CC BY
0"ANIQ VA TABIIY FANLARNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI" RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024-YIL 7-MAY
ASTRONOMIYADAN TERMINOLOGIK VA IZOHLI LUG'AT YARATILISHI
Najmiddinova Durdona Oybek qizi
TDPU fizika va uni o'qitish metodikasi kafedrasi kabinet mudiri https://doi.org/10.5281/zenodo.13927271
Annotatsiya. Astronomiya lug'atini yaratish ilm-fanni ommalashtirish va murakkab astronomik tushunchalarni tushunishni takomillashtirishga qaratilgan muhim va foydali tashabbusdir. Ushbu maqola o'zbek tilida astronomiyadan terminologik va izohli lug'atyaratilishi haqida so'z boradi.
Kalit so'zlar: Terminologik lug'at, izohli lug'at, so'z, atama, astronomik lug'atlar, astronomik atamalar, lug'atshunoslik, leksika, lug'at tarkibi.
Astronomiya eng qadimiy fanlardan biri bo'lib, asrlar davomida doimiy ravishda rivojlanib, yangi bilimlar bilan boyitib bordi. Biroq, bu fanning rivojlanishi bilan birga, tobora ko'proq maxsus terminologiya paydo bo'ldi. Astronomiya lug'atini yaratish dolzarb vazifaga aylandi, chunki bunday lug'at bilimlarni shakllantirishga yordam beradi, murakkab tushunchalarni tushunishni soddalashtiradi va astronomiyani professionallar va havaskorlar uchun qulayroq qiladi.Astronomiya lug'atini yaratishdan maqsad astronomiyada qo'llaniladigan atamalarni tizimlashtirish va turli toifadagi foydalanuvchilar uchun foydali bo'lgan manba yaratishdir. Bunday lug'at talaba va o'qituvchilar, turdosh soha mutaxassislari hamda o'z bilimini kengaytirish istagida bo'lgan astronomiya ixlosmandlari uchun muhim vositaga aylanidi.
Bugungi kunda asosiy atama va tushunchalarni o'z ichiga olgan bir qancha astronomik lug'atlar mavjud. Masalan, 1971-yil A.Mel'nikov, A.Nemiro, Z.Kadla va M.Perervalar [1] tomonidan 20000 ta atamani o'z ichiga olgan "Англо-русский словарь" deb nomlangan terminologik lug'atni misol tariqasida keltirishimiz mumkin.
Bundan tashqari 1989- yilda chop yetilgan R. Guseynov, B. Babayev va G. Axmedovlar [2] muallifligidagi lug'atni keltirib o'tishimiz mumkin. Bu lug'at 9000 ta so'zni o'z ichiga olgan bo'lib, ko'p tilli lug'at hisoblanadi. Bu lug'at ozarbayjonlar lug'ati bo'lib, unda terminlarni ruschadan va inglizchadan ozarbayjon tiliga tarjima qilishda foydalaniladi.
R.A.Matzner [3] ham lug'atshunoslik bilan shug'ullangan va uning 2001-yili 4000 ta atamani o'z ichiga olgan "Dictionary of Geophysics, Astrophysics and Astronomy" lug'ati chop etilgan.
Shuningdek, 2010-yil A.K.Murtazov [4] tomonidan "Русско-английский астрономический словарь" deb nomlangan lug'ati yaratilib 10000 ga yaqin so'z va so'z birikmalari tarjima qilingan va kitob holiga keltirilgan.
Shu jumladan, astronomiyadan o'zbek tilida izohli lug'at umuman yo'q, terminologik lug'atdan esa faqat bitta kichik [5] turi mavjud, lekin qator atamalar ma'no jihatidan o'zbek tiliga tarjima qilinmay, chet tilidagi o'qilishi bilan chegaralanib qolingan.
Biroq, ularning aksariyati yo eskirgan yoki zamonaviy astronomiyaning to'liq kengligini aks ettiradigan darajada keng qamrovli emas. Masalan, ko'pgina bosma nashrlarda so'nggi o'n yilliklarda paydo bo'lgan yangi atamalar mavjud emas. NASA va ESA veb-saytlaridagi lug'atlar kabi onlayn resurslar tezroq yangilanadi, lekin ular ham ko'pincha tashkillashtirilmagan va atamalar soni bo'yicha cheklangandir.
Astronomik lug'at yaratish jarayoni bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1. Atamalar tanlash: Atamalar darsliklar, ilmiy maqolalar, ommabop kitoblar va internet resurslari tahlili asosida tanlanadi. Eng ko'p qo'llaniladigan atamalarga, shuningdek,
"ANIQ VA TABIIY FANLARNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI" RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024-YIL 7-MAY
kosmologiya, astrofizika va sayyorashunoslik kabi astronomiyaning asosiy sohalari bilan bog'liq bo'lgan atamalarga ustunlik beriladi.
2. Tasniflash va tizimlashtirish: Barcha tanlangan atamalar toifalarga bo'lingan. Masalan, toifalarga quyidagilar kirishi mumkin: "Kosmik ob'ektlar", "Astronomik asboblar", "Kuzatuv usullari" va boshqalar. Ushbu tuzilma ma'lumotni topishni osonlashtiradi va samaraliroq o' rganishga yordam beradi.
3. Ta'riflarni yaratish: Har bir ta'rif qisqa, aniq va tushunarli bo'lishi kerak. Buning uchun ishonchli ma'lumot manbalaridan foydalaniladi: astronomiya darsliklari, maxsus ilmiy maqolalar, shuningdek, NASA va ESA kabi manbalar. Ta'riflar, agar kerak bo'lsa, chuqurroq tushunish uchun tushuntirishlar, sinonimlar bilan birga keladi.
Astronomik lug'at yaratish bir qator muhim afzalliklarga ega. Masalan, astronomiyaga qiziqqan har bir kishi uchun dolzarb va tasdiqlangan ma'lumotlarga kirishni osonlashtiradi. Bunday lug'at astronomik terminologiyani standartlashtirishga yordam beradi, bilimlar almashinuvini yanada aniq va tushunarli qiladi. Lug'atdan talabalar va maktab o'quvchilari uchun o'quv qo'llanma, o'qituvchi va tadqiqotchilar uchun ma'lumotnoma sifatida foydalanish mumkin.
Astronomiya lug'atini yaratish ilm-fanni ommalashtirish va murakkab astronomik tushunchalarni tushunishni takomillashtirishga qaratilgan muhim va foydali tashabbusdir. Bunday lug'at nafaqat professional astronom va tadqiqotchilarga, balki koinot sirlariga qiziqqan keng doiradagi odamlarga ham yordam beradi. Bunday resursning yangilanishi va mavjudligi bizga dolzarblikni saqlab qolish va atrofdagi olam haqidagi bilimlar chegaralarini kengaytirish imkonini beradi.
ADABIYOTLAR
1. O.A.Melnikov, A.A.Nemiro, Z.I.Kadla, V.M.Pererva., Англо-русский словарь, М.., 1971.
2. R. Guseynov, B. Babayev va G. Axmedov., Astronomiya terminlar lyg'ati. 1989
3. R.A.Matzner., Dictionary of Geophysics, Astrophysics and Astronomy. 2001
4. A.K.Murtazov., Русско-английский астрономический словарь, Ryazan., 2010
5. A.Latipov, A.Rahimov, A.Qodirov, H.Ishmuxamedov va A. Ramazonov., Astronomiyadan ruscha-o'zbekcha terminologik lug'at, Fan, T., 1974
