Научная статья на тему 'ҚАТТИҚБУҒДОЙ ЭКИНИНИ ЕТИШТИРИШ БЎЙИЧА ТАВСИЯНОМА'

ҚАТТИҚБУҒДОЙ ЭКИНИНИ ЕТИШТИРИШ БЎЙИЧА ТАВСИЯНОМА Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
7
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қаттиқ буғдой / лалми майдон / ер тайёрлаш / уруғларни экишга тайёрлаш / экиш муддати / экиш меъёри / қаттиқ буғдой навлари / озиқлантириш / бегона ўт / касаллик ва зараркунандаларга қарши курашиш. / Durumwheat / rainfedareas / land preparation / preparing seeds for planting / planting dates / planting norms / durum wheat varieties / nutrition / weed / disease and pest control.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Қаршибоев Ҳасан Холбазарович

Ушбу тавсияномада лалмикор майдонларда экиш учун қаттиқ буғдой экинини етиштириш ва парваришлаш бўйича маълумотлар келтирилган. Шунингдек, қаттиқ буғдой экинини экиш учун ер тайёрлаш, уруғларни экишга тайёрлаш, экиш муддати ва меъёрлари, лалмикор майдонларда экиладиган қаттиқ буғдой навлари ва уларни озиқлантириш, бегона ўт, касаллик ва зараркунандаларга қарши курашиш бўйича тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON DURUM WHEAT CROP GROWINGRECOMMENDATION

This recommendation provides information on the cultivation and growing of durum wheat for planting in rainfedareas. Also, land preparation for planting durum wheat, preparation of seeds for sowing, planting dates and norms, varieties of durum wheat planted in drylands and their feeding, weed, disease and pest control recommendations are given.

Текст научной работы на тему «ҚАТТИҚБУҒДОЙ ЭКИНИНИ ЕТИШТИРИШ БЎЙИЧА ТАВСИЯНОМА»

é

UIF = 8.1 | SJIF = 7.899

www.in-academy.uz

ON DURUM WHEAT CROP GROWING RECOMMENDATION

Karshiboev Khasan Xolbazarovich

Doctor of Philosophy (PhD) Agricultural Sciences, Scientific research Institute of rainfed Agriculture, e-mail: hasankarshiboev1984@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.13378691

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 22th August 2024 Accepted: 26th August 2024 Online: 27th August 2024

KEYWORDS Durum wheat, rainfed areas, land preparation, preparing seeds for planting, planting dates, planting norms, durum wheat varieties, nutrition, weed, disease and pest control.

This recommendation provides information on the cultivation and growing of durum wheat for planting in rainfed areas. Also, land preparation for planting durum wheat, preparation of seeds for sowing, planting dates and norms, varieties of durum wheat planted in drylands and their feeding, weed, disease and pest control recommendations are given.

rçATTwrç Eyr^oH экннннн ETwrnTMPwrn eyhhha

TABCHAHOMA

^apmHöoeB XacaH Xo.n6a3apoBHH

Kum^o; xy^a^uru ^aH^apH 6yHHHa ^a^ca^a goKTopu (PhD).,

^a^MHKOp geXKOHHH-AHK H^MHH-Tag;HKOT HHCTHTyTH.,

e-mail: hasankarshiboev1984@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.13378691

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 22th August 2024 Accepted: 26th August 2024 Online: 27th August 2024 KEYWORDS

K,ammuK, 6yrdou, AaAMU MaudoH, ep mauepAam, ypyrAapHU экumгa

mauepAam, экum Myddamu, экum Me^epu, K^ammuK, 6yrdou HaeAapu,

03u^AaHmupum, 6eeoHa ym, KacaAAuK ea

3apapKyHaHdaAapea kapmu Kypamum.

ym6y maecuRHOMada AaAMUKop MaüdoHAapda экиm ynyH K^ammuK, öyrdoü экuнuнu emummupum ea napeapumAam öyüuna Ma^AyMomAap KeAmupuAeaH. MyHuHedeK, K^ammuK, öyrdoü экuнuнu экum ynyH ep maûëpAam, ypyFAapHu экumea maûëpAam, экum Myddamu ea Me^ëpAapu, AaAMuKop MaüdoHAapda экuAaдueaн K^ammuK, öyrdoü HaeAapu ea yAapHu O3u^AaHmupum, 6eeoHa ym, кacaAAUк ea 3apap^HaHdaAapea kapmu ^pamum öyüuna maecuRAap 6epuAeaH.

Республика лалмикор майдонларида сифатли каттик бугдой дони етиштиришни купайтириш, унга булган эх,тиёжни тули; кондириш имкониятлари мавжуд. Сунги йилларда кузатилаётган глобал и;лим узгаришлари бугдой экинининг бошоклаш ва дон тулишиш фазаларида руй бераётган иссиклик ва курго;чилик, об-х,аво шароити кулай келган йилларда сари; ва кунгир занг касалликларининг кучли ривожланиши етиштирилаётган бошокли дон экинлари навларининг дон сифати ва х,осилдорлигига уз таъсирини курсатмокда. К^аттик бугдой экини иссиксевар усимлик булиб иссикликка, курго;чиликка ва занг касалликларига чидамли экин тури х,исобланади.

Шунинг учун катти; бугдой экинини макбул минтакаларга жойлаштириш, экин майдонларини кенгайтириш, уругчилик тизимини йулга куйиш, селекция ва уругчилигини ривожлантириш, агротехник тадбирларни белгиланган муддатларда утказиш оркали юкори х,осилдорликка эришиш талаб этилади.

Лалмикор худудларда етиштирилаётган каттик бугдой донининг сифат курсаткичлари сугориладиган ерларда етиштирилаётган каттик бугдой навлари донининг сифатига караганда юкори булади. Шу сабабдан, Марказий Осиёда х,ам каттик бугдой азалдан лалми майдонларда экиб келинган.

Бугунги кунда республикада жами 752,9 минг гектар х,айдаладиган лалмикор майдонлар мавжуд булиб, шундан 91,1 минг гектар текислик минтакаларга, 560,2 минг гектар кир-адирлик минтакаларга, 101,6 минг гектар тоголди ва тогли минтакаларга тугри келади.

Лалмикор майдонларнинг текислик ва кир-адирлик минтакалари табиий-иклим шароити сифатли каттик бугдой дони етиштиришга кулай х,исобланади. Республика буйича лалмикор майдонларда кузги муддатларда экиш учун давлат реестрига киритилган каттик бугдойнинг бир канча навлари яратилган булишига карамай бу навларнинг экин майдонлари жуда камлиги, каттик бугдой навларини етиштиришга ихтисослашган махсус уругчилик фермер хужаликларининг йуклиги, каттик бугдой экинининг кишлок хужалик экинларини жойлаштириш режасига киритилмаганлиги х,амда республика микёсида каттик бугдой уругчилигига етарли эътибор берилмаётганлиги унинг илмий асосланган етиштириш агротехнологияси ишлаб чикилмаганлиги сабабли республикамизда ривожланиб бораётган макарон ва кондитер саноатининг каттик бугдой донига булган талабини тулигича таъминлай олмаяпти.

Мамлакатимизда каттик бугдой майдонларини янада кенгайтириш, х,осилдорлигини ошириш, юкори сифатга эга дон етиштиришни таъминлаш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бири х,исобланади.

EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

KaTTHK öyFgoft экннннн 3KHm ynyH ep Taftëp^am. .fla^MUKop MHHTa;a.flapga Tynpo;;a Hm^oB öepum ycy^H Ba HyKyp^Hru экнн Typura, экнm MyggaTHra Ba yTMHmgomra ;apa6 y3rapagu.

^a^MHKop MafigoKflapga Fa^agaH öymaraH ep^ap oKT^6p ofiuHHHr 6upHHHH npMugaH 6om^a6 n^yr^ap ëpgaMHga 20-22 cm HyKyp^HKga aFgapuö x,afiga.flagH. By Ba;Tga Tynpo;ga HaM^HKHHHr HHxpflTga KaM öy^umu HaTH^acuga mygrop ;H.AHHraH ga^a^apga KaTTa-KHHHK KecaK^ap nafigo 6y^agH. X,o3Hpru nafiTga 6y KecaK^apHH Mafiga^am y^yH poTop^H $pe3ep, B^T-3, B^T-9, ^^r-10 pycyM^H oFHp gucKa^H 6opoHa^apgaH ^ofiga^aHH^agH. ToFo^gu ^a^MHKop xygyg^apga ëH öaFHp^ap a^öaTTa KyHga^aHrura mygrop ^H^HHHmH Tynpo;HHHr ëMFHp Ba ^a^a HaTH^acuga wbh^hö KeTHmHHHHr o^guHH o^umgaru Myx,HM TagÖHp^apgaH öupu ^Hcoö^aHagH. ffly caöaö^H afipHM fiu^apga epHH экнmгa Tafiëp^am Ba экнm um^apuHH Tynpo;ga eTap^H HaM Tyn^aHraHgaH cyHr, aihh oKTHÖpHHHr oxHpH Ba Honöp ofi^apuga o^hö öopumra TyFpu Ke^umu MyMKHH. Baxppru MyggaT^apga ;aTTH; öyFgofi экннннн экнmгa ep Tafiëp^am um^apu ^eBpa^ ofiuHHHr 6upHHHH Ba HKKHHHH yH KyH^HK^apura TyFpu Ke^umu MyMKHH.

KaTTHK 6yFgoH экннннннг ypyFHHH aKHmra Taftëp^am. ^aMFapu^raH ypyF^HK goH Max,cyc Fa^a To3a^am MamHHa^apu (CM^-4, OBn-20, neTKyc, neTKyc ruraHT) 6u^aH gaB^aT CTaHgapT Ta^a6^apu acocuga To3a^aHu6 capa^aHagu myHgaH cyHr Fa^a MafigoH^apuga ynpafiguraH Ba xpcu^ra KaTTa 3apap eTKa3aguraH ;aTTH; Ba HaHr ;opaKyn Kaca^HK^apura ;apmu ypyF^HK goH "^a^Te6y", "ByFgofigop" ('^eKTpoxHM3aBog", Y36eKHCToH), "BuTaBaKC 200" ('TOHupo^ KeMHKa^", AHr^Hfl) Ba 6om;a TaBCHA этн^гaн KHMëBHfi BocHTa^ap 6u^aH экнmgaн 30-40 KyH o^gHH gopu^aHHmu 3apyp.

KaTTHK 6yFgoH экннннн 3K«m MyggaTH Ba Meiëpu. Pecny6^HKaHUHr ëFHH-coHHH 6u^aH Ta^MHH^aHMaraH TeKHCAHK ^a^MHKop

MafigoH^apuga ;aTTH; öyFgofi экннн ypyFHHH экнmнннг Ma;6yfl MyggaTH Tynpo;ga eTap^H HaM Tyn^aHraHgaH cyHr ëFHHrapHH^HK MH;gopu 20 mm ra eTraHga oKT^6p ofiuHHHr oxupu Ba Ho^6pHHHr ÖHpHHHH yH KyH^uru, HpHM Ta^MHH^aHraH ;up-agup^HK MHHTa;aga oKT^6p ofiHHHHr HKKHHHH npMH, ToFo^gu xygyg^apga эсa ceHTHÖp ofiuHHHr oxupu, oKT^6pHHHr 6upHHHH yH KyH^uruga экнm aMa^ra omupu^agu. Baxppru экнm MyggaT^apu ^eBpa^ ofiuHHHr hkkhhhh yH KyH^uru Ba MapT ofiHHHHr 6upHHHH yH KyH^uru Ma;6y^ экнm MyggaTH ^uco6^aHagu.

Экнm Me^ëpu ^a^MHKop MHHTa;a^apra ;apa6 ;yfiugarHHa y3rapu6 öopagu: Ta^MHH^aHMaraH TeKHC^HK MHHTa;aga 110-120 Kr (2,5-3,0 M^H.goHa), npuM

EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

Ta^MHH^aHraH Kup-agupAHK MHHTan;aga 120-135 Kr/ra (3,0-3,5 MAH.goHa), ToFo^gu MHHTa^a^apga 135-140 Kr/ra (3,5 MAH.goHa) yHyBHaH ypyF xucoöuga экнAagн.

^a^MHKop MaftgoH^apga экн^аgнган KaTTHK 6yFgoH HaB.napH. ^a^MHKop MafigoHAapHHHr TeKHCAHK Ba Kup-agupAHK MHHTaK;aAapHga экнm ynyH K;aTTHK; öyFgofiHHHr HCCH^^HKKa, K;ypFoK;HHAHKKa Ba 3aHr KacaAAHKAapura HHgaMAH öy^raH ^eyKypyM-3, MapBapug, ^aBoxup, E^yT-2014, BuAAypgoH, KyMymgoH Kaöu HaBAapHHH экнm TaBCHH этнAagн.

K^TTHK 6yFgoH экннннн yFHT^am. TypAH ^a^MHKop MHHTa^a^apga K;aTTHK; öyFgofi экнннgaн ro^opu Ba CH^aTAH xocha eramrapumga Max,a^^HH Ba MHHepaA yFHTAap Ky^Aam MyxHM oMHAAapgaH öupu xHCoö^aHagu. By MHHTa^a^apga yFHTAap xucoöura OAHHaguraH KymHMHa xocha Ba KyTHAaguraH HK;THcogufi caMapagopAHK eFHH-coHHH MH^gopura, Tynpon; yHyMgopAHrura, yTMHmgom экнн Typura, yFHTAapHH Ky^Aam MyggaTAapu, Me^epu xaMga y^apHHHr Typura öofahk; xucoÖAaHagu.

efhh-cohhh 6u^aH Ta^MHH^aHMaraH TeKHCAHK MHHTa^a^apgaru AaAMHKop ep^apga MHHepaA yFHTAap aKcapu^T fiHAAapga caMapa öepMafigu. Oa^aT 06-xaB0 cepeFHH Ke^raH (300-350 mm) HHA^apgarHHa yFHTAap Ky^Aam TaBCHH этнAagн. By fiHAAapga K;aTTHK; öyFgofi экннн ynyH reKTapura co$ Ta^cup этyвнн Mogga xucoöuga 30 Kr gaH a30TAH, $oc$op^H Ba Ka^HHAH yFHTAap öepum 3apyp.

Efhh-cohhh 6u^aH npuM Ta^MHH^aHraH Kup-agup^HK MHHTa^a^apgaru AaAMHKop ep^apga yFHTAap Me^epu 40 Kr/ra a30T, $oc$op Ba KaAHfiHH, Ta^MHH^aHraH TOFO^gu MafigoHAapuga öapna yFHTAap Me^epHHH 50 Kr/ra, cepeFHH Ke^raH fiHAAapga (400-600 mm) эсa 60 Kr/raHa (co$ Ta^cup этyвнн Mogga XHcoöuga) öepum xocHAgopAHKHH ypTana 4-5 цeнтнepгa omupum hmkohhhh öepagu. Bapna AaAMH ep^apga $oc$op^H Ba KaAHfiAH yFHTAapHHHr fiHAAHK Me^epHHH Ky3ga, экнm o^gugaH, a3oTAH yFHTAapHH эсa эpтa öaxopga, FaAAa MaficaAapuHHHr öaxopru ycyB gaBpu öom^aHraH Ba^Tga öepum TaBCHH этнAagн.

YcHM^HK^apHH ^hmoa KHAHm. ^a^MHKop MafigoHAapga 6eroHa yTAapHH KaMafiTHpumga, Tynpo^garu HaMAHKHH ca^^aö ^o^umga MyxHM axaMHHTra эгa arpoTexHo^orHK Tagöup^apgaH öupu öopoHa^amgup. By TagöupHH eFHH-coHHH KaM öy^aguraH Kyfiu AaAMHKop ep^apga MapT, npuM Ta^MHH^aHraH Kup-agupAHK MafigoHAapga MapT-anpeA, tof o^gu ep^apga эсa Mafi ofiuHHHr öupHHHH yH KyHAHruga öa^apum ao3hm.

BeroHa yT^apra Kapmu Kypam. PecnyÖAHKa ^aB^aT PeecTpura KupuTHAraH гepöнцнgAapgaн reKTapura 15-20 r 75 % ah TpaHCTap ("^ronoH", A^ffl), 10-20 r/ra XHcoöuga "^a^ocaT" ("^yfi-3eH", XXP), 15-20 r/ra 50% ah TpaHCTap n^roc" ("^ronoH", A^ffl), 10-20 r/ra XHcoöuga "BuocTap" ("Экoкнмeöнoкoмöннaт", Y3ÖeKHCToH), "Tafi^yH" (CaMap^aHg), "Энтoстap" Ba öom^a peecTpra KHpuTHAraH гepöнцнgAapgaн ^ofiga^aHHm TaBCHH этнAagн.

é

ш

UIF = 8.1 | SJIF = 7.899

www.in-academy.uz

Касалликларга царши кураш. К^аттик бугдой усимлиги занг касалликларига чидамли экин тури х,исобланади. Айрим занг касалликларига чидамсиз каттик бугдой навларига карши гектарига 0,3 л х,исобида 33% ли "Альтосупер" ("Сингента", Щвейцария), 1,0 кг/га х,исобида 25% ли "Байлетон" ("Байер Кроп", Германия), 0,3-0,5 л/га "Колосал" ("Август" ЁАЖ, Россия), 0,260 л/га "Титул", "Титул дуо" ("Щелково, Россия") ва бош;а фунгицидларни пуркаш тавсия этилади.

Зараркунандаларга царши кураш. Лалмикор майдонларда катти; бугдой экини х,осилига ва унинг сифатига сезиларли таъсир курсатаётган зараркунандалардан зарарли хасва ани;ланган майдонларда агар 1 м2 да уртача етук х,ашорат 2 дона ёки янги тухумдан чи;;ан личинкалари 1 м2 да уртача 7-8 донадан ошса, кимёвий ишлов утказиш зарур булади. Шилимши; курт ани;ланган майдонларда 1 м2 да 10-20 дона кунгиз тугри келса ёки 1 та пояга 1-2 та личинкаси тугри келса кимёвий ишлов утказиш тавсия этилади. Зараркунандалардан зарарли хасва, шилимшик курт, бугдой трипси, шираларга карши курашда гектарига 0,15-0,20 л/га хисобида Атилла, Багира, Каратэ 5%, Суми-альфа 5%, Децис 2,5%, Бульдок 2,5% 0,5 л/га, Нурелл-Д 0,5 л/га, Циперметрин 0,2 л/га ва бош;а тавсия этилган препаратларни куллаш зарур. Барча турдаги кимёвий препаратларни х,авонинг очик, шамол тезлиги 0,5 м/с дан ошмаган пайтда пуркаш яхши самара беради, бунда сув сарфи гектарига 200-300 л ни ташкил этиши лозим.

References:

1. Абдукаримов Д.Т. Кишлок хужалик экинлари селекцияси ва уругчилиги. Тошкент. 2002.

2. Абдукаримов Д.Т. Дала экинлари хусусий селекцияси. Тошкент. 2007.

3. Абдукаримов Д.Т. Донли экинлар селекцияси ва уругчилиги. Тошкент. 2009.

4. Абдукаримов Д.Т. Донли экинлар селекцияси ва уругчилиги. Самарканд. 2012.

5. Аманов А. А. ва бошкалар. Донли экинлар селекцияси ва бошлангич уругчилиги буйича услубий кулланма. F аллаорол 2004 йил.

6. Аманов А.А., Зиядуллаев З ва бошкалар. Бошо;ли дон экинлари селекцияси ва уругчилиги тугрисида услубий кулланма. Карши «Насаф» нашриёти 2010 йил.

7. Аманов А.А., Уринбоев Т.Х., Сидди;ов Р.Э. Узбекистон бугдойи. Жиззах-2013 й.

8. Орипов Р.О., Халилов Н.Х. Усимликшунослик. У;ув кулланма. Самарканд-2005.

9. Умаров Ж.Т., Адилов Х.Т. Лалмикор майдонларда сифатли катти; бугдой навини яратишдаги изланиш ва унинг айрим натижалари. Fаллачиликнинг илмий-амалий ечимлари. Илмий туплам. Fаллаорол 2007. 50-бет.

10. Каршибоев X,., Мавланов Ж. Лалмикор майдонларда каттик бугдой етиштириш буйича тавсиялар. Тавсиянома. Тошкент-2020. Б.39.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.