фаолият курсатишлари керак булади. Илохий Низом талаблари "Авесто"нинг "Вандидод" ва "Х,от" дафтар(китоб)ларида баён этилган. Илохий Низомларга кура одам фаолиятининг барча йуналишлари эзгулик рухи билан суFорилиши шарт булган. Ахура Мазда одамларни эзгу фикратда, эзгу каломда ва эзгу амалда сусткашлик килмасликка даъват этади.

Оламни яратган, эзгулик нурини таратган ва одамлар фаолиятини уз фаришталари оркали назорат килиб борадиган Ахура Мазда(Ягона тангри) "Вандидод"да одамлар ёмон фаолиятлари учун шу ёруF дунёда жазоланиши кераклигини Зардуштга тайинлайди. Масалан, кимда - ким била туриб дин ва эътикодни бир зардуштийга ургатмаса арзон улим билан жазоланиши кераклиги айтилади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Таълим ва тарбия жараёнида устоз ва шогирд бурчи хамда маъсулияти Низом- конунда белгиланган. Бунга кура Устоз Ахура Мазда угитлари ва талабларини кандай булса шу мазмунда укувчига етказиши керак булган. Укувчилар илохий ва дунёвий Низом талабларини яхши узлаштириб олишлари зарур булган. К,излар 7 ёшдан 15 ёшгача, уFил болалар эса 7 ёшдан 17 ёшгача укиши мажбурий хисобланган. Кейин ихтиёрий равишда укишни давом эттириши мумкин.

"Авесто"нинг Ясна,32- Х,отида ёмон тарбиячилар ва уларнинг фаолияти кораланади. Жумладан, бу холат куйидагича ифодаланган:

"Ёмон тарбиячи уз таълими билан илохий сузларни тескари килади ва тириклик идрокини хароб айлайди.

Хдкикатда, у одамларни ростликнинг бебахо сармоясидан ва Эзгу Ниятдан бахрасиз айлайди".

Эй, Мазда! Эй, Ашах- Хдкикат! дейилади манбада:

"Хдкикатда, ушалар тирикликни тубанликка итариб ташлашади. Улар каззоб дурвандларни улуг санаб, кукларга кутарадилар. Аёл ва эрларни илохий каломлардан бахрасиз киладилар.

-Эй, Мазда!

Улар хакикат йулидаги ашаванларга fob буладилар".

"Улар бу таълимотлари билан инсонларни энг солих амаллардан манъ этадилар.

Улар оламлар ахли тириклигини узларининг адаштиргувчи хукмлари билан паришон этадилар". ("Авесто". Ясна, 32- Х,от, 14 бет)

Бу фикрлар давом эттирилиб, 33- Хртда:

"Х,ар ким бу дунёда тирикликни бунёд этгувчи конун булган Ашах -Х,акикат таълимоти асосида яшаши лозим"лиги уктирилади.

Шу Х,отнинг 2, 3- бандларида куйидаги фикр билдирилади:

"Х,ар ким андиша, суз ёхуд икки кули билан дурванд- ёлFOн билан курашса, унинг издошларини яхши йулга бошлаёлса, Мазда Ахуранинг мухаббатини козонади".

"-Эй, Ахура!

Х,ар ким хакикат йулидаги ашаван билан- хох кариндоши, хох хамкори, хох дуст- ёри булсин- энг яхши алокада булса ва кимда- ким уз Fайрати туфайли мавжудотни хифз- химоя айласа, у Х,акикат- Ашах ва Эзгу Ният саройида абадий саодатга восил булади" "-Эй, Мазда!

Мен Сени ардоклайман ва Сендан утинаман: ишончсизлик ва сустниятлилик уртадан кутарилсин. К,ариндош- уруFлар калтафахмликдан; хамкорлар якинлар алдовидан; дуст- ёрлар фитна ахлидан омонликда булиб, олам ёмон рахбарлардан халос булсин". ("Авесто". Ясна, 33- Х,от, 15 бет)

"Авесто"да оила- никох масалаларига алохида эътибор берилади. Эр -хотиннинг бир-бирига хиёнат килганлиги, никохсиз эр-хотинлик муносабатида булганлик учун тан жазоси белгиланган. Унда якин кариндошлар билан кон кушилиши, никох килиниши, айникса, подшолик тахтини мустахкамлашга асос солувчи, шохлар оиласидаги узаро никох диёнатли хисобланарди.

Уша даврда эркаклар роппа- роса 16 ёшдан уйланиб, бир нечта хотин олиш хукукига эга булган. Х,амма вакт биринчи хотин бошкаларига бош булган. Умуман, зардуштийлдикда оилавий бурч ва фарзанд тарбияси алохида урин тутади.

"Авесто" сахифаларини куздан кечирар экансиз унда хозирги замон хукукининг асосий тамойиллари ва коидалари уз ифодасини топганига ишонч хосил киласиз. Чунончи берилган суз, олинган мажбурият ва касамни катъий туриб бажариш зардуштийлик эътикодлари буйича нихоятда кадрланган. Шунингдек, савдо- сотик ишларида мажбурият ва шартномаларга катъий амал килиш, омонатни, яъни карзни уз эгасига вактида кайтариш каби иймонлилик ва диёнатни англатувчи эзгу хислатлар доимо кадрланиб келинган. Таъкидланишича, агар карз олган одам карзини вактида кайтариб бермаса, барибир у тунда бировнинг уйига уFриликка кирган одамга ухшайди. Бу холат "Авесто"нинг "Вандидод" кисми туртинчи фаргардида куйидагича изохланади: "Кимда-ким карзни уз эгасига кайтармаса, унинг бу амали уша омонатни УFирлаган билан баробар булади. К,арз олган киши омонатни уйида сакласа, хар кун ва хар тун унга кул урса ва узиники, деб гумон килса, унинг бу амали омонатни иккинчи марта уFирлаган билан баробардир".

("Авесто", Вандидод, Туртинчи Фаргард, 116 бет).

К,асам ичиб, ахд килган киши уз ахдини бажармаган такдирда унга процессуал нормалардан Ордалия(синаб куриш ёки жазо бериш) кулланилган. Жумладан, "Авесто"да ичилган касам хам олти турли булиши курсатилган:

"-Эй, дунёни яратган Зот!

Эй, Хдкикат!

Кдсамларнинг саноFи нечадир?

Ахура Мазда жавоб берди:

-Менинг касамларим олтита: биринчи- суз касами; иккинчи-кул касами; учинчи-куй касами; туртинчи-сигир касами; бешинчи-одам касами; олтинчи-экин касами; энг яхши, энг обод, энг серхосил заминдаги экин". ("Авесто", Вандидод, Туртинчи Фаргард, 117 бет).

Мукаддас манбада хар бир ичилган касамнинг жавобгарлиги, уни бузганларга бериладиган жазо турлари хам аник белгилаб берилган:

"-Эй, дунёни яратган Зот! дейилади "Авесто"да,

Эй, Хдкикат!

Кимда-ким суз касамини бузса, гунохининг жазоси нечук?

Ахура Мазда жавоб берди:

- Уч юз камчини аспахих- ашатра билан, уч юз камчин саравушу- чарана билан саваланади".

- Эй, оламни яратган Зот!

Эй, Хдкикат!

Кимда-ким одам касамини бузса, гунохининг жазоси нечук?

Ахура Мазда жавоб берди:

- Туккиз юз камчин аспахих- ашатра билан, туккиз юз камчин саравуш-чарана билан саваланади".

-Эй, оламни яратган Зот! Эй, Х,акикат!

Кимда-ким экин касамини бузса, гунохининг жазоси нечук?

Ахура Мазда жавоб берди:

-Минг камчин аспахих- ашатра, минг камчин саравашу- чарана билан саваланади". (Авесто". Вандидод, 4- Фаргард, 117-118 бетлар)

"Авесто"да жиноятларни хукукий жихатдан туFри бахолашда, уларнинг объектив, яъни хакконий томонини аниклашга катта ахамият берилган.

Зардуштийлик таълимотига кура ёлFOн гапириб гувохлик бериш, бировни алдаш гунох, яъни жиноят хисобланган. Зардушт уз таълимотидан сабок олгани йотилган кишиларга буни куйидагича тушунтирган. "Хдмиша хакикат ва ростликка амал килсанг забардаст ва кудратли булFайсан" деб таъкидлайди.

"Х,ак суздан узга хеч нарса туFрисида уйлама, хак суздан узга хеч нарса хакида сухбатлашма, хакконий амалдан узга хеч нарса билан шуFулланма.

ЁлFOн гапириб тирик колгандан кура рост гапириб улган яхши. Уз нафсини енгиб жиловлаб ололмаган киши, хеч нарса устидан FOлиб чиколмайди".

Ёмонлик, ёлFOннинг окибати хорлик эканлиги, бу ишлар ёвуз кучлар, девларнинг кирдикорлари эканлиги танкид килинади:

"-Эй, девлар! дейилади манбада:

Сизнинг барчангиз кабих ниятга кариндошсиз. Сизларни азалдан куллаб -кувватлаб, асраб- авайлаб келаётган куч каззоб ва худбинликдан узга нарса эмас.

Бу ёлFOн ва мунофикона амалларингиз билан етти иклимга ном таратдингиз ва охир- окибат шарманда булдингиз".

"Шу йул билан сизлар одамларни чалFитдингиз, улар энг кабих амалларга кул урдилар ва девларнинг мухиблари деб ном козондилар".

"Шунингдек, кабих ният жахонни хароб килиш максадида сизга ва дурвандларга ургатган ёвуз андиша, калом ва амал воситасида одамларни алдадингиз ва абадий саодатдан бебахра килдингиз". ("Авесто". Гохлар, Ясна, 32- Хрт, 13 бет)

Келтирилганлардан куринадики, зардуштийлик таълимотида ростлик ва хакикат учта маънавий - хукукий FOяга асосланади: эзгу фикр, эзгу калом, эзгу

амал. Зардушт бу учликка амал килган кишининг калби бехад покиза бу^ай деб уктиради.

Бундан ташкари "Авесто"да кимки итни урса хаёти кийинчиликда утиши, агар ит оч булса уни овкатлантириш кераклиги, ит боласи олти ойлик булганда етти яшарлик итнинг овкатини бериш зарурлиги, боласи булган итни урган киши OFир жазога махкумлиги, итни урган ёки хакорат килган кишилар абадий бахтсизликка дучор булиши, итлар садокатли курикчилар эканлиги батафсил баён этилган.

Профессор Х,..Х,омидий фикрича, "Вандидод"даги хукукий карашларни -жиноятларни шартли равишда куйидагича тасниф этиш мумкин:

1.Динга карши жиноятлар: Fайридин билан никохга кириши кохинни хакоратлаш, мансабини суистмол килиш.

2. Шахсга карши жиноятлар: хужум, тахдид солиш, хомилани тушириш, аёлга хомиладорлик пайтида шикаст етказиш.

3..Х,айвонларга, уй хайвонларига, хусусан, турли хилдаги итларга карши жиноятлар.

4.Мулкий жиноятлар: yFирлик, карокчилик, паймоншиконлик, талон-тарож, боскинчилик.

5.Ахлокий жиноятлар: фохишабозлик, зурлаш, эр-хотинларнинг хиёнати, касддан оила курмай юриш, никох коидаларини бузиш, зино, хиёнат.

6.Табиатга карши жиноят: ер, сув, хаво, оловни асраш коидаларини бузиш, ернинг мелиоратив холатига карамаслик, атроф - мухитни мухофаза килиш коидасини, жамоат ва шахсий гигиенани бузмок, боF-роF, резаворга зарар етказмок, сувни исроф килмок, бетартиб бутазор яратмок, дарахт утказмок.

"Авесто"да барча жиноятларга бериладиган жазоларнинг аник меъёрлари белгилаб куйилган. Масалан, денгиз кучугини улдирганга белгиланган жазо билан чупон итини халок этганнинг жазосида хам, жаримасида хам жиддий фарк бор. Ёки ховуздан ювилмаган кузада сув олган билан буFдойзорни пайхон килган, дарахтнинг шохини синдирганга бериладиган жазолар хам узаро фарк килади. Куриниб турибдики, гунох учун бериладиган жазо тартиблари катъий низомга, конун тусига кирган булган.Мукаддас манбада кайд этилганидек, дарахтнинг бир шохини синдирган хам, нопок кузани ховузга солган хам 25 камчи калтакланиш билан жазоланган. Турмушга чикиб зурриёт колдириш кераклигини унутган балоFат ёшидаги кизлар копга солиниб 50 камчи калтакланган. БалоFатга етиб, уйланмай юрган йигитлар эса темир камар боFлаб юриши шарт булган.

"Авесто"да оила мустахкамлиги, аёл эрки, хотин- кизларнинг жамоат ишлари, ибодат маросимларида эркаклар билан тенг иштироки хам алохида таъкидланган.

Зардуштийликда бир эркакка бир никох раво булган, холос. Эр- хотиннинг бир-бири билан келиша олмаслиги, келиннинг кайнана ва кайнатага ёкмаслиги, фитна, бухтон, чакимчилик туфайли оиланинг бузилиб кетишига махалла - куй, жамоатчлик сира йул куймаган. Никох томонларнинг бирида жинсий ёки рухий нокислик мавжуд булган такдирда ёки хиёнат содир этилган холдагина бекор килинган. Зино ва зинокорлик каттик кораланган. Зинокорлар 14 та арикка куприк солиб бериш билан уз гунохларини ювиши мумкин булган. Шунингдек, "Вандидод"да яйлов ва экинзорларни пайхон килган, хонаки хайвонлар, ов ёки чупон кучугига озор етказган, уларни касддан ёхуд билмай улдириб куйганларга кулланиладиган жазо, жарима, тартиб, меъёрлари хам батафсил баён килинган.

Ижтимоий ёки хусусий мулкка куз олайтирган ва уни уFирлаганлар, карокчи ва йултусарлар улим жазосига хукм килинган. Бировнинг жонига касд килганлар Ватан хоини сифатида дорга осиб улдирилган. Улим жазосига хукм килинганлар хукм ижро этилгунга кадар канал казиш, ховуз ва кудуклар кавлашда ишлатилган.

ХУЛОСА

Умумлаштириб айтганда тарихий конун - коидаларни узида мужассам этган бу китобда хозирги хукукшуносликнинг турли сохаларига- жиноят хукуки, фукаролик хукуки, оила- никох хукуки, экология хукуки, аграр хукукига доир куплаб коидаларни учратиш мумкин. Албатта бу коидалар уша давр мухити учун хос булган ва адолат тантанасига хизмат килишга каратилган сузлардир. "Авесто"даги хукукий карашларни бугунги хукукка кучириб булмасада, ундаги купгина FOялардан ёшларнинг хукукий маданиятини шакллантиришда фойдаланиш максадга мувофикдир. Шуни хам айтиш керакки, уша даврда жиноят учун одамларга of^ жисмоний жазоларнинг берилиши уларнинг жиноят содир этишларининг олдини олишга каратилган усуллардан эди . Бугунги хукук нормалари ва жазо чоралари жиноятни ахлокан тузатиш ва тарбиялашга каратилган. Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, "биз демократик ислохотлар йулидан хеч качон ортга кайтмаймиз. К,анчалик кийин булмасин, факат олдинга- янги , юксак марралар сари бораверамиз". Зардуштийлик динининг мукаддас китоби "Авесто"да баён этилган инсонларнинг хукук, бурч ва мажбуриятлари туFрисидаги бебахо пандар ва

фикрлар хозир хам долзарблигини саклаб колмокда. Мамлакатимизда хукукий демократик давлат, фукаролик жамияти куриш жараёнида халкимизнинг бебахо маънавий мероси "Авесто"да илгари сурилган хукукий маданият сохасидаги ибратли FOялардан одамларни, хусусан ёшларни конунларга хурмат рухида тарбиялаш, уларнинг хукукий маданиятини оширишда фойдаланиш зарур деб уйлаймиз.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. Т., Узбекистон, 2017.- Б.-

2. Мирзиёев Ш.М. Нияти улуF халкнинг иши хам улуF, хаёти ёруF ва келажаги фаровон булади. 3- жилд, Т.: Узбекистон, 2019.-Б.-56.

3. Авесто. Тарихий- адабий ёдгорлик. Аскар Махкам таржимаси. Т., Шарк, 2001. -Б.- 13,14,15,116-118, 121-122.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Бойс Мери. Зороастрийцы. Верования и обычаи. М., Наука, 1988.-С.-58-62.

5. X,. Хдмидий. Авестодан Шохномага. Т., Шарк, 2007. - Б.-106.

6. Махмудова Г.Т. Авестонинг фалсафий мохияти. Т., HOSIR, 2015.- С.-97.

7. Хужамуродов И.Р. Авестода маънавият масаласи// Мулокот, 1996 йил 1-сони, Б.-47-51.

8. Хужамуродов И.Р. "Авесто"да эътикод масаласи// Узбекистон Аграр фани хабарномаси. №1(51 ) сони, 2013 йил, Б.- 102-104.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.