CC BY
7^yPHHHffl
UDK: 625.721
ASFALTBETON MUSTAHKAMLIGINI OSHIRISHDA MINERAL KUKUNDAN
FOYDALANISH TEXNOLOGIYASI
Muxtarov Muzaffar Zafarjon o'g'li NamMQI, o'qituvchi
Dushanov Rasuljon Orifovich Namangan muhandislik-qurilish instituti dotsenti
Mutalibov Ibroxim Qosimjon o'gli NamMQI, stajyor-o'qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada avtomobil yo'llarini muddatini uzaytirishda asfaltbeton qoplamali yo'llarning yaroqlilik muddatini oshirish, uglerodli oxaktoshdan asfaltbeton qorishmalari uchun yo'lbob bitumlarning sifatini oshiradigan minerai kukun olish usullari, asfaltbetonning fizik-mexanik xossalarini yaxshilash, minéral kukun qo'shilgan bitumning cho'ziluvchanligi, yumshash harororati, igna botish chuqurligi, qovushqoqligi kabi xossalarini yaxshilanishi, butum sarfini kamayishi, yo'li bilan asfaltbeton sexlaridan chiqayotgan atrof muhit uchun zararli bo'lgan changli qo'shimchalar sezilarli darajada kamayishi, asfaltbeton qorishmalar ishlab chiqaruvchi tashkilotlarning iqtisodiy ko'rsatgichlariga ijobiy natijalar kabi masalalar yoritilgan.
Kalit so'zlar: mineral kukun, mineral donalar, uglerodli ohaktosh, GOST, bitum, shag'al, chaqiqtosh, qum, issiq iqlim, qovushqoq.
Kirish: Respublika yo'l xo'jaligini davlat tomonidan boshqarish tizimida raqobat muhitini shakllantirish va tarmoqqa investitsiyalar jalb etilishiga to'sqinlik qilayotgan qator muammolar va kamchiliklar mavjud. Yo'l xo'jaligini boshqarishning zamonaviy tizimini yaratish, nazorat va xo'jalik funktsiyalarini aniq chegaralash, monopoliyadan chiqarish, xususiy sektor korxonalarini jalb qilish va investitsion jozibadorlikni oshirish hisobiga sog'lom raqobat muhitini shakllantirish, yo'l qurilishiga innovatsiyalarni keng joriy etish maqsadida, shuningdek, 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasi vazifalariga muvofiq, 2019 yil 9 dekabr sanasida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi yo'l xo'jaligi tizimini chuqur isloh qilish chora-tadbirlari to'g'risida"gi farmoni hamda "Yo'l sohasini boshqarish tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to'g'risida"gi qarori qabul qilindi. Albatta yo'l qurilish ishlari mamlakatning rivojlanishida katta o'rin egallaydi [1,2].
Asosiy qism: Asfaltbeton qorishmalar tarkibiga qo'shiladigan mineral kukun polidespersli material bo'lib, asfaltbetonning strukturasini hosil qiladigan asosiy komponent hisoblanadi. Bitumga qo'shimcha sifatida qo'shiladigan mineral kukunning asosiy vazifasi bitum mahsulotini qorishma tarkibida yupqa plyonkasimon holatga keltiruvchi, bitum tarkibidagi parafinnni o'ziga shimib olish yo'li bilan asfaltbeton qorishmasining qovushqoqliligini va mustahkamligini oshirishga xizmat qilishdir [3,4].
Asfaltbeton qorishma tarkibida mineral kukun bitum bilan birga strukturali, disperslangan sistemani hosil qilib, asosiy bog'lovchi rolini bajarishi bilan xarakterlidir. Uning zimmasiga mineral donalarning 90-95% ni yupqa plyonka sifatida qoplab olib asfaltbetonning mustahkamligini ta'minlash kiradi. Asfaltbetonning suvga chidamliligi yetarli bo'lmaganda, mineral kukun yoki bitum miqdorini oshirish tavsiya etiladi, ammo mineral qismning qoldiq
^yPHHHffl
g'ovakliligi va g'ovakliligining kerakli qiymatlarini ta'minlaydigan chegaralar ichida. Suvga chidamliligini oshirish uchun sirtni qo'llash samarali bo'ladi -faol moddalar (sirt faol moddalar), aktivatorlar va faollashtirilgan mineral kukunlar. Asfaltbeton aralashmasining tarkibini tanlash, agar asfaltbeton namunalarini sinovdan o'tkazishda olingan fizik-mexanik xususiyatlarning barcha ko'rsatkichlari standart talablariga javob bersa, to'liq hisoblanadi. Biroq, asfaltbetonga qo'yiladigan standart talablar doirasida, o'rnatiladigan yo'lka konstruktiv qatlamining ishlash xususiyatlarini va chidamliligini oshirish yo'nalishi bo'yicha aralashmaning tarkibini optimallashtirish tavsiya etiladi.
Hozirgacha asfalt aralashmasida bitum miqdorini belgilash uchun hisoblash usullarining ishonchliligi bo'yicha konsensus mavjud emas. Bog'lovchi tarkibini tanlashning hozirgi eksperimental usullari laboratoriyada asfaltbeton namunalarini ishlab chiqarish va sinovdan o'tkazishning turli usullarini o'z ichiga oladi va eng muhimi, ish sharoitlariga qarab yo'l sirtlarining chidamliligi va ekspluatatsion holatini yetarlicha ishonchli bashorat qilishga imkon bermaydi.
Bizning sinov tajribalarimiz shuni ko'rsatdiki, bitum-mineral kukun aralashmasining me'yorida qo'llanilishi, asfaltbetonda disperslangan sistema strukturasini hosil qilib, asfaltbeton qoplamaning mustahkamligini yuqori ko'rsatgichga chiqarishini ta'minlaydi. Mineral kukun qo'shilgan bitum qatlamining to'ldiruvchilarda hosil bo'ladigan qalinligini yupqalashtiradi, bu o'z navbatida to'ldiruvchilar (shag'al, chaqiq tosh, qum) donadorligini bitum bilan to'liq va mustahkam bog'lanishini ta'minlaydi [5 -6].
Hozirda Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan yo'lbop bitum mahsulotlarining aksariyat qismi issiqga chidamlilik xossasi pastligi, past xaroratda yoriqbardoshligi meyorida emasligi, adgeziya xossalarining sifatsizligi ko'pgina asfaltbeton qoplamalarning sifatsiz yotqizilishiga, tez buzilishiga, keskin va tez o'zgaruvchan iqlim sharoitida tezda yaroqsiz holga kelib qolishiga sabab bo'lmoqda. Bunga nazar solodigan bo'lsak olib borilgan ilmiy izlanishlarimiz natijasi shuni ko'rsatadiki sementbeton qoplamasiga nisbatan asfalatbeton qoplamasidan qurilgan yo'llarimizni ta'mirlash jarayoni murakkab ekanligini guvohi bo'lishimiz mumkin, buni o'ziga yarasha ilmiy-amaliy sabablarini ko'rishimiz mumkin bo'ladi [7].
Asfaltbeton kompozitsiyalari mineral kukunning ko'payishi bilan ajralib turardi. Keyingi tadqiqotlarda ratsional qiymatlari 0,8 ga teng va undan ham yuqori bo'lishi mumkinligi ko'rsatildi. Optimal tuzilmalarning mustahkamligi qonuniga asoslanib beri lgan ish sharoitlari uchun asfaltbeton tarkibini loyihalash usuli tavsiya etilgan. Asfaltbetonning optimal tuzilishiga bitumni plyonka holatiga o'tkazish orqali erishilishi ta'kidlanadi. Shu bilan birga, aralashmadagi bitumning optimal miqdori nafaqat tarkibiy qismlarning miqdoriy va sifat nisbatiga, balki texnologik omillarga va siqilish rejimlariga ham bog'liqligi ko'rsatildi. Shuning uchun asfaltbetonning talab qilinadigan ishlash ko'rsatkichlarini ilmiy asoslash va ularga erishishning oqilona usullari yo'l qoplamalarining chidamliligini oshirish bilan bog'liq asosiy vazifa bo'lib qolmoqda. Asfaltbeton aralashmasidagi bitum miqdorini mineral donalar yuzasida bitum plyonkasi qalinligi va siqilgan mineral aralashmadagi bo'shliqlar soni bo'yicha belgilashnin g bir necha hisoblash usullari mavjud.
NATIJALAR
Uglerodli ohaktoshdan olingan mineral kukun qo'shilgan issiq asfaltbeton qoplama quyidagi ijobiy natijalarga erishadi. Asfaltbeton tarkibiga qo'shilayotgan mineral kukun birinchi navbatda bitumning kimyoviy va mineralogik tarkibiga ta'sir o'tkazadi. Bitumning xossasini yaxshilab, to'ldiruvchilar bilan mustahkam tishlashishini ta'minlaydi. Asfaltbeton qorishmalar uchun mineral kukun asosan karbonatli tabiiy tosh materiallaridan, shuningdek slanets, dolomit, diabaz kabi tosh materiallarni maydalash yo'li bilan olib kelinadi. Biz ko'pchilik olim va mutaxassislarning tajribalariga suyangan holda portlatish yo'li bilan qazib olinib avtomobil
L
КУРИЛИШ
yo'llarining asosini qurishda ishlatilib kelingan uglerodli ohaktosh ustida tajribalar olib bormoqdamiz. Uglerodli ohaktoshdan foydalanib quydagilarga erishishimiz mumkin:
> Yo'l qoplamasining yaroqliligi minimum 3 yilga uzayadi.
> Asfaltbeton qoplamaning fizik-mexanik xossalari oshadi.
> Materialning zichligi oshishi.
> Kuchli mustahkamlik.
> Namlikka va sovuqqa chidamli.
> Yaxshilangan yorilishga qarshilik.
> Bitum iste'moli 15% ga kamayadi.
Bundan tashqari mineral kukunni qo'shish yo'li bilan asfaltbeton sexlaridan chiqayotgan, atrof muhit uchun zararli bo'lgan changli qo'shimchalar sezilarli darajada kamayishi, asfaltbeton qorishmalar ishlab chiqaruvchi tashkilotlarning iqtisodiy ko'rsatgichlariga ijobiy natijalar berayotganligi takidlandi
1-jadval
Yo'l turi Yaroqlilik muddati O'zgarishi
Asfaltbeton qoplama 20 Mavjud emas
Asfaltbeton qoplama mineral kukun bilan 23 3-yil
1-rasm. Diagramma. Mineral kukun qo'shilgan asfaltbeton
XULOSA
Avtomobil yo'llarimizni saqlash uning rekanstruksiya jarayonlari juda ko'p iqtisodiy jihatdan harajatlar talab qilinadi. Asfaltbetonning tarkibini o'rganishlar shuni ko'rsatdiki ishlab chiqarilayotgan yo'lbop bitum mahsulotlarining aksariyat qismi issiqga chidamlilik xossasi pastligi, past xaroratda yoriqbardoshligi meyorida emasligi, adgeziya xossalarining sifatsizligi ko'pgina asfaltbeton qoplamalarning sifatsiz yotqizilishiga, tez buzilishiga, keskin va tez o'zgaruvchan iqlim sharoitida tezda yaroqsiz holga kelib qolishiga sabab bo'lmoqda biz bu nuqsonlarni oldini olish uchun innovatsion texnologiyalarni joriy etib barcha asfaltbeton yo'llarimizni mustahkam va uzoq muddatga yaroqli bolishi zarur shu boisdan uglerodli ohaktoshdan olingan mineral kukunning fizik-mexanik xossalari har tomonlama chuqur o'rganib uning kukunning bitum bilan kirishish jarayoni, mineral kukun qo'shilgan bitumning cho'ziluvchanligi, yumshash harororati va uzoq muddatga yaroqligini aniqladik.
ADABIYOTLAR
1. Saydazimov, N., Mutalibov, I., Qo'ysinaliyev, N., & O'ktamov, S. (2020). IMPROVING THE ELASTICITY OF CEMENT-CONCRETE ROADS. Теория и практика
с
КУРИЛИШ
современной науки, (11), 6-10.
2. Inoyatov, Q., & Mutalibov, I. (2021). PROBLEMS ENCOUNTERED IN THE LAYING OF CEMENT CONCRETE PAVEMENTS. Экономика и социум, (6-1), 97-100.
3. Saydazimov, N., Qo'ysinaliyev, N., Mutalibov, I., & Maxmudov, S. (2020). RESEARCH OF METHODS OF REPAIR OF CEMENT CONCRETE PAVELS. Экономика и социум, (11), 1677-1680.
4. Mutalibov, I. (2020). ANALYSIS OF PROBLEMS IN THE LAYING OF CEMENT CONCRETE SQUASES. International journal of academic engineering research, (5), 57-58.
5. Mutalibov, I., & Qo'ysinaliyev, N. (2021). USE OF MINERAL POWDER IN THE CONSTRUCTION OF ASPHALT CONCRETE ROADS. Экономика и социум, (81), 30-35.
6. Mamajonov Murodjon, Mutalibov Ibrohim, Kholmirzayev Mirzoxid, Habibullayev Islomjon. INFORMATION TECHNOLOGIES IN THE DESIGN OF HIGHWAYS. Экономика и социум, №1(92) 2022, 152-159.
7. Мамажонов Муроджон, Муталибов Иброхим, Холмирзаев Мирзохид, Хабибуллаев Исломжон. "ИННОВАЦИОННЫЙ СПОСОБ СТРОИТЕЛЬСТВА ДОРОГ" Международный научно-практический электронный журнал «МОЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КАРЬЕРА». Выпуск №31 (том 1) (декабрь, 2021). 28-32.
8. Мамажонов Муроджон, Муталибов Иброхим, Холмирзаев Мирзохид, Хабибуллаев Исломжон. "ВАЖНОСТЬ ТЕКУЩЕГО ТЕХНИЧЕСКОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ В ПОВЫШЕНИИ РАЗГОНА ДВИЖЕНИЯ НА ДОРОГАХ" Международный научно-практический электронный журнал «МОЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КАРЬЕРА». Выпуск №31 (том 1) (декабрь, 2021). 22-27.
9. Nosirjon S., Qo'ysinaliyev Nuriddin M. I., Sirojiddin M. Research of methods of repair of cement concrete pavels. - 2020.
10. Saydazimov N. et al. IMPROVING THE ELASTICITY OF CEMENT-CONCRETE ROADS //Теория и практика современной науки. - 2020. - №. 11 (65). - С. 6-10.
11. Dadaxodjayev A. et al. GAT DASTURIY TA'MINOTIDAN FOYDALANIB AVTOMOBIL YO'LLARI MA'LUMOTLAR BAZASINI YARATISH //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 10. - С. 2.
12. Ergashev M. et al. АВТОМОБИЛЬ ЙУЛЛАРИ СОХАСИДА ДОИМИЙ ФАОЛИЯТ КУРСАТУВЧИ БАЗАВИЙ GPS СТАНЦИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 11. - С. 52-61.
13. Махкамов Д. И. и др. РАЗРАБОТКА СДВИГОУСТОЙЧИВЫХ КОМПОЗИЦИОННЫХ АСФАЛЬТОБЕТОННЫХ МАТЕРИАЛОВ ДЛЯ ПОКРЫТИЙ ДОРОГ ПУТЕМ МЕХАНОХИМИЧЕСКОЙ МОДИФИКАЦИИ ОРГАНОМИНЕРАЛЬНЫХ КОМПОНЕНТОВ //Universum: технические науки. - 2021. -№. 5-2 (86). - С. 75-82.
14. Ergashev M. et al. АВТОМОБИЛЬ ЙУЛЛАРИ СОХДСИДА ДОИМИЙ ФАОЛИЯТ КУРСАТУВЧИ БАЗАВИЙ GPS СТАНЦИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 11. - С. 52-61.
15. Dadaxodjayev, Anvarjon, et al. "Creating a road database using gis software." Интернаука 43-2 (2020): 30-32.
16. Ergashev M. et al. АВТОМОБИЛЬ ЙУЛЛАРИ СОХАСИДА ДОИМИЙ ФАОЛИЯТ КУРСАТУВЧИ БАЗАВИЙ GPS СТАНЦИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 11. - С. 52-61.
17. Ergashev M. et al. АВТОМОБИЛЬ ЙУЛЛАРИ СОХАСИДА ДОИМИЙ ФАОЛИЯТ КУРСАТУВЧИ БАЗАВИЙ GPS СТАНЦИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 11. - С. 52-61.
КУРИЛИШ
18. Махкамов Д. И. и др. РАЗРАБОТКА СДВИГОУСТОЙЧИВЫХ КОМПОЗИЦИОННЫХ АСФАЛЬТОБЕТОННЫХ МАТЕРИАЛОВ ДЛЯ ПОКРЫТИЙ ДОРОГ ПУТЕМ МЕХАНОХИМИЧЕСКОЙ МОДИФИКАЦИИ ОРГАНОМИНЕРАЛЬНЫХ КОМПОНЕНТОВ //Universum: технические науки. - 2021. -№. 5-2 (86). - С. 75-82.
19. Мухаммаджонов А., Махмудов С. ОПРЕДЕЛЕНИЕ ЭЛАСТИЧНОСТИ И ТЕМПЕРАТУРЫ РАЗМЯГЧЕНИЯ МАСТИКИ, ПРИМЕНЯЕМОЙ НА АВТОМОБИЛЬНЫХ ДОРОГАХ //Экономика и социум. - 2022. - №. 11-1 (102). - С. 776-.
