Научная статья на тему 'Assessment of complex prenosologic diagnosis of West Kazakhstan region residents by varikard apparatus'

Assessment of complex prenosologic diagnosis of West Kazakhstan region residents by varikard apparatus Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
70
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖүРЕК ЫРғАғЫНЫң ВАРИАБЕЛЬДіЛіГі / ДОНОЗОЛОГИЯЛЫқ ПРЕМОРБИДТі ЖАғДАЙ / БЕЙіМДЕЛУ / ВАРИАБЕЛЬНОСТЬ СЕРДЕЧНОГО РИТМА / ДОНОЗОЛОГИЧЕСКОЕ ПРЕМОРБИДНОЕ СОСТОЯНИЕ / АДАПТАЦИЯ / HEART RATE VARIABILITY / PRENOSOLOGIC PREMORBID STATE / ADAPTATION

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Ермуханова Л.С., Молдашева З.Б., Тлеумагамбетова Б.Б.

Проведено изучение функционального состояния организма с помощью интегрального показателя активности регуляторных систем у населения контрольной группы, проживающего в городе Уральск Западно-Казахстанской области. В результате исследования вариабельности сердечного ритма мы получили данные, что у основного количества населения, проживающего в контрольной группе, отмечается донозологическое преморбидное состояние, свидетельствующее о неистощенном резерве организма.Таким образом, в результате исследования показателей вариабельности сердечного ритма в условиях обычной трудовой деятельности среди жителей города Уральск Западно-Казахстанской области выявляется хорошее функциональное состояние. Но системы регуляции работают с некоторым напряжением. В ответ на любой стрессорный фактор возникает функциональное напряжение, с которым они еще достаточно успешно могут справиться.Батыс Қазақстан облысының Орал қаласында тұратын бақылау тобының халықтарындағы реттеуіш жүйелер белсенділігінің интегралдық көрсеткіші көмегімен ағзаның функционалдық жағдайын зерттеді. Жүрек ырғағының вариабельділігін зерттеу нәтижесінде, біз бақылау тобында тұратын халықтың негізгі санынан ағзаның сарқылмаған резервін куәландыратын донорлық преморбид жағдайы байқалатыны туралы мәліметтер алдық.Осылайша, Батыс Қазақстан облысы Орал қаласының тұрғындары арасында әдеттегі еңбек қызметі жағдайында жүрек ырғағының вариабелділік көрсеткіштерін зерттеу нәтижесінде жақсы функционалдық жағдай анықталуда. Бірақ реттеу жүйелері кейбір кернеумен жұмыс істейді. Кез келген стресс факторына жауап ретінде функционалдық кернеу пайда болады, дегенмен олар өз қызметін сәтті орындайдыWe studied the organism functional state with the help of integral indicator of regulatory systems activity of the population of the control group living in Uralsk. As a result of the heart rate variability study, we obtained data that the basic quantity of population living in the control group is marked by the prenosologic premorbid state, which indicates an unexhausted body reserve.Thus, as a result of the heart rate variability study indices in the conditions of ordinary labor activity, a good functional condition is revealed among residents of Uralsk in the West Kazakhstan region. But the regulation systems work with some voltage. In response to any stressor factor, there is a functional tension, which they can still successfully cope

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Assessment of complex prenosologic diagnosis of West Kazakhstan region residents by varikard apparatus»

УДК 614.2:616'71(574.1) МРНТИ 76.13.25, 76.35

ВАРИКАРД АППАРАТЫМЕН БАТЫС ЦАЗАЦСТАН ОБЛЫСЫ Т¥РГЫНДАРЫНЬЩ КЕШЕНД1 ДОНОЗОЛОГИЯЛЬЩ ДИАГНОСТИКАСЫН БАГАЛАУ

Л.С. ЕРМУХАНОВА*, З.Б. МОЛДАШЕВА, Б.Б. ТЛЕУМАГАМБЕТОВА

Марат Оспанов атындагы Батыс Казакстан мемлекетпк медицина университетi,

Актебе, Казахстан

Варикард аппаратымен Батыс Казакстан облысы тyрFындарыныц кешендi донозологиялык диагностикасын баFалау

Л.С. Ермуханова*, З.Б. Молдашева, Б.Б. Тлеумагамбетова

Марат Оспанов атындагы Батыс Казахстан мемлекеттж медицина университетi, Актебе, Казахстан

Батыс Казакстан облысыныц Орал каласында туратын бакылау тобыныц халыктарындагы реттеуш жуйелер белсендшгшщ интегралдык керсеткiшi кемепмен агзаныц функционалдык жагдайын зерттедi. Журек ыргагыныц вариабельдшггш зерттеу нэтижесшде, бiз бакылау тобында туратын халыктыц непзп санынан агзаныц саркылмаган резервш куэландыратын донорлык преморбид жагдайы байкалатыны туралы мэлiметтер алдык.

Осылайша, Батыс Казакстан облысы Орал каласыньщ тургындары арасында эдеттегi ецбек кызмет жагдайында журек ыргагыныц вариабелдiлiк керсеткштерш зерттеу нэтижесшде жаксы функционалдык жагдай аныкталуда. Бiрак реттеу ЖYЙелерi кейбiр кернеумен жумыс iстейдi. Кез келген стресс факторына жауап ретiнде функционалдык кернеу пайда болады, дегенмен олар ез кызметш сэтт орындайды.

Hezi3zi свздер: журек ыргагыныц вариабельдшт, донозологиялыц npeMop6udmi жагдай, бешмделу.

Оценка комплексной донозологической диагностики жителей Западно-Казахстанской области аппаратом Варикард

Л.С. Ермуханова*, З.Б. Молдашева, Б.Б. Тлеумагамбетова

Западно-Казахстанский государственный медицинский университет имени Марат Оспанова, Актобе, Казахстан

Проведено изучение функционального состояния организма с помощью интегрального показателя активности регуляторных систем у населения контрольной группы, проживающего в городе Уральск Западно-Казахстанской области. В результате исследования вариабельности сердечного ритма мы получили данные, что у основного количества населения, проживающего в контрольной группе, отмечается донозологическое преморбидное состояние, свидетельствующее о неистощенном резерве организма.

Таким образом, в результате исследования показателей вариабельности сердечного ритма в условиях обычной трудовой деятельности среди жителей города Уральск Западно-Казахстанской области выявляется хорошее функциональное состояние. Но системы регуляции работают с некоторым напряжением. В ответ на любой стрессорный фактор возникает функциональное напряжение, с которым они еще достаточно успешно могут справиться.

Ключевые слова: вариабельность сердечного ритма, донозологическое преморбидное состояние, адаптация.

Assessment of complex prenosologic diagnosis of West Kazakhstan region residents by Varikard apparatus

L.S. Ermukhanova*, Z.B. Moldasheva, B.B. Tleumagambetova

West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University, Aktobe, Kazakhstan

We studied the organism functional state with the help of integral indicator of regulatory systems activity of the population of the control group living in Uralsk. As a result of the heart rate variability study, we obtained data that the basic quantity of population living in the control group is marked by the prenosologic premorbid state, which indicates an unexhausted body reserve.

Thus, as a result of the heart rate variability study indices in the conditions of ordinary labor activity, a good functional condition is revealed among residents of Uralsk in the West Kazakhstan region. But the regulation systems work with some voltage. In response to any stressor factor, there is a functional tension, which they can still successfully cope. Keywords: heart rate variability, prenosologic premorbid state, adaptation.

взектШгь Журек ыргагы жэне оны вегетативт жуйке жэне гуморальды жYЙелердi баскару процеа агзаныц сырткы жэне шш орта жагдайларына бешмделушщ мацызды буыны болып табылады, бул жалпы агзаныц функционалдык жагдайын багалау

Yшiн жYрек ыргагыныц сипаттамасын пайдалануга мYмкiндiк береди

ЖYрек жиырылуыныц орташа жишп кан айналымы аппаратына кептеген реттеушшк эсерлердщ соцгы нэтижесш керсетед^ бешмделу

*Ермуханова Л.С. - Цогамдыц денсаулыц жэне денсаулыц сацтау кафедрасыныц жетекшiсi, e-mail: aleka_2807@mail.ru; Молдашева З.Б. -ЖДТ кафедрасыныц ассисmенmi, e-mail: zoya.berdalievna@mail.ru; ассистент кафедры ОВП№2, e-mail: zoya.berdalievna@mail.ru;

Тлеумагамбетова Б.Б. - 1шт аурулар пропедевтикасы мен клиникалыц фармакология кафедрасыныц ассисmенmi, e-mail: honey_biba@mail.ru.

процеанде калыптаскан гомеостазды сипаттайды. Б^л гомеостаздыц калай пайда болганы туралы аппарат, кандай «бага» бейiмделуi жYрек ыргагы к¥рылымы мен онын вариабельдiгiнде орналаскан.

Агзаныц функционалдык жай-кYЙiн багалау эдiсiнiн непзш Р. М. Баевский (1979) ец мацызды Yш функционалдык жай-кYЙ компоненттерг ж^мыс iстеуiнiц бастапкы децгейi, реттеу кернеуi, функционалдык резервтердiц жагдайы туралы т^жырымдама тYрiнде тYЙiндедi. Реакцияныц белгш бiр тYрiне дайындык (реттеушi к¥рылымдардыц фондык белсендiлiгi) - вегетативтiк жYЙке жYЙесiнiц бастапкы тонусы [1-4].

6.2 багдарламасы бар Варикард 2.51 донозоло-гиялык диагностика кешенi денсаулык пен ауру арасында шекаралык жагдайда жYрген адамдарда аурулардыц даму каупiн багалауга арналган. Негiзгi кауiп факторы ретшде агзаныц бейiмделу мYмкiндiктерiнiц твмендеуi карастырылады. Кешен диагностикалык к¥рылгы болып табылмайды, оныц квмегiмен алынган нэтижелер денсаулык децгешн арттыру немесе стрестiц терю эсерiн азайту т^ргысынан карастырылады, ол аурудыц диагнозына арналмаган, бiрак ол медициналык эсердiц тиiмдiлiгiн бакылау Yшiн табысты колданылуы мYмкiн [5].

Функционалдык кешен электрокардиосигналды тiркеуге жэне агзаныц функционалдык жагдайы туралы корытындыларды калыптастыруга, стресс децгейiн жэне оныц денсаулык жагдайына эсерiн багалауга арналган [6].

6.2. багдарлама реттеуiш жYЙелердiц кернеу децгешн багалауга жэне агзаныц функционалдык резерв-терi мен бешмделу мYмкiндiктерi туралы объективтi багалауга мYмкiндiк бередi. Б^л ретте функционалдык жагдайларды багалау Yшiн 10 баллдык шкала колда-нылады - РЖБК непзшдеп нормаланган интегралды

ПАРС

1 2 3 0

4 5 6 7

8 9 10

1 2 3 4 5 7 со о 10

физиологиялык норма донозологиялык жагдай племорбидтiк жагдай I адаптацияныц б^зылуы

Сурет 1. Функционалдык жагдайларды багалауга арналган 10 баллдык шкала

кврсетшш (¥ИЖ), бiрак жасы мен жынысын ескере отырып, «^й баспалдагы» тYрiнде бейнеленедi (1-сурет).

Функционалдык жагдайларды багалауга арналган 10 баллдык шкала - РЖБК непзшде, бiрак жасы мен жынысын ескере отырып, нормаланган интегралдык кврсеткiш (¥ИЖ). Реттеуiш жYЙелердiц (РЖБК) белсендшк кврсеткiшi адамныц функционалдык жай-^шн мультпараметрлiк багалау болып табылады. РЖБК кардиоинтервалдардыц узащыгын компьютерл1к вцдеу багдарламасына енгiзiлген арнайы алгоритм бойынша есептеледг РЖБК шамасы абсолюттiк сандарды косу жолымен аныкталады, жYрек ыргагы вариабельдшпнщ бес сипаттамасына (СР) берiледi [7] РЖБК= А + Б + В + Д1 + Д2: А - пульс жиiлiгiнiц кврсеткiштерi бойынша

есептелетiн реттелудiц жиынтык эсерi (HR); Б - кардиоинтервалдардыц (СУ) толык массивiнiц вариация коэффициентi жэне олардыц кардиоинтервалдардыц (MxDMn); В - моде амплитудасы (АМо) жэне кардиоинтервалдардыц (МхБМп); Д - зэр асты жYЙке орталыктарыныц белсендiлiгi; Д1 - ВСР спектрiнiц твмен жишкп диапазоны (LFav) куатыныц орташа мэш бойынша багаланатын вазомоторлы тамырлы орталыктыц жай-кYЙi; Д2 - ВСР спектршщ вте твмен жиiлiктi диапазоны ( VLFav) куатыныц орташа мэнi бойынша багаланатын симпатикалык жYрек-кан тамырлары к^ орталыгыныц жагдайы. Ж^мыстьщ максаты. Батыс К^азакстан облысыныц Орал каласында т^ратын бакылау тобыныц реттеуiш жYЙелерi белсендшпнщ интегралдык кврсеткiшi квмегiмен организмнiц функционалдык жагдайын багалау.

Зерттеу материалдары мен эдктерь Зерттеуге Батыс Кдзакстан облысы Орал каласыныц т^ргындарынан 242 адам алынды. Олар жасы бойынша 3 топка бвлiндi: 1-топка - 25 жаска дейiнгi 44 адам, 2-топка - 136 адам (25-тен 45 жаска дейiнгi), 3-топка -62 адам (45 жастан аскан).

Электрокардиограмманы тiркеу «Раменам» фирмасыныц (Рязань к., Ресей) «Варикард 2,52» аппараттык-багдарламалык кешенiн пайдалана отырып, кардиоритмограмманы 5 минуттык жазбамен салыстырмалы тыныштык жагдайында жYргiзiлдi. «ВариКАРД» кешенiнiц багдарламалык к¥ралдары экранга жэне басып шыгаруга мынадай акпаратты камтитын графикалык к¥жаттарды берудi камтамасыз етедi:

- есептеу жYзеге асырылган КИГ фрагментi;

- гистограмма; - автокорреляциялык функция;

- скатерграмма;

- спектр.

Кешен келес к¥жаттарды кагаз тасыгышка (А4 форматты) шыгаруды камтамасыз етедi (с^раныс бойынша):

- КИГ, гистограмма, автокорреляциялык функция,

скатерграмма, спектрдщ графикалык бейнеленуi.

- Вариабельдiлiктiн непзп параметрлер^ статис-тикалык жэне автокорреляцияльщ талдау параметрлерi, спектрлiк талдау керсеткштерш

- Ретгеуiш жYЙелердiн жай-кYЙiн жалпы багалау. Паспорттык деректер мен кызметпк акпарат эрбiр

кужатта келгiрiледi.

РЖБК аныктау Yшiн бiзбен анализденген керсеткштер: барлык синустык Интервалдардын орташа узактыгынан стандартны ауытку (SDNN, мс), кардиоинтервалдардыц тiзбектелген катарынын айырмасы сомасынан квадрат тYбiрi (RMSSD), кардиоинтервалдардын толык массившщ вариация коэффициентi (CV%), мода (М0), сэн амплитудасы (АМ0), кардиоинтервалдардын максималды жэне минималды мэндерi арасындагы айырмашылык (TINN), стресс индексi (SI); спектралды курауыштар: HF - жогары жишкп (0,15-0,40 Гц), LF - темен жишкп (0,04-0,15 Гц), VLF жогары жишкп.

Зерттеу нэтижелерiн статистикалык ендеу Microsoft ® Word 2013 багдарламалар пакетiн колдану аркылы жYргiзiлдi.

Зерттеу нэтижелерi «Statistica 10.0»статистикалык багдарламалар пакетш пайдалана отырып, статистикалык ендеуге ушырады. Деректер орташа арифметикалык мэндер тданде берiлген.

Ерекшелiк критерийлерi: ОЖЖ органикалык закымдануы, декомпенсация сатысындагы соматикалык аурулар; анамнезде В жэне С вирустык гепатитiнiн болуы.

Нэтижелер мен талкылау. Кешен эдiстемелiк тYPде жYрек ыргагынын вариабельдiлiгiн (ЖЫВ) талдау технологиясына непзделед^ онын ерекшелiгi, онда стресс, дененщ функционалдык жай-кYЙi жэне жас (1 жастан 75 жаска дейiн) жэне гендерлш айырмашылыктарды ескере отырып, денсаулык денгейiн багалау туралы казiргi замангы угымдардан туындайтын СКК керсеткiштерiнiн тртнускалык гылыми-теориялык негiздемесi пайдаланылады [8-9].

Сонымен катар, ВСР талдауынын езектi нэтижелерi Батыс жэне Ресейлiк стандарттармен толык келiсуде [10].

Элемде ИСКИМ 6.2 багдарламалык камтамасыз етудiн барлык мYмкiндiктерiне сэйкес келетiн шептен жасалган аналогтар жок жэне бул ез денсаулыктарын ныгайтуды калайтын эрбiр адам стресс эсершщ терiс эсерiн азайтуга байланысты мэселелердi шеше алады.

Сауыктыру технологияларын колдану туралы шешiм кабылдау кезiнде жеке керсеткiштерiнiн жеке конфигурациясын жэне олардын жеке руксат етшен ауыткуларын назарга ала отырып, жеке тэсiлдi жYзеге асыру манызды.

РЖБК ретгеуiш жYЙелердiн эртYрлi кернеу дэрежесiн саралауга мYмкiндiк бередi, бул зерттелетiн терт функционалдык жагдайлардын бiрiне жаткызуга мYмкiндiк бередг

1) норманыц жагдайы немесе канагаттанарлык бей-iмделу (1-3 балл);

2) функционалдык кернеудщ жай-кYЙi (донозологиялык жай-куш-4-5 балл)

3) шамадан тыс жуктеменщ жай-кYЙi немесе ка-нагаттанарлыксыз бешмделу (преморбидп жай-кYЙi) (6-7 балл);

4) реттеуш жYЙелердiц саркылуы немесе бешмделу-дiц бузылуы (8-10 балл).

Журек ыргагы жэне оны вегетативп жYЙке жэне гуморальды жYЙелердi баскару процеа агзаныц сырткы жэне шш орта жагдайларына бейiмделуiнiц мацызды буыны болып табылады, бул жалпы агзаныц функционалдык жагдайын багалау Yшiн журек ыргагыныц сипаттамасын пайдалануга мYмкiндiк береди

Журек ыргагыныц вариабельдiлiгiн зерттеу нэтижесшде, бiз бакылау тобында туратын халыктыц непзп санынан агзаныц саркылмаган резервш куэландыратын донорлык жэне преморбидпк жагдай байкалатыны туралы мэлiметтер алдык.

Зерттеу РЖБК 1-топта 6,8%, 2-топта 8,0%, 3-топта 12,5% физиологиялык (1-3 тец) сэйкес келетшн кврсеттi. РЖБК 4-7 баллга тец жэне агзаныц донозологиялык жэне преморбидпк жагдайын кврсететш бiрiншi топта 81,8%, екiншi топта 82,2%, Yшiншi топта 78,6% зерттелген. Агзаныц бейiмделу мYмкiндiктерiнiц бузылуы (РЖБК 8-10 тец) 1-ш^ 2-шi жэне 3-ш1 топтар-да тиiсiнше 11,3%, 9,6% жэне 8,8% зерттелген.

Бул ретте барлык тексерiлгендер акыл-ой ецбепмен байланысты ецбек кызметiн жалгастырды. Жастар арасында РЖБК калыпты шамасыныц салыстырмалы тYPде твмен таралуы олардыц бешмделу механизмдершщ жеткiлiксiз турактылыгын кврсетедi. Егде жастагы адамдарда калыпты РЖБК тек 12,5 тексершгенде гана болды, бул агзаныц физиологиялык функцияларыныц жас взгерютершщ зацдылыктарын растайды.

^орытынды. Осылайша, Батыс казакстан облысы Орал каласыныц тургындары арасында эдеттеп ецбек кызметi жагдайында жYрек ыргагыныц вариабелдшк кврсеткiштерiн зерттеу нэтижесiнде жаксы функционалдык жагдай аныкталуда. Бiрак реттеу жYЙелерi кейбiр кернеумен жумыс ютейдг Кез келген стресс факторына жауап ретiнде функционалдык кернеу пайда болады, олар кызметiн сэттi орындайды. Жаксы функционалдык жагдайды сактау Yшiн психоэмоционалдык жYктеменi азайту, калыпты тамактану режимш реттеу, уйкыны реттеуге елеулi назар аудару усынылады.

Ецбек жYктемелерi, демалыс жэне дене шыныктыру мен спортпен жYЙелi шугылданулар арасындагы дурыс катынасты сактау кажет.

Поступила: 10.09.2018. Принята к публикации: 20.09.2018.

Список литературы:

1. Баевский Р.М., Берсенева А.П. Оценка адаптационных возможностей организма и риск развития заболеваний. М.: Медицина 1997;265.

2. Михайлов В.М. Вариабельность ритма сердца: опыт практического применения метода. Иваново, 2002;290.

3. Баевский Р. М., Иванов Г. Г., Чирейкин Л. В . И др. Анализ вариабельности сердечного ритма при использовании различных электрокардиографических систем. Методические рекомендации. М.: 2002;53.

4. Баевский Р. М. Анализ вариабельности сердечного ритма в космической медицине. Физиология человека 2002;28(2):70-75.

5. Покровский В.М., Коротько Г.Ф. Физиология человека: учебник - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ОАО «Издательство «Медицина» ил.: [2] л. Ил. -(Учеб. Лит. Для студ. мед. вузов). 2007;656.

6. Heart rate variability. Standards of measurement, physioligical interpretation and clinical use. Circulation. 1996;93:1043-1065.

7. Комплекс для обработки кардиоинтервалограмм и анализа вариабельности сердечного ритма. Ва-рикард программное обеспечение «Интегрированная система кардиоинтервалометрии» (ИКСИМ). Медицинская технология ЮИМН.94311.005 МП. 2018;93.

8. Покровский В.М. Ритм сердца в целостном организме: механизмы формирования. Клиническая физиология кровообращения 2006;1:22-26.

9. Шлык Н.И. Сердечный ритм и тип регуляции у детей, подростков и спортсменов: монография. Ижевск: Изд-во «Удмуртский университет» 2009;255.

10. Семенов Ю.Н. Разработка эффективных методов и сравнительное исследование вариабельности сердечного ритма у обследуемых различного пола и возраста. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук. М.: РУДН, 2009; 153.

Spisok literatury:

1. Baevskij R.M., Berseneva A.P. Ocenka adaptacionnyh vozmozhnostej organizma i risk razvitiya zabolevanij. M.: Medicina 1997;265.

2. Mihajlov V.M. Variabel'nost' ritma serdca: opyt prakticheskogo primeneniya metoda. Ivanovo, 2002;290.

3. Baevskij R.M., Ivanov G.G., CHirejkin L.V. i dr. Analiz variabel'nosti serdechnogo ritma pri ispol'zo-vanii razlichnyh ehlektrokardiograficheskih sistem. Metodicheskie rekomendacii. M.: 2002;53.

4. Baevskij R. M. Analiz variabel'nosti serdechnogo ritma v kosmicheskoj medicine. Fiziologiya cheloveka 2002;28(2):70-75.

5. Pokrovskij V.M., Korot'ko G.F. Fiziologiya cheloveka: uchebnik - 2-e izd., pererab. i dop. - M.: OAO «Izdatel'stvo «Medicinan» il.: [2] l. Il. - (Ucheb. Lit. Dlya stud. med. vuzov). 2007;656.

6. Heart rate variability. Standards of measurement, physioligical interpretation and clinical use.Circula-tion. 1996;93:1043-1065.

7. Kompleks dlya obrabotki kardiointervalogramm i analiza variabel'nosti serdechnogo ritma. Varikard programmnoe obespechenie «Integrirovannaya sistema kardiointervalometrii» (IKSIM). Medicinskaya tekhnologiya YUIMN.94311.005 MP. 2018;93.

8. Pokrovskij V.M. Ritm serdca v celostnom organizme: mekhanizmy formirovaniya. Klinicheskaya fiziologi-ya krovoobrashcheniya 2006;1:22-26.

9. Shlyk N.I. Serdechnyj ritm i tip regulyacii u detej, po-drostkov i sportsmenov: monografiya. Izhevsk: Izd-vo «Udmurtskij universitet» 2009;255.

10. Semenov Yu.N. Razrabotka ehffektivnyh metodov i sravnitel'noe issledovanie variabel'nosti serdechnogo ritma u obsleduemyh razlichnogo pola i vozrasta. Avtoreferat dissertacii na soiskanie uchenoj stepeni kandidata biologicheskih nauk. M.: RUDN, 2009; 153.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.